§ 3–3. Афармленне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці на савецкай аснове

1. Пазіцыя ЦК РКП (б) па стварэнні беларускай дзяржавы на савецкай аснове

Яшчэ ў снежні 1917 г. Камуністычная партыя ставіла пытанне аб арганізацыі Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі. Вялікую ўвагу гэтаму пытанню надаваў В. І. Ленін. Меркавалася склікаць у лютым 1918 г. з’езд Саветаў Беларусі, на якім павінна было вырашыцца пытанне аб утварэнні Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі. Але скліканне з’езда было сарвана надыходам вой­скаў германскіх імперыялістаў.

Вызваленне тэрыторыі Беларусі ад германскіх акупацыйных вой­скаў у снежні 1918 г. і аднаўленне тут савецкай улады пацягнулі за сабой узмацненне руху за нацыянальнае самавызначэнне. Па даручэнні ЦК РКП(б) і савецкага ўрада гэты рух узначалілі беларускія камуністычныя секцыі і Беларускі нацыянальны камітэт (Белнацкам) пры Народным камісарыяце па справах нацыянальнасцей РСФСР.

Важную ролю адыгралі кіраўнікі Белнацкама А. Чарвякоў і З. Жылуновіч, якія пераканалі вышэйшае савецкае кіраўніцтва ў неабходнасці стварэння нацыянальнага беларускага дзяржавы. Па ініцыятыве У. І. Леніна ЦК РКП(б) прыняў рашэнне аб абвяшчэнні ССРБ і адначасова даручыў Паўночна-­Заходняму абкаму партыі разгарнуць падрыхтоўчую работу па нацыянальна-­дзяржаўным будаўніцтве ў Беларусі.

2. VI Паўночна-­Заходняя рэгіянальная канферэнцыя РКП (б) і яе рашэнні

Для абмеркавання пытання аб утварэнні ССРБ і Камуністычнай партыі Беларусі паўночна-­заходні абласны камітэт РКП(б) склікаў 30 снежня 1918 г. у Смаленску VI Паўночна-­Заходнюю абласную канферэнцыю РКП(б). На ёй прысутнічалі дэлегаты ад партыйных арганізацый усёй Беларусі, таму яна абвясціла сябе і з’ездам Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі (КП (Б) б).

І з’езд КП(б)Б прыняў пастанову аб утварэнні Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі (ССРБ) і арганізацыйна аформіў Камуністычную партыю (бальшавікоў) Беларусі (КП(б)Б) як складовую і неад’емную частку Расійскай камуністычнай партыі (бальшавікоў) (РКП(б)). На з’ездзе быў абраны кіруючы орган КП (б) б: Цэнтральнае бюро (ЦБ) — ​вышэйшы партыйны орган паміж з’ездамі. Старшынёй Прэзідыума ЦБ КП (б)б абралі А. Мяснікова. У склад ЦБ КП (б)б увайшлі А. Мяснікоў, В. Кнорын, З. Жылуновіч (Цішка Гартны).

З’езд зацвердзіў склад Часовага рэвалюцыйнага рабоча-­сялянскага ўрада Беларусі, старшынёй якога стаў З. Жылуновіч, а членамі — ​А. Мяснікоў, А. Чарвякоў, В. Кнорын і іншыя партыйныя работнікі.

3. Маніфест Часовага ўрада Беларусі ад 1 студзеня 1919 г. аб стварэнні ССРБ

1 студзеня 1919 г. быў абнародаваны Маніфест Часовага рэвалюцыйнага рабоча-­сялянскага ўрада Беларусі. Ён абвясціў утварэнне Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі (ССРБ) і асноўныя палажэнні яе дзяржаўнага складу. У Маніфесце гаварылася, што ўся ўлада ў Беларусі належыць толькі Саветам рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Усе землі, інвентар, нетры, чыгункі, фабрыкі, заводы і банкі станавіліся здабыткам народа. Маніфест заклікаў працоўных абараніць заваёвы сацыялістычнай рэвалюцыі. Аблвыкамзах склаў свае паўнамоцтвы. Заходняя вобласць была скасавана.

Дзень апублікавання Маніфеста — ​1 студзеня 1919 г. — ​стаў днём нараджэння Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі (у далейшым Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі — ​БССР). Пятага студзеня 1919 г. Часовы рабоча-­сялянскі ўрад ССРБ прыняў пастанову аб пераездзе са Смаленска ў Мінск. З гэтага дня Мінск стаў сталіцай ССРБ.

З першых дзён сваёй дзейнасці Часовы рабоча-­сялянскі ўрад Беларусі надаваў вялікую ўвагу пытанням арганізацыі абароны рэспублікі. Прымаліся меры да наладжванні працы прадпрыемстваў і скарачэння беспрацоўя, па аказанні дапамогі сем’ям чырвонаармейцаў, інвалідаў вайны і працы.

Па ўсёй Беларусі вялася падрыхтоўка да І з’езду Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Беларусі, які павінен быў заканадаўча аформіць утварэнне ССРБ. Былі праведзены валасныя, павятовыя і губернскія з’езды саветаў, на якіх былі абраныя выканкамы саветаў і дэлегаты на І з’езд саветаў. Працоўныя Беларусі дэлегатамі на з’езд саветаў паслалі сваіх прадстаўнікоў, даручыўшы ім вырашаць найважнейшыя пытанні дзяржаўнага будаўніцтва.

