*§ 15-1. Няўласна-простая мова, яе сэнсава-стылістычная роля ў тэкстах розных тыпаў і стыляў. Унутранае маўленне персанажаў у творах мастацкай літаратуры і спосабы яго перадачы. Цытаты, правілы іх афармлення

Няўласна-простая мова

Практыкаванне 1

Прачытайце ўрыўкі з трылогіі Я. Коласа «На ростанях». Дайце характарыстыку няўласна-простай мове.

І. Першы страх, як спадарожнік крушэння пэўнага ладу ўнутранага жыцця, яшчэ не зусім аформленага, у сваю чаргу выклікаў другі страх: а што, калі б гэтую кніжачку знайшлі ў яго і данеслі начальству?.. Чаму яе падкінулі яму? Хто падкінуў? Якая мысль кіравала тым, хто падкідаў яму гэтую небяспечную кніжачку?

ІІ. Яна зноў пазірае на вокны. А каб пайсці туды? Сесці за сталом, як сядзеў калісь ён і праводзіў рукою па маладых сваіх цёмных вусіках? Там страшна, бо там пуста. Там прытаіўся нехта другі, няласкавы і варожы. І, напэўна, яна спаткала б нешта там, каб пайшла цяпер туды. Ну, пачула б голас, а можа, смех, пусты і жудасны смех. Яна ўпэўнена ў тым, што пачула б той страшны і таемны смех, і гэта забіла б радасць і шчасце, што знайшлі месца ў яе сэрцы. Яна зноў пазірае туды.

Практыкаванне 2

Прачытайце ўрывак з трылогіі Я. Коласа «На ростанях». Вызначце няўласна-простую мову. 

Лабановіч маўчаў і думаў свае думкі. Шмат сплыло часу з тых веснавых дзён, калі ён з Садовічам заходзіў у Панямонь. Не так даўно было ад яго пісьмо...
Мала што змянілася ў Панямоні за гэты час. Чым жа тут жывуць людзі? Аб чым мараць?
Пазіраючы на ледзь прыкметныя палоскі святла, што прабіваліся праз шыбіны аканіц, Лабановіч думаў, як цьмяна і скупа прабіваюцца на свет з зацятага змроку мыслі тутэйшых людзей. У чым жа іх радасць і шчасце? У затхлай цішыні, у нерухомым спакоі... Якія ж патрэбны навальніцы і громы, каб ускалыхнуць гэтую цішыню і збудзіць чалавечыя думкі, пачуцці, імкненні!..

Практыкаванне 3

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль і тып. Падбярыце загаловак у адпаведнасці з тэмай. Назавіце няўласна-простую мову.

Багдановіч пераходзіў ад воза да воза, распытваў, слухаў адну і тую ж гісторыю пра няшчасце, расказаную аднолькавымі словамі. Ён слухаў сялян і жанчын, дзяцей і старых, а ў галаве ўзнікла і знікла, зноў узнікла і зноў знікла пытанне. Паэт, што ты зрабіў, каб аблегчыць народнае гора? Ды хто з іх ведае, што ён паэт? Колькі з іх умее чытаць? Як можа трапіць да іх кніжка, надрукаваная невялікім тыражом у друкарні пана Марціна Кухты?
Ён набавіў ходу і нагнаў пярэдні воз.
На ім сядзела дзяўчына гадоў сямнаццаці. Русавалосая. З чыстым, крыху вузкім тварам. Сінія вочы. Лёгкая ружовасць. Трохі абветраныя^л вусны. Даматканая рудая світка, пашытая на мужчыну, а на галаве — хустка з крамы. А ў руках кніжка. Не ў першыя рукі трапіла кніжка, без корачак^л, з пашарпанымі краямі.
— Чытаеце?
Дзяўчына ўзняла вочы на бледнага студэнта, у сіняй глыбіні вачэй яшчэ гарыць цікавасць да таго, што толькі што чыталася.
— Але ж.
Студэнт паклаў руку на воз і пайшоў побач. Відаць, што яму так лягчэй ісці. Па чырвоных вуснах, вельмі яркіх, па чырвоных плямах на шчоках зразумела дзяўчына, што ў хлопца сухоты.
— Сядайце.
Ён матнуў галавой.
— Не, каню цяжка, — сказаў ён. — Я дайду, скора горад.
— Вы таксама ратуецеся?
— Так, ратуюся, толькі не ад немцаў.
Яна паклала кніжку ў кішэню, і гэта скіравала ягоныя думкі на іншы шлях.
— Дык што ж вы чытаеце?
Яна апусціла вочы.
— Ат, нічога, адну кніжку...
Ён засмяяўся:
— Бачу і сам, што кніжку... Хіба да кніжак вам? Вы што — кніжкай хочаце захіліць свае вочы ад гэтага жаху? Хіба да кніжак цяпер?
Яна глядзела на яго і мала што разумела. Чаму такім гневам гучаць словы гэтага хворага студэнта і чаму да яе накіраваны яны? Цьмяна, але яна ўсё ж уцяміла сэнс папроку.
— А што ж рабіць, па-вашаму? Плакаць? Ужо няма слёз. Што ж рабіць?
Ён ішоў моўчкі.
— Што рабіць? — як бы перапытваючы самога сябе, паўтарыў ён яе запытанне, потым рэзка кінуў: — Не ведаю.
І, закашляўшыся, адстаў.
Набліжаўся Мінск.
На ўскраіне горада хворы студэнт зноў нагнаў воз, на якім сядзела русавалосая дзяўчына. Яна не чытала, а з цікавасцю глядзела навокал. Надзеяй сустракала яна незнаёмы горