§ 3–1. Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі 1917 г. як пачатак новага этапу ў развіцці Беларусі

1. Лютаўская рэвалюцыя

Рэвалюцыя 1905–1907 гг. не змагла вырашыць самыя надзённыя праблемы Расійскай імперыі — ​аграрнае і нацыянальнае пытанні. Першая Сусветная вайна, у якой актыўна прымала ўдзел Расійская імперыя, прывяла да спусташэння гаспадаркі краіны, абвастрыла ўсе грамадскія і палітычныя супярэчнасці, паскорыла наспяванне рэвалюцыйнага крызісу.

У студзені цэнтрам рэвалюцыйнага руху стаў Петраград, дзе усё шырэй разгортваліся стачачны рух і вулічныя дэманстрацыі пад лозунгамі «Далоў вайну!», «Далоў самадзяржаўе!».

Раніцай 26 лютага ўсеагульная палітычная стачка пачала перарастаць ва ўзброенае паўстанне. На бок рабочых сталі пераходзіць салдаты. Рабочыя ўступалі ў сутычкі з паліцыяй, грамілі паліцэйскія ўчасткі, захоплівалі зброю. 27 лютага рабочыя і салдаты захапілі галоўны арсенал, тэлеграф, вакзалы, вызвалілі з турмаў палітычных зняволеных.

Услед за Петраградам рэвалюцыя ахапіла ўсю краіну і вой­ска. Другога сакавіка было звергнута самадзяржаўе — ​імператар Мікалай ІІ, а следам і яго малодшы брат Міхаіл адракліся ад прастола.

У разгар узброенага паўстання ў Петраградзе быў створаны Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Аднак у Савеце і яго прэзідыуме большасць месцаў захапілі меншавікі і эсэры. Яны дапамаглі буржуазіі сфарміраваць Часовы ўрад з кадэцка-­акцябрысцкіх членаў Дзяржаўнай думы. Утварылася вельмі своеасаблівае перапляценне дзвюх улад: Часовага ўрада і Петраградскага Савета. У краіне ўсталявалася двоеўладдзе.

2. Сітуацыя ў Беларусі

У сувязі з тым, што на тэрыторыі Беларусі ішлі ваенныя дзеянні, яе эканамічнае становішча было асабліва цяжкім. Значная колькасць прамысловых прадпрыемстваў бяздзейнічала. Многія фабрыкі і заводы былі вывезены з прыфрантавой паласы ўглыб краіны. Агульны аб’ём вытворчасці прамысловых прадпрыемстваў Беларусі ў 1917 г. складаў толькі 30 % ад даваеннага ўзроўню. Працавалі галоўным чынам фабрыкі і заводы, якія абслугоўвалі патрэбы арміі і фронту.

У Беларусі былі створаны часовыя ваенныя прадпрыемствы. Яны выраблялі і рамантавалі зброю, транспартныя сродкі і абмундзіраванне. На гэтых прадпрыемствах працавалі мясцовыя рабочыя, а таксама рабочыя, дасланыя з Масквы і Петраграда, з Урала. Таму ў гады вайны рабочы клас Беларусі колькасна вырас.

Вайна згубна адбілася і на стане сельскай гаспадаркі. Многія сялянскія гаспадаркі пазбавіліся працоўных рук, так як большасць працаздольных мужчын было мабілізавана на фронт. Сялян прыцягвалі да рыцця акопаў, будаўніцтва мастоў, рамонту дарог. Падчас вайны пасяўныя плошчы ў Беларусі моцна скараціліся.
Гаспадарчая разруха выклікала харчовы крызіс. Вайна да крайнасці пагоршыла матэрыяльнае становішча працоўнага насельніцтва. Нарасталі антываенныя і антыўрадавыя настроі. У Беларусі на размеркавальным пункце ў Гомелі ў кастрычніку 1916 г. адбылося найбуйнейшае на Заходнім фронце выступленне, у якім прыняло ўдзел каля 4 тыс. салдат і матросаў. Нягледзячы на тое, што паўстанне было задушана, яно сведчыла аб тым, што манархія губляла апору ў вой­ску.

Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і штаб Заходняга фронту прымалі меры да таго, каб весткі аб рэвалюцыйных падзеях лютага 1917 г. у Петраградзе не дасягнулі фронту. Загадана было агітатараў і дэлегацыі з Петраграда арыштоўваць і перадаваць ваенна-­палявому суду. Салдат, якія прыбылі з тылу, трымалі асобна ў каранціне.

Аднак схаваць праўду было немагчыма. Паведамленне аб звяржэнні самадзяржаўя было атрымана ў Мінску 1 сакавіка 1917 г. У ноч на 2 сакавіка М. В. Фрунзэ склікаў нараду бальшавікоў, на якім прысутнічалі В. Г. Кнорын, К. І. Ландэр, І. Е. Любімаў, І. Я. Алібегаў і інш. Вырашана было мабілізаваць усе сілы на падтрымку рабочых і салдат Петраграда і прыступіць да арганізацыі саветаў. Другога сакавіка бальшавікі ў Беларусі ўзначалілі дружыны рабочых, вызвалілі з турмаў палітычных зняволеных. Былі арыштаваны камандуючы фронтам, начальнік штаба, камендант горада. Створаная 4 сакавіка міліцыя раззброіла паліцыю, былі ўзятыя пад ахову вакзалы, пошта, тэлеграф.

Чацвёртага сакавіка былі створаны Мінскі Савет рабочых дэпутатаў і яго часовы выканаўчы камітэт. Шостага сакавіка адбылася агульнагарадская дэманстрацыя працоўных, арганізаваная ў гонар перамогі рэвалюцыі. Амаль адначасова з утварэннем Мінскага Савета ўзніклі Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў у іншых гарадах Беларусі. Усяго за сакавік-­красавік 1917 г. на неакупаванай частцы Беларусі ўзялі ўладу ў свае рукі 37 саветаў. Саветы пры актыўнай падтрымцы працоўных ліквідавалі органы ранейшай улады, стваралі дружыны і народную міліцыю, змагаліся з харчовымі цяжкасцямі. Але бальшавікам не ўдалося сфарміраваць парады, якія складаюцца ў асноўным з іх прадстаўнікоў, так як у склад працоўнага класа за гады вайны ўлілося шмат выхадцаў з вёскі, гарадскіх і местачковых рамеснікаў, прадстаўнікоў дробнай буржуазіі, якія падтрымлівалі праграму эсэраў і меншавікоў.

Акрамя гэтага, у першыя дні рэвалюцыі прыхільнікі ліберальна-­буржуазнага кірунку стварылі свае органы ўлады. У Мінску 3 сакавіка прадстаўнікі гарадской буржуазіі разам з меншавікамі, эсэрамі і беларускімі нацыянальнымі арганізацыямі ўтварылі Камітэт грамадскага парадку і бяспекі, які ўсталяваў сувязі з Часовым урадам у Петраградзе. Такія ж камітэты былі створаны і ў іншых гарадах Беларусі. Гэтыя камітэты Часовы ўрад абвясціў сваімі губернскімі і павятовымі камісарыятамі. Буржуазныя органы ўлады карысталіся падтрымкай контррэвалюцыйнай стаўкі і штаба Заходняга фронту.

Такім чынам, двоеўладдзе было ўстаноўлена і ў Беларусі. З аднаго боку — ​органы Часовага ўрада памешчыкаў і буржуазіі, з другога — ​народныя Саветы дэпутатаў. Аднак у адрозненне ад цэнтра (Петраград, Масква), у краі з’явіліся яшчэ і органы нацыянальнай улады ў выглядзе Беларускага Нацыянальнага камітэта (БНК), якія прэтэндавалі на аўтаномію Беларусі ў складзе Расійскай федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі.

3. Абвастрэнне сацыяльна-­эканамічнага і палітычнага крызісу

Лютаўская рэвалюцыя не вырашыла галоўных сацыяльна-­эканамічных праблем. Па-ранейшаму былі абаронены інтарэсы буйных прамыслоўцаў, банкіраў і памешчыкаў, Расія не выйшла з вайны, не былі ліквідаваны памешчыцкае землеўладанне, нацыянальны прыгнёт, не быў уведзены 8‑гадзінны працоўны дзень. Такі зыход Лютаўскай рэвалюцыі падтрымлівалі меншавікі, эсэры і іншыя партыі. Бальшавікі ж у гэты перыяд ставілі сваёй задачай вядзенне далейшай рэвалюцыйнай барацьбы.

У красавіку 1917 г. са сваімі тэзісамі на Усерасійскай партыйнай канферэнцыі выступіў У. І. Ленін. У іх была сфармуляваная ідэя далейшай барацьбы бальшавікоў за сацыялістычныя пераўтварэнні. Працоўным масам настойліва тлумачылася, што толькі пераход усёй улады ў рукі Саветаў забяспечыць мір, дасць народу зямлю, хлеб, волю.

