§ 3–2. Спробы рэалізацыі беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці ў 1917–1918 гг.

1. Дзейнасць структур беларускага нацыянальнага руху

Большасць нацыянальных партый і арганізацый выступалі за аўтаномію Беларусі ў складзе Расійскай дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікі. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі ў Беларусі ажывілася дзейнасць агульнарасійскіх партый-­кадэтаў, эсэраў, Бунда і інш., а таксама нацыянальных партый і арганізацый. Аднавіла сваю дзейнасць Беларуская сацыялістычная грамада, была створана Беларуская партыя народных сацыялістаў (БПНС). 25–27 сакавіка 1917 г. у Мінску сабраўся з’езд прадстаўнікоў беларускіх нацыянальных арганізацый. Ён высунуў патрабаванне дзяржаўнай аўтаноміі Беларусі ў складзе Расійскай дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікі. Да выбараў Беларускай Краёвай рады з’езд абвясціў сябе «вышэйшай краёвай уладай» і выбраў выканаўчы орган — ​Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), на чале якога стаяў буйны мясцовы землеўладальнік Р. Скірмунт. Камітэт аказваў поўную падтрымку міністрам Часовага ўрада.

8–10 (21–23) ліпеня 1917 г. у Мінску прайшоў другі з’езд беларускіх партый і арганізацый. На ім быў скасаваны БНК і створана Цэнтральная рада беларускіх арганізацый. У яе склад увайшлі прадстаўнікі розных беларускіх грамадска-­палітычных, культурна-­асветніцкіх, сялянскіх і вайсковых арганізацый. Знаходзілася Рада ў Менску. Пры ёй пастаянна дзейнічаў выканаўчы камітэт з 24 чалавек.

На сваім першым пасяджэнні Рада заявіла, што бярэ на сябе функцыі кіравання беларускім краем і з’яўляецца «абаронцам беларускага народа». Яна спрабавала аб’яднаць розныя слаі насельніцтва Беларусі толькі на нацыянальнай аснове. Найбольш радыкальныя лідары выступалі за разрыў адносін з Расійскай дзяржавай, больш умераная большасць лічыла неабходным заставацца ў складзе Расійскай рэспублікі, атрымаўшы статус аўтаноміі.

З кастрычніка 1917 г. Цэнтральная рада беларускіх арганізацый стала называцца Вялікай беларускай радай (ВБР).

Увосень 1917 г. узмацніліся працэсы размежавання сярод прадстаўнікоў БСГ, што прывяло да ўтварэнны ў Петраградзе Беларускай сацыял-­дэмакратычнай рабочай партыі (БСДРП). Гэта былі галоўным чынам рабочыя-­беларусы, якія апынуліся ў Петраградзе. Лідарам БСДРП з’яўляўся А. Чарвякоў, пасля старшыня ЦВК БССР. Гэтая арганізацыя цалкам прыняла праграму РСДРП (б). Напярэдадні Кастрычніцкай рэвалюцыі бальшавікі праз БСДРП замацавалі свой уплыў у беларускім нацыянальна-­вызваленчым руху.

2. Пазіцыя абласнога выканаўчага камітэта Заходняй вобласці і фронту па беларускім пытанні

Галоўным для беларускага народа ў той момант было спыненне ваенных дзеянняў на яго тэрыторыі. У лістападзе 1917 г. было заключана перамір’е паміж расійскімі і германскімі вой­скамі ў Беларусі. Прадстаўнікі мясцовых грамадзянскіх улад не ўдзельнічалі ў распрацоўцы і падпісанні гэтага перамір’я, і будучыня Беларусі ў гэтых дакументах не агаворвалася.

У аснове дзеянняў беларускіх нацыянальна-­палітычных сіл розных лагераў у канцы 1917 г. ляжала імкненне не дапусціць падзелу Беларусі. Аднак адзінства падыходаў да гэтага пытання не было.

У пачатку снежня 1917 г. СНК Расіі выказаў зацікаўленасць у стварэнні аўтаномнай беларускай дзяржавы ў складзе Савецкай Расіі. Такі крок дазволіў бы вырашыць пытанне аб вяртанні акупаваных Германіяй тэрыторый заходняй часткі Беларусі ў склад Расіі на аснове нацыянальнага самавызначэння.

Абапіраючыся на «Дэкларацыю правоў народаў Расіі», абвешчаную 2 лістапада 1917 г., Вялікая беларуская рада ў Мінску, беларускі абласны камітэт пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў у Петраградзе і II з’езд бежанцаў-­беларусаў у Маскве звярнуліся з заклікам да беларускага народа сабраць I Усебеларускі з’езд для вырашэння пытання дзяржаўнага будаўніцтва і вызначэння прынцыпаў узаемаадносін Беларусі і Расіі.

Абласны выканаўчы камітэт Заходняга фронту, створаны ў лістападзе 1917 г., выступаў супраць нацыянальнага самавызначэння беларускай нацыі, зыходзячы з прынцыпу надыходзячай сусветнай рэвалюцыі. Кіраўнікі рэгіёну лічылі, што сапраўднае самавызначэнне — ​«самавызначэнне працоўных» — ​ужо адбылося праз рэгіянальныя савецкія структуры, і з гэтага часу лозунг аб праве нацый на самавызначэнне служыў інтарэсам толькі нацыянальнай буржуазіі і памешчыкаў, але ніяк не працоўных. Сітуацыя прызнання нацыянальнага руху з іх боку азначала б фактычнае двоеўладдзе на падкантрольнай тэрыторыі, чаму яны супраціўляліся.

3. І Усебеларускі з’езд і яго роля ў афармленні беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці

У пачатку снежня беларускія нацыянальныя арганізацыі звярнуліся ў Наркамат па справах нацыянальнасцей РСФСР, які ўзначальваў І. В. Сталін, з прапановай аб сумеснай працы па ўмацаванні савецкай улады ў Беларусі. У Маскве гэтую ідэю ўхвалілі. Была падтрымана і ідэя склікання Усебеларускага з’езда, які мог садзейнічаць, як справядліва лічылі, рашэнню праблем развіцця беларускай нацыі. У адрас саветаў і шэрагу грамадскіх арганізацый былі разасланыя тэлеграмы з просьбай даслаць дэлегатаў на з’езд. Такім чынам, правядзенне з’езда было ўзгоднена з У. І. Леніным і народным камісарам па справах нацыянальнасцей І. В. Сталіным. Саўнаркам РСФСР выдзеліў на правядзенне з’езда фінансаванне.

І Усебеларускі з’езд пачаў працу 7 снежня. На ім прысутнічалі 1872 дэлегаты. На з’ездзе выступілі прадстаўнікі вялікай беларускай рады, Цэнтральнага ваеннага беларускага савета, беларускія настаўнікі, прадстаўнікі газеты «Вольная Беларусь», Маскоўскай арганізацыі Беларускай сацыялістычнай грамады, беларусаў Бабруйска, усіх франтоў і Балтыйскага флоту, 1‑га Беларускага палка і інш. Арганізатары ставілі мэтай не разрываць федэратыўных сувязяў з Расіяй, сфарміраваць нацыянальныя органы кіравання і зацвердзіць шырокую аўтаномію Беларусі. З’езд прыняў рашэнне абраць Усебеларускі савет сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў як часовы орган краёвай улады і абавязаць яго неадкладна склікаць Усебеларускі устаноўчы сход для вырашэння пытання аб грамадскім і дзяржаўным ладзе. Гэта азначала, што створаныя бальшавікамі Аблвыкамзах і СНК Заходняй вобласці і фронту павінны былі перадаць уладу абранай з’ездам Усебеларускай Радзе і самараспусціцца.

