§ 2–2. Грамадска-­палітычная сітуацыя ў пачатку ХХ ст.

1. Узнікненне сацыялістычных і нацыянальна-­дэмакратычных партый

У другой палове XIX — ​пачатку ХХ ст. у Расійскай імперыі ўзмацніўся рабочы рух. Ён прымаў усё больш яўны палітычны характар. Адбылося ўзмацненне рабочага руху і ў Беларусі. Галоўнай формай барацьбы рабочага класа становяцца палітычныя стачкі і дэманстрацыі.

Пад уплывам рабочага руху стала падымацца на барацьбу і сялянства Беларусі. Сяляне змагаліся за знішчэнне памешчыцкага землеўладання і ліквідацыю перажыткаў прыгону.

Вялікае значэнне для далейшага пашырэння рэвалюцыйнага руху і фарміравання партыі рабочага класа мела першая агульнаруская палітычная газета рэвалюцыйных сацыял-­дэмакратаў «Іскра», якая выходзіла з 1900 г. Яна мела сваіх карэспандэнтаў у многіх гарадах і мястэчках, рэгулярна друкавала на сваіх старонках матэрыялы аб рэвалюцыйным руху ў Беларусі. Газета карысталася вялікай папулярнасцю сярод рабочых.

Іскроўскія групы дзейнічалі ў Мінску, Гомелі, а прыхільнікі «Іскры» — ​у Віцебску, Горках, Оршы, Гродне, Смаргоні, іншых гарадах і мястэчках. Іскроўцы прапагандавалі сярод рабочых ідэі стварэння марксісцкай партыі. Казалі яны і пра яе кіруючую ролю ў барацьбе рабочага класа і ўсіх працоўных. Рэвалюцыйная агітацыя іскраўцаў садзейнічала росту палітычнай свядомасці рабочага класа.

Аднак сацыял-­дэмакратычныя групы ў Беларусі, як і ва ўсёй Расійскай імперыі, дзейнічалі разрознена, не мелі кіруючага цэнтра. У 1903 г. у Бруселі і Лондане адбыўся ІІ з’езд РСДРП. На ім разгарнулася барацьба паміж прыхільнікамі газеты «Іскра», якія стаялі на пазіцыях рэвалюцыйнага марксізму, і «эканамістамі», якія заклікалі весці барацьбу толькі за паляпшэнне эканамічнага становішча і павышэнне культурнага ўзроўню рабочага класа. Перамогу атрымалі іскраўцы на чале з У. І. Леніным. З’езд прыняў праграму партыі, у якой канчатковай мэтай абвяшчалася ўсталяванне дыктатуры пралетарыяту і пабудова сацыялізму, а бліжэйшай — ​звяржэнне самадзяржаўя і ўсталяванне дэмакратычнай рэспублікі. Барацьба на з’ездзе завяршылася расколам РСДРП на дзве фракцыі — ​бальшавікоў і меншавікоў.

Пасля II з’езда РСДРП у Беларусі пачала хутка расці колькасць сацыял-­дэмакратычных арганізацый. У другой палове 1903 г. і ў 1904 г. такія арганізацыі з’явіліся ў Гомелі, Бабруйску, Мінску, Віцебску, Магілёве, Гродне, Оршы і іншых гарадах. У 1904 г. для кіраўніцтва гэтымі арганізацыямі былі створаны Палескі і Паўночна-­Заходні камітэты РСДРП. Палескі камітэт аб’яднаў сацыял-­дэмакратычныя арганізацыі Гомеля, Магілёва, Оршы, Копысі, Шклова. Дзейнасць Паўночна-­Заходняга камітэта распаўсюджвалася на Мінскую, Віцебскую, Віленскую і Гродзенскую губерні. Гэтыя камітэты ўзначалілі рэвалюцыйную барацьбу рабочага класа Беларусі.

Станаўленне беларускіх палітычных арганізацый стрымлівалася слабай нацыянальнай свядомасцю беларускай буржуазіі, сялянства, рабочага класа. Беларускае нацыянальнае пытанне знаходзіла падтрымку перш за ўсё ў асяроддзі інтэлігенцыі, навучэнцаў і студэнцкай моладзі. У канцы 1902 г. на базе гурткоў, якія дзейнічалі ў Вільні, Мінску, Пецярбургу, была створана «Беларуская рэвалюцыйная грамада». З 1903 г., калі адбыўся яе з’езд, яна стала называцца «Беларуская сацыялістычная грамада» (БСГ). Партыя выступала за беларускую дэмакратычную рэспубліку ў складзе Расійскай Федэрацыі.