4. Кастрычніцкая рэвалюцыя. Асаблівасці ўстанаўлення савецкай улады ў Беларусі

Паўстанне пад кіраўніцтвам партыі бальшавікоў у Петраградзе пачалося ў ноч з 24 на 25 кастрычніка 1917 г. Часовы ўрад быў звергнуты, улада перайшла ў рукі Ваенна-­рэвалюцыйнага камітэта. У гэты ж час выканкам Мінскага Савета вызваліў з турмы палітычных зняволеных. З іх быў сфарміраваны рэвалюцыйны полк. Абапіраючыся на ўзброеных рабочых і салдат, Прэзідыум Мінскага Савета выдаў загад № 1, у якім абвясціў аб пераходзе ўлады ў Мінску ў рукі Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, затым узяў пад кантроль вакзал, пошту і тэлеграф, адправіў сваіх камісараў ва ўсе дзяржаўныя ўстановы горада і штаб Заходняга фронту, устанавіў цэнзуру над газетамі, якія выходзілі.

У Петраградзе ІІ Усерасійскі з’езд саветаў узяў уладу ў свае рукі. Ад працоўных Беларусі ў ім удзельнічаў 51 дэлегат. На з’ездзе былі прыняты Дэкрэт аб міры і Дэкрэт аб зямлі, быў сфарміраваны савецкі ўрад. У кастрычніцкім ўзброеным паўстанні прымалі ўдзел і чырвонагвардзейцы Беларусі, якія разам з бальшавікамі Петраграда ўдзельнічалі ў штурме Зімовага палаца. Сацыялістычная рэвалюцыя перамагла і ў Беларусі.

Ужо апоўдні 25 кастрычніка бальшавікі Мінска па радыё паведамілі аб перамозе сацыялістычнай рэвалюцыі. Пачаўся працэс усталявання савецкай улады на месцах, і барацьба разгарнулася па ўсёй Беларусі.

Для распаўсюджвання савецкай улады на ўсю тэрыторыю Беларусі і Заходні фронт 27 кастрычніка пры Мінскім Савеце па рашэнні Паўночна-­Заходняга абласнога камітэта РСДРП(б) быў створаны рэвалюцыйны камітэт (у пачатку лістапада 1917 г. быў ператвораны ў ваенна-­рэвалюцыйны камітэт Паўночна-­Заходняй вобласці і Заходняга фронту). Старшынёй камітэта быў прызначаны А. Мяснікоў, членамі сталі В. Кнорын, К. Ландэр і інш.

Супраць пераходу ўлады ў Петраградзе і Мінску ў рукі Саветаў, якія ў асноўным складаліся з бальшавікоў, выступілі меншавікі, эсэры, Бунд, усе беларускія нацыянальныя палітычныя партыі і арганізацыі. Яны стварылі 27 кастрычніка 1917 г. свой аб’яднаны цэнтр — ​Камітэт выратавання рэвалюцыі.

Маючы перавагу ў сілах, Камітэт выратавання рэвалюцыі запатрабаваў ад Мінскага Савета перадаць яму ўладу ў горадзе. Аднак 1 лістапада 1917 г. у Мінск прыбылі атрады рэвалюцыйных салдат. Яны ўзялі Мінскі Савет пад ахову. Рэвалюцыйны камітэт, абапіраючыся на ўзброеныя атрады рабочых і салдат, распусціў Камітэт выратавання рэвалюцыі і заняў штаб Заходняга фронту. У той жа дзень старшыня Паўночна-­Заходняга абласнога камітэта РСДРП(б) А. Мяснікоў паведаміў у Петраград, што рэвалюцыйны пераварот у Мінску завяршыўся. Увечары 2 лістапада ў гарадскім тэатры адбыўся сход Мінскага Савета. Ён адобрыў распрацаваныя Ваенна-­рэвалюцыйным камітэтам (ВРК) Заходняй вобласці і фронту мерапрыемствы па ажыццяўленні дэкрэтаў II Усерасійскага з’езда Саветаў і прыняў рэзалюцыю аб устанаўленні савецкай улады ў Мінску.

На працягу кастрычніка-­лістапада 1917 г. савецкая ўлада была ўсталяваная на ўсёй неакупаванай тэрыторыі Беларусі. Даўжэй за ўсё працэс ўстанаўлення савецкай улады праходзіў у Магілёве, дзе месцілася стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага, вакол якой канцэнтраваліся контррэвалюцыйныя сілы. 20 лістапада 1917 г. выконваючы абавязкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага М. М. Духонін быў змешчаны з пасады і арыштаваны.