З’езд працаваў да вечара 17 снежня, калі быў выпрацаваны тэкст аб самавызначэнні Беларусі. У ноч з 17 на 18 снежня 1917 г. па самавольнай ініцыятыве А. Мяснікова і В. Кнорына, кіраўнікоў Аблвыкамзаха і СНК Заходняй вобласці і фронту, якія лічылі, што беларусы не з’яўляліся самастойнай нацыяй і таму прынцып нацыянальнага самавызначэння для іх не падыходзіў, з’езд быў разагнаны.

4. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі

Пасля разгону І Усебеларускага з’езда частка делегатаў, якая не была арыштавана, прыняла рашэнне аб стварэнні Выканкама Рады Усебеларускага з’езда, якому было даручана працягваць працу.

У сувязі з наступленнем германскіх войскаў органы савецкай улады ў ноч з 19 на 20 лютага 1918 г. спешна пакінулі Мінск і пераехалі ў Смаленск.

У гэтых умовах Выканкам Рады Усебеларускага з’езда 21 лютага 1918 г. прыняў Першую Статутную грамату, у якой абвясціў сябе вышэйшай уладай на тэрыторыі Беларусі. З членаў Выканкама быў створаны Народны сакратарыят Беларусі (на чале з Я. Варонкам), які стаў першым беларускім урадам.

Будучы не ў стане спыніць нямецкае наступленне, урад Савецкай Расіі 3 сакавіка 1918 г. пайшоў на заключэнне мірнага дагавора ў Брэст-Літоўску. Па ўмовах Брэсцкага мірнага дагавора большая частка Беларусі па-ранейшаму заставалася пад нямецкай акупацыяй. 9 сакавіка 1918 г. Другой Статутнай граматай была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка (БНР). 18 сакавіка Выканкам Рады Усебеларускага з’езда быў рэарганізаваны ў Раду БНР як вышэйшы заканадаўчы орган. 25 сакавіка 1918 г. Трэцяй Статутнай граматай БНР была абвешчана «незалежнай свабоднай дзяржавай». Трэцяя Статутная грамата была акцыяй пратэсту супраць Брэсцкага міру, які знішчаў тэрытарыяльную цэласнасць Беларусі. У якасці сімвалаў былі прынятыя герб «Пагоня» і бел-чыр­вона-белы сцяг.

Германія юрыдычна не прызнала незалежнасць БНР, аднак акупацыйныя ўлады прадаставілі ёй некаторыя паўнамоцтвы ў сферы гандлю, адукацыі і сацыяль­нага забеспячэння.

Рада БНР, каб дабіцца прызнання незалежнасці, 26 красавіка 1918 г. даслала тэлеграму германскаму імператару Вільгельму II, у якой выразіла ўдзячнасць «за вызваленне Беларусі ад бальшавіцкага прыгнёту і анархіі». Такое рашэнне Рады выклікала палітычны крызіс. Раду пакінулі прадстаўнікі эсэраў, меншавікоў, яўрэйскіх сацыя­лістаў.

Рэалізаваць ідэі аб нацыянальнай свабодзе і дзяржаўнай самастойнасці ў БНР не атрымалася. Рэальнай дзяржавай БНР не стала, паколькі цалкам падпарадкоўвалася нямецкай акупацыйнай адміністрацыі і дзейнічала ў межах усталяваных кампетэнцый (адукацыя, гандаль і інш.).

Пытанні і заданні

1. Якімі фактарамі ўскладнялася станаўленне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці ў параўнанні з іншымі народамі, якія пражывалі ў былой Расійскай імперыі?

2. Якія супярэчнасці існавалі паміж беларускімі нацыянальнымі партыямі і органамі савецкай улады адносна вырашэння беларускага пытання?

3. Чаму бальшавіцкае кіраўніцтва Беларусі не прыняло рашэнняў I Усебеларускага з’езда?

4. Раскрыйце ролю і значэнне БНР як спробы рэалізацыі беларускай дзяржаўнасці.