Беларусь была адным з цэнтраў стварэння партыі сацыялістаў-­рэвалюцыянераў (эсэраў). Яна была ўтворана ў 1901–1902 гг. на базе раней народніцкіх арганізацый, якія існавалі раней. З’яўляючыся паслядоўнікам ідэалогіі народніцтва, партыя была вядомая як адна з самых актыўных удзельніц рэвалюцыйнага тэрору.

2. Палітычныя сілы і падзеі рэвалюцыі 1905–1907 гг.

У гады Першай рускай рэвалюцыі склаліся тры палітычных лагеры. Вельмі правыя пазіцыі займалі манархісты і нацыяналісты («Саюз рускага народа»), якія абаранялі царызм і існуючы лад. Члены «Саюза рускага народа» атрымалі назву «чарнасоценцы». У ліпені 1906 г. манархісты і акцябрысты аб’ядналіся ў партыю «Рускі ўскраінны саюз» (РУС). РУС выступаў за «адзіную і непадзельную Расію».

Цэнтр палітычнага спектру займалі ліберальна-­буржуазныя партыі, якія арганізацыйна аформіліся пасля выдання Маніфеста, — ​партыя канстытуцыйных дэмакратаў (кадэты) і Саюз 17 кастрычніка (акцябрысты) — ​якія дамагаліся абмежавання самадзяржаўя і ўстанаўлення буржуазных свабод, культурна-­нацыянальнай аўтаноміі для народнасцей, мясцовага самакіравання.

На левым флангу дзейнічалі рэвалюцыйна-­дэмакратычныя партыі — ​РСДРП, эсэры, БСГ і інш. Іх мэтамі былі звяржэнне самадзяржаўя, ліквідацыя эксплуатацыі чалавека чалавекам і пабудова ў будучыні сацыялістычнага грамадства.

Пачаткам першай расійскай рэвалюцыі сталі падзеі 9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу, калі была расстраляная шматтысячная дэманстрацыя. Гэта падзея атрымала назву «Крывавая нядзеля». Па ўсёй Расійскай імперыі пракацілася хваля абурэння.

Другі ўздым рэвалюцыі быў звязаны са святкаваннем 1 мая, калі забастоўкі прайшлі ў 56 гарадах Беларусі і ахапілі больш за 100 тыс. чалавек. У чэрвені прайшло 175 сялянскіх выступленняў. Свайго апагею рэвалюцыя дасягнула ў кастрычніку-­снежні 1905 г., калі па ўсёй імперыі разгарнулася Усерасійская палітычная стачка, якая суправаджалася масавымі мітынгамі і дэманстрацыямі.

У Беларусі у час Усерасійскай палітычнай стачкі найбольш актыўна выступілі працоўныя Мінска, якіх актыўна арганізоўвала Мінская група РСДРП. 11 кастрычніка быў спынены рух на Маскоўска-­Брэсцкай чыгунцы, а 12‑га — ​на Лібава-­Роменскай. Чыгуначнікі стварылі забастовачны камітэт. 13 кастрычніка спынілі працу фабрыкі, заводы, друкарні, электрычная і воданапорная станцыі. Да забастоўшчыкаў далучыліся рамонтнікі, служачыя розных гандлёвых прадпрыемстваў, кантор, банкаў. Забастоўка ў Мінску стала ўсеагульнай.

Актыўная стачачная барацьба разгарнулася ў Гомелі, Віцебску, Гродне, Брэсце. Стачкі ў гэтых гарадах пачыналі, як і ў Мінску, чыгуначнікі. Да іх далучаліся рабочыя прамысловых прадпрыемстваў.

3. Маніфест 17 кастрычніка 1905 г.

Магутная хваля рэвалюцыйнай барацьбы працоўных, якая паднялася па ўсёй краіне, вымусіла Мікалая II выдаць 17 кастрычніка 1905 г. Маніфест аб абвяшчэнні дэмакратычных свабод — ​недатыкальнасці асобы, свабоды слова, сходаў, саюзаў і скліканні Дзяржаўнай думы з заканадаўчымі паўнамоцтвамі.

