§ 4. Грамадска-­палітычнае жыццё ў 1920 — ​я‑1930‑я гг. у БССР

1. Удзел БССР у стварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік

Пасля завяршэння Грамадзянскай вайны і пераходу да міру стала зразумелай неабходнасць новых падыходаў да нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва. Неабходнасць адраджэння народнай гаспадаркі патрабавала ўсталявання больш цесных эканамічных адносін паміж рэспублікамі. Партыя бальшавікоў стаяла на пазіцыях стварэння адзінай дзяржавы, здольнай выстаяць у «капіталістычным акружэнні». Камісія па справах нацыянальнасцей пад кіраўніцтвам І. В. Сталіна падрыхтавала праект аб’яднання. Гэта быў так званы план «аўтанамізацыі». Яго ідэя заключалася ў тым, каб у склад РСФСР на правах аўтаноміі ўвайшлі іншыя савецкія рэспублікі, што пазбаўляла іх суверэнітэту.

У сваю чаргу У. І. Ленін прапанаваў стварыць новую саюзную дзяржаву шляхам аб’яднання ўсіх савецкіх рэспублік на раўнапраўных пачатках з правам выхаду з саюза. Гэта замацоўвалася ў самой назве новай дзяржавы — ​Саюз Савецкіх ­Сацыялістычных Рэспублік. Усе рэспублікі захоўвалі атрыбуты дзяржаўнасці — ​заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу. Частку паўнамоцтваў яны добраахвотна перадавалі цэнтральным органам улады. СССР павінен быў стаць федэратыўнай дзяржавай, добраахвотным і раўнапраўным саюзам савецкіх нацыянальных рэспублік.

Пытанне аб стварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік і ўваходжанні ў яго склад ССРБ абмяркоўвалася на IV Усебеларускім з’ездзе Саветаў 14–18 снежня 1922 г. у Мінску. З’езд падтрымаў ідэю стварэння Саюза ССР і ўваходжання Беларусі ў яго склад. Аналагічныя рашэнні прынялі і з’езды іншых рэспублік.

30 снежня 1922 г. з’езд прадстаўнікоў РСФСР, Украіны, Беларусі і Закаўказскай федэрацыі (I з’езд Саветаў СССР) прыняў Дэкларацыю і Дагавор аб утварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік. Быў абраны Цэнтральны выканаўчы камітэт (ЦВК), у склад якога ад ССРБ увайшло 7 чалавек. А. Р. Чарвякоў — ​старшыня ЦВК і СНК ССРБ — ​стаў адным з чатырох старшынь Прэзідыума ЦВК СССР. У 1923 г. быў створаны саюзны ўрад — ​Савет Народных Камісараў СССР. Яго ўзначаліў У. І. Ленін.

На II Усесаюзным з’ездзе Саветаў у студзені 1924 г. была прынята Канстытуцыя СССР. Па Канстытуцыі вышэйшым органам улады станавіўся Усесаюзны з’езд Саветаў, а паміж з’ездамі — ​Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК), які складаўся з дзвюх палат: Саюзнага Савета і Савета Нацыянальнасцей. Вышэйшым выканаўчым органам абвяшчаўся Савет Народных Камісараў СССР. Ён кіраваў замежнымі справамі, абаронай краіны, знешнім гандлем, шляхамі зносін, фінансамі і інш. У распараджэнні саюзных рэспублік знаходзіліся ўнутраныя справы, асветніцтва, юстыцыя, сацыяльнае забеспячэнне, ахова здароўя, іншыя пытанні. У 1927 г. VIII Усебеларускім з’ездам Саветаў была прынята новая Канстытуцыя БССР. У ёй БССР абвяшчалася сацыялістычнай дзяржавай дыктатуры пралетарыяту, у якой уся ўлада належыць Саветам рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Замацоўвалася ўваходжанне БССР у СССР з правам свабоднага выхаду з Саюза. БССР мела права прымаць сваю Канстытуцыю, уносіць у яе змены, ствараць органы дзяржаўнай улады.