5. Стварэнне органаў дзяржаўнай улады і кіравання

Вялікае значэнне для ўмацавання савецкай улады ў Беларусі і стварэння новага дзяржаўнага апарату мелі «дэкларацыя правоў народаў Расіі» і «Дэкларацыя правоў працоўных і эксплуатуемага народа». Гэтыя дакументы абвясцілі адносіны раўнапраўя і дружбы народаў, паставіўшы асноўнай задачай пабудову сацыялізму.

Бальшавікі Беларусі разгарнулі работу па замацаванні перамогі сацыялістычнай рэвалюцыі. На працягу лістапада 1917 г. — ​лютага 1918 г. былі ліквідаваныя буржуазныя органы самакіравання. Ствараўся новы, савецкі дзяржаўны апарат.

Бальшавіцкія арганізацыі на тэрыторыі Беларусі ўзначальваў паўночна-­заходні абласны камітэт РСДРП(б), старшынёй якога быў А. Мяснікоў.

Вялікую ролю ва ўмацаванні савецкай улады ў Беларусі адгралі абласны з’езд Саветаў рабочых дэпутатаў, з’езд франтавых салдацкіх і з’езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў. Гэтыя з’езды адбыліся ў Мінску 19–24 лістапада 1917 г. У сваіх рашэннях яны віталі перамогу рэвалюцыі і прызнавалі новы рабоча-­сялянскі ўрад. З’езды абвясцілі аб сваім аб’яднанні — ​да таго моманту яны існавалі асобна.

6. Першыя рэвалюцыйныя пераўтварэнні

Бальшавіцкая партыя прыйшла да ўлады з праграмай сацыяльна-­эканамічных пераўтварэнняў. Адным з першых мерапрыемстваў стала ўстанаўленне рабочага кантролю над вытворчасцю і размеркаваннем прадуктаў. Да пачатку 1918 г. такі кантроль быў усталяваны на заводах і фабрыках беларускіх гарадоў, што падрыхтоўвала пераход да цэнтралізаванага кіравання прамысловасцю. Былі арганізаваны абласныя, губернскія і павятовыя Саветы народнай гаспадаркі. Імі кіраваў Вышэйшы савет народнай гаспадаркі, які дзейнічаў пад кантролем адпаведных мясцовых Саветаў.

У канцы снежня 1917 г. у Беларусі былі нацыяналізаваны прыватныя банкі, пачалася нацыяналізацыя буйных прыватных прадпрыемстваў. Устанаўліваўся 8‑гадзінны рабочы дзень, уводзіліся сацыяльнае страхаванне рабочых і бясплатная медыцынская дапамога.

Пачала ажыццяўляцца зямельная праграма. Памешчыцкія маёнткі канфіскавалі і перадавалі ў распараджэнне валасных зямельных камітэтаў i павятовых сялянскіх саветаў. Зямельныя надзелы перадаваліся ў бязвыплатнае карыстанне сялянам, пры гэтым яны былі вызваленыя ад выплаты выкупаў, падаткаў і даўгоў.

У канцы 1917 г. — ​пачатку 1918 г. пачалі арганізоўвацца першыя савецкія гаспадаркі (саўгасы) і першыя калектыўныя гаспадаркі-­камуны і арцелі.

Пачалося культурнае будаўніцтва. Было ўведзена бясплатнае навучанне. Адкрываліся школы і бібліятэкі.
Першыя рэвалюцыйныя пераўтварэнні стварылі неабходныя ўмовы для разгортвання сацыялістычнага будаўніцтва.

Пытанні і заданні

1. Вылучыце асноўныя сацыяльна-­палітычныя пытанні, якія патрабавалі рашэння ў 1917 г. які з іх быў асабліва актуальным для Беларусі? Якія рашэнні для іх прапанавалі б вы?

2. Ахарактарызуйце грамадска-­палітычную сітуацыю ў Беларусі зімой-­летам 1917 г.

3. Знайдзіце ў тэксце параграфа інфармацыю, якая пацвярджае выснову аб тым, што пасля лютага 1917 г. на тэрыторыі Беларусі ўсталявалася двоеўладдзе.

4. Вызначыце прычыны пераходу ўлады ў рукі Саветаў восенню 1917 г.

5. Ахарактарызуйце савецкую сістэму дзяржаўнага кіравання ў Беларусі. Выкажыце пункт гледжання, чаму ў назвах першых органаў савецкай улады ў Беларусі не выкарыстаныя словы «беларускі», «Беларусь».

6. Абмяркуйце значэнне падзей Кастрычніцкай рэвалюцыі як новага этапу ў развіцці Беларусі.