Ліберальная буржуазія была задаволеная такім рашэннем. Яе прадстаўнікі атрымалі магчымасць ствараць палітычныя партыі і ўдзельнічаць у прадстаўнічых органах улады. Іх бліжэйшыя задачы былі вырашаны.

Аднак левыя партыі былі ўпэўненыя, што барацьба не скончана, і лічылі неабходным працягваць яе. Для каардынацыі дзеянняў у гарадах Беларусі яны стваралі стачачныя камітэты, кааліцыйныя саветы. У палітычную барацьбу былі ўцягнуты працоўныя 53 гарадоў і мястэчак. У Мінску, Гомелі, Мазыры, Віцебску і другіх гарадах пры разгоне дэманстрацый мясцовыя ўлады прымянілі сілу. 18 кастрычніка па загадзе губернатара Мінска П. Р. Курлова на прывакзальнай плошчы былі расстраляныя ўдзельнікі мітынгу.

4. Дынаміка і формы рэвалюцыйнага руху ў Беларусі

Як і ва ўсёй Расійскай імперыі, у Беларусі восенню 1905 г. узмацніўся сялянскі рух. Масавы характар прынялі парубкі памешчыцкага лесу, сяляне палілі памешчыцкія сядзібы, бровары. Узмацнілі сваю барацьбу супраць памешчыкаў і сельскагаспадарчыя рабочыя. Сяляне паступова аб’ядноўваліся з рабочым класам.

Пад уплывам рэвалюцыйнай агітацыі пашырыўся салдацкі рух. Аднак выступленні салдат не былі арганізаванымі і хутка падаўляліся.

Неабходна адзначыць, што царскі ўрад выкарыстоўваў не толькі рэпрэсіі. Другога снежня 1905 г. была адменена крымінальная адказнасць за ўдзел у эканамічных стачках. Вышэйшай кропкай развіцця рэвалюцыі стала снежаньскае паўстанне, якое ўспыхнула 9 снежня ў Маскве, а затым ахапіла і іншыя рэгіёны Расійскай імперыі. Па гарадах Беларусі пракаціліся стачкі, многія з якіх мелі палітычны характар.

Пасля паражэння снежаньскага паўстання ўрад змог перайсці ў наступленне. Пачатак 1906 г. адзначыўся спадам актыўных рэвалюцыйных дзеянняў. Увесну расійская сацыял-­дэмакратыя спрабавала перагрупаваць свае сілы, аднак гэты працэс ішоў не вельмі плённа. З’езд Паўночна-­Заходняга саюза РСДРП не змог прыйсці да агульных рашэнняў.

Важным этапам рабочага руху стала святкаванне 1 мая. У Беларусі ў гэты дзень палітычныя забастоўкі ахапілі амаль усе гарады і мястэчкі. За рабочым класам паднялася і новая хваля сялянскага руху.

Да восені 1906 г. рэвалюцыйны рух пайшоў на змяншэнне, хоць назіраўся ўздым сялянскага руху. З пачаткам уборкі бульбы сяляне-­падзёншчыкі выступілі з патрабаваннем павялічыць заработную плату за ўборачныя работы. У 1907 г. да сярэдзіны года ясна абазначылася паражэнне рэвалюцыі.

5. Стварэнне Дзяржаўнай думы і яе дзейнасць

11 снежня быў прыняты закон аб выбарах у Дзяржаўную думу, з’явілася магчымасць падняць у парламенце пытанні аб рашэнні эканамічных і сацыяльна-­палітычных праблем.

У пачатку 1906 г. прайшлі выбары ў Дзяржаўную думу. Рэвалюцыйна-­дэмакратычныя партыі (эсэры, бундаўцы, бальшавікі, БСГ) байкатавалі выбары, аднак яны адбыліся. Выбарчы закон быў створаны такім чынам, каб у Думе былі прадстаўлены памешчыкі, буржуазія і частка сялянства.