4. Утварэнне ССР Літвы і Беларусі. Другое абвяшчэнне ССРБ

16 студзеня 1919 г. ЦК РКП (б) прыняў рашэнне аб перадачы Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў са складу ССРБ у склад РСФСР. Астатнюю частку ССРБ было прапанавана аб’яднаць з савецкай рэспублікай Літвы ў Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку Літвы і Беларусі. ЦК РКП (б), робячы такі крок, лічыў, што, аб’яднаўшыся, дзве невялікія Рэспублікі змаглі б больш эфектыўна супрацьстаяць захопніцкім памкненням Польшчы. Акрамя таго, ва ўмовах грамадзянскай вайны і пераходу да палітыкі «ваеннага камунізму» захаванне Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў у складзе ССРБ стварала дадатковыя цяжкасці для функцыянавання традыцыйна склаўшыхся гаспадарчых сувязяў гэтых губерняў з цэнтрам Савецкай Расіі.

Важную ролю ў далейшым развіцці працэсу будаўніцтва беларускай дзяржавы на савецкай аснове адыграў І з’езд Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Беларусі, які адбыўся 2–3 лютага 1919 г. у Мінску ў памяшканні гарадскога тэатра. Ганаровымі членамі прэзідыума былі абраныя У. І. Ленін і старшыня УЦВК Я. М. Свярдлоў, які выступіў на з’ездзе з прывітальнай прамовай. Ён зачытаў пастанову УЦВК аб прызнанні ССРБ і заявіў, што РСФСР заўсёды гатовая аказаць ССРБ брацкую дапамогу і падтрымку.

На з’ездзе была прынятая Канстытуцыя ССРБ, узорам для якой стала Канстытуцыя РСФСР 1918 г. Канстытуцыя заканадаўча замацоўвала прынцыпы дзяржаўнага і эканамічнага ладу Беларусі. Вышэйшым органам улады прызнаваўся Усебеларускі з’езд саветаў, а ў перыяд паміж з’ездамі — ​Цэнтральны Выканаўчы камітэт (ЦВК) ССРБ. Былі зацверджаны герб і сцяг. З’езд вызначыў тэрыторыю Савецкай Беларусі ў складзе Мінскай і Гродзенскай губерняў. Тэрыторыя Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў перадавалася ў склад РСФСР.

На з’ездзе была прынятая Дэкларацыя аб аб’яднанні Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік Беларусі і Літвы ў адну дзяржаву — ​ССР Літвы і Беларусі (Літбел), якая павінна была стаць дзяржавай-­буферам паміж Польшчай і Савецкай Расіяй.

27 лютага 1919 г. у Вільні адбылося першае пасяджэнне ЦВК Беларусі і Літвы. На ім быў абрана аб’яднаны ўрад — ​Савет Народных Камісараў Літоўска-­Беларускай ССР. Яго старшынёй стаў В. Міцкявічус-­Капсукас. Сталіцай новага аб’яднання было вырашана зрабіць Вільню. У склад Літбел увайшла тэрыторыя Мінскай, Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай і частка Сувалкскай губерняў. Сталіцай новай дзяржавы было вырашана зрабіць Вільню.

У пачатку сакавіка 1919 г. адбыўся аб’яднаны з’езд камуністычных партый Літвы і Беларусі, які пастанавіў аб’яднаць іх у адзіную Камуністычную партыю Літвы і Беларусі.

Аднак Літбел праіснавала нядоўга. Акупацыя восенню 1919 г. амаль усёй яе тэрыторыі вой­скамі Польшчы фактычна спыніла існаванне гэтай рэспублікі.

Улетку 1920 г. пачалося вызваленне беларускіх зямель ад польскіх акупантаў. Ужо 11 ліпеня 1920 г. быў вызвалены Менск, і 31 ліпеня ў ім другі раз была абвешчаная незалежнасць ССРБ. Другая Дэкларацыя аб яе незалежнасці аднаўляла ўсе палажэнні, выкладзеныя ў маніфесце ад 1 студзеня 1919 г.

18 сакавіка 1921 г. у Рызе паміж РСФСР, Украінай і Польшчай без удзелу беларускай дэлегацыі быў падпісаны мірны дагавор. Інтарэсы БССР на мірных перамовах прадстаўляла дэлегацыя РСФСР. Па ўмовах мірнай дамовы тэрыторыя Заходняй Беларусі адышла да Польшчы. Савецка-­польская мяжа праходзіла ў 30 км ад Мінска. У складзе ССРБ засталося толькі шэсць паветаў Мінскай губерні, на тэрыторыі якіх пражывала каля 1,6 млн чалавек. Смаленская, Віцебская і Магілёўская губерні ўвайшлі ў склад РСФСР.

Пытанні і заданні

1. Калі і ў сувязі з чым адбылося першае абвяшчэнне ССРБ?
2. Як вы думаеце, чаму датай нараджэння БССР лічылася 1 студзеня?
3. Складзіце сінхранічную табліцу «Станаўленне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці ў 1918–1920 гг.», паказаўшы ў ёй падзеі, якія адбываліся на Заходнім фронце, і падзеі, звязаныя з абвяшчэннем беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці. Зрабіце вывад аб уплыве знешнепалітычных фактараў на стварэнне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці.
4. Ахарактарызуйце лёс беларускага народа ў сацыяльна-­палітычных падзей 1917–1921 гг.