2. Фарміраванне савецкай грамадска-палітычнай сістэмы

У 1920–1930-я гг. склаліся асноўныя рысы грамадска-палітычнай сістэмы беларускага савецкага грамадства. Яе аснову складалі Саветы ўсіх узроўняў, што было заканадаўча замацавана ў Канстытуцыях СССР і БССР.

Так, у Канстытуцыі БССР 1937 г. дэкларавалася, што ўся ўлада ў БССР належыць працоўным горада і вёскі ў асобе Саветаў дэпутатаў працоўных. Вышэйшым органам дзяржаўнай улады рэспублікі абвяшчаўся Вярхоўны Савет БССР, які абіраў Прэзідыум Вярхоўнага Савета і ствараў урад — ​Савет Народных Камісараў (СНК) БССР. Вярхоўны Савет БССР з’яўляўся правапераемнікам Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта (ЦВК) БССР, да 1978 г. абіраўся грамадзянамі БССР па выбарчых акругах тэрмінам на 4 гады.

Вядучая роля ў савецкай грамадска-палітычнай сістэме адводзілася Камуністычнай партыі. Камуністычная партыя (бальшавікоў) Беларусі (КП(б)Б) уваходзіла ў склад Усесаюзнай камуністычнай партыі (бальшавікоў) (ВКП(б)). Яна вызначала асноўныя кірункі ўнутранай і знешняй палітыкі, арганізоўвала іх выкананне, кантралявала ўсю вертыкаль улады. Пад кіраўніцтвам кампартыі працавалі органы дзяржаўнай улады і кіравання, а таксама грамадскія арганізацыі.

У сярэдзіне 1920-х гг. у БССР усталявалася аднапартыйная сістэма кіравання. Некамуністычныя партыі і грамадскія рухі перасталі існаваць. Шмат у чым гэтаму садзейнічалі поспехі ў ажыццяўленні новай эканамічнай палітыкі (нэпа) і нацыянальна-культурнага будаўніцтва, а таксама аб’яўленая амністыя.

У 1921 г. спыніў сваю дзейнасць Бунд, частка яго членаў улілася ў склад КП(б)Б. У 1924 г. самараспусцілася Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р). У 1925 г. на канферэнцыі ў Берліне Рада БНР аб’явіла аб самароспуску і спыненні барацьбы з савецкай уладай. БССР была прызнана цэнтрам кансалідацыі беларускага народа. У сувязі з трэцяй гадавіной вызвалення Мінска ад польскай акупацыі 11 ліпеня 1923 г. улады БССР аб’явілі амністыю. Амністыя датычылася ўдзельнікаў антысавецкіх нацыянальных арганізацый — ​выхадцаў з працоўных слаёў народа, беларускіх палітычных і культурных дзеячаў, якія аб’явілі аб лаяльным стаўленні да савецкай улады. Многія з выбітных дзеячаў БНР вярнуліся на Радзіму, дзе працавалі на глебе культуры, асветы і навукі, займалі дзяржаўныя пасады, прымалі актыўны ўдзел у ажыццяўленні палітыкі беларусізацыі.

У выніку ленінскіх заклікаў 1924–1925 гг. КП(б)Б папоўнілася за кошт рабочых «ад станка» і сялян «ад сахі». Адначасова пачала ўсталёўвацца жорсткая цэнтралізацыя кіравання ўнутры партыі, а паколькі яна стала кіруючай, то і ў цэлым у краіне.

Рэзервам і памочнікам Камуністычнай партыі абвяшчаўся Усесаюзны Ленінскі Камуністычны саюз моладзі (УЛКСМ). Да 1940 г. Ленінскі Камуністычны Саюз моладзі Беларусі налічваў каля 164 тысяч чалавек.

Сувязным звяном паміж партыяй і рабочымі былі прафсаюзы — ​масавыя добраахвотныя арганізацыі, якія адстойвалі інтарэсы працоўных перад адміністрацыяй. У 1937 г. прафсаюзы БССР аб’ядноўвалі ў сваіх шэрагах больш за 500 тыс. чалавек, пры гэтым прафсаюзы ў калгасах і войску не ствараліся.

У сярэдзіне 1930-х гг. ва ўсіх сферах грамадскага жыцця ў СССР адбыліся вялікія змены. Савецкае кіраўніцтва на чале з І. В. Сталіным прыйшло да высновы аб тым, што ў СССР да сярэдзіны 1930-х гг. былі пабудаваны асновы сацыялізму.

СССР імкнуўся прадэманстраваць усяму свету поспехі і перавагі сацыялістычнага ладу. 5 снежня 1936 г. была прынята новая Канстытуцыя СССР. Новая Канстытуцыя БССР 1937 г. цалкам ёй адпавядала.
Канстытуцыя БССР 1937 г. абвяшчала БССР сацыялістычнай дзяржавай рабочых і сялян. У Канстытуцыі 1937 г. было пашырана кола правоў і свабод грамадзян, намечаны пераход да падзелу ўлады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую.

3. Палітычныя рэпрэсіі

У канцы 1920-х гг. кіраўніцтва Камуністычнай партыі на чале з І. В. Сталіным узяло курс на фарсіраваную індустрыялізацыю прамысловасці і калектывізацыю сельскай гаспадаркі. Гэта запатрабавала мабілізацыі высілкаў усяго насельніцтва краіны і забеспячэння абсалютнай падтрымкі дзяржаўнай палітыкі. У той жа час у савецкім грамадстве і партыі абвастрыліся супярэчнасці па пытаннях аб кірунках грамадска-палітычнага развіцця краіны і шляхах пабудовы сацыялізму ў СССР. Разгарнулася барацьба з праціўнікамі палітычнага курсу Камуністычнай партыі і Савецкай дзяржавы, у гістарыяграфіі вядомая пад назвай «палітычныя рэпрэсіі».

Сярод рэпрэсаваных былі тыя, хто ажыццяўляў канкрэтныя дзеянні, накіраваныя супраць існуючага ладу: вёў контррэвалюцыйную агітацыю, займаўся шкодніцтвам у калгасах і на прадпрыемствах, удзельнічаў у антысавецкіх і паўстанцкіх арганізацыях. Але пацярпела і шмат невінаватых людзей, сярод іх партыйныя і дзяржаўныя работнікі, інтэлігенцыя, рабочыя і сяляне.

У нацыянальных рэспубліках палітычная барацьба абярнулася рэпрэсіямі супраць так званых носьбітаў «мясцовага буржуазнага нацыяналізму». Ахвярамі часта надуманых і сфабрыкаваных абвінавачванняў сталі дзеячы навукі і культуры, кіраўнікі дзяржаўных і партыйных органаў у рэспубліках.

У БССР была сфабрыкавана справа аб «Саюзе вызвалення Беларусі». У 1931 г. за прыналежнасць да гэтай арганізацыі было асуджана 86 чалавек.

За перыяд з 1920-х па 1950-я гг. у Беларусі было рэпрэсавана 235,5 тыс. чалавек. У ходзе рэабілітацыі, што пачалася пасля смерці І. В. Сталіна, было апраўдана больш за 170 тыс. грамадзян, якія пацярпелі ад палітычных рэпрэсій.

Пытанні і заданні

1. Калі і ў сувязі з чым адбылося першае абвяшчэнне ССРБ?

2. Як вы думаеце, чаму датай нараджэння БССР лічылася 1 студзеня?

3. Складзіце сінхранічную табліцу «Станаўленне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці ў 1918–1920 гг.», паказаўшы ў ёй падзеі, якія адбываліся на Заходнім фронце, і падзеі, звязаныя з абвяшчэннем беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці. Зрабіце вывад аб уплыве знешнепалітычных фактараў на стварэнне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці.

4. Ахарактарызуйце лёс беларускага народа ў сацыяльна-­палітычных падзей 1917–1921 гг.