У I Дзяржаўную думу прайшлі 36 дэпутатаў ад пяці беларускіх губерняў, у тым ліку 13 сялян, якія стварылі групу аўтанамістаў-­прыхільнікаў прадастаўлення самакіравання нацыянальным ускраінам. Сярод палітычных партый найбольш моцнымі былі пазіцыі кадэтаў. Дзейнасць Думы па многіх напрамках насіла апазіцыйны і радыкальны характар. Яна выказвала недавер ураду, а ў ліпені 1906 г. зрабіла зварот у сувязі з публікацыяй дзяржаўнай аграрнай праграмы, якая разыходзілася з думскім праектам. 9 ліпеня 1906 г. Дума была распушчаная, прызначаныя новыя выбары.

Ва ўмовах спаду рэвалюцыйнага руху палітычныя партыі, у тым ліку рэвалюцыйна-­дэмакратычныя, прынялі ўдзел у выбарах у II Дзяржаўную думу. Яны зрабілі спробу выступіць адзіным блокам. Такі блок, напрыклад, быў створаны ў Мінску ў складзе арганізацый РСДРП, эсэраў, БСГ, сіяністаў-­сацыялістаў. На выбарах у II Дзяржаўную думу ад беларускіх губерняў атрымалі перамогу манархісты і акцябрысты. Дзяржаўная дума паспрабавала знайсці рашэнне дзяржаўнага пытання. Але ўрад, незадаволены радыкалізмам I Думы, у ліпені 1906 г. распусціў яе. Выбарчы закон, прыняты ў адпаведнасці з маніфестам 17 кастрычніка, быў зменены. Гэта падзея атрымала назву «трэцячэрвеньскі дзяржаўны пераварот» і азнаменавала сабой заканчэнне першай расійскай рэвалюцыі.

6. Асаблівасці правядзення земскай рэформы ў Беларусі

Першага студзеня 1864 г. у Расійскай імперыі ствараліся губернскія і павятовыя органы тэрытарыяльнага самакіравання — ​земствы. У іх функцыі ўваходзіла кіраванне мясцовай гаспадаркай, народнай адукацыяй, медыцынскім абслугоўваннем насельніцтва і г. д. У беларускіх губернях земская рэформа не праводзілася. Пасля паўстання 1863–1864 гг. расійскае самадзяржаўе не давярала мясцовым памешчыкам, баючыся, што ў выпадку абрання ў земскія ўстановы ўзмоцніцца іх уплыў у краі.

Прэм’ер-міністр П. А. Сталыпін прапанаваў праект земскай рэформы для заходніх губерняў, які дазволіў бы падняць палітычную ролю заможнага сялянства ў сістэме мясцовага самакіравання. Планаваная рэформа таксама была накіравана на паслабленне палітычнай ролі на мясцовым узроўні буйных землеўладальнікаў «польскага паходжання». Іх значная перавага ў колькасці перад «рускімі» ў гэтых губернях давала ім магчымасць выбіраць на дваранскіх сходах у Дзяржаўны савет выключна сваіх прадстаўнікоў.

Згодна з законапраектам, ухваленым П. А. Сталыпіным, земствы меркавалася стварыць у 1911 г. у Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях шляхам выбараў па нацыянальных курыях (групах). Праваслаўных беларускіх сялян залічвалі ў «рускую» курыю, а католікаў — ​у «польскую». Маёмасны цэнз выбаршчыкаў зменшылі ўдвая.

Уводзячы земскія органы самакіраванні ў заходніх губернях, царскі ўрад пераследваў мэты ўмацаваць пазіцыі і ўплыў праваслаўных абшарнікаў і праваслаўнага духавенства сярод сялян.

Прааналізаваўшы суадносіны «рускага» і «польскага» насельніцтва і адпаведны маёмасны цэнз ва ўсіх дзевяці заходніх губернях, урад не адважыўся ўвесці выбарныя земствы ў Гродзенскай і Віленскай губернях, дзе яны маглі трапіць у рукі польскай шляхты.

Пытанні і заданні

1. Згрупуйце створаныя ў пачатку ХХ ст. партыі па наступных прыкметах: манархічныя, ліберальна-­буржуазныя, рэвалюцыйна-­дэмакратычныя.

2. Абапіраючыся на тэкст параграфа, пабудуйце графік развіцця рэвалюцыйных падзей 1905–1907 гг.

3. У чым заключаліся асаблівасці правядзення земскай рэформы ў Беларусі?

4. Складзіце і канкрэтызуйце прыкладамі схему «Асноўныя этапы грамадска-­палітычнага жыцця Беларусі ў пачатку ХХ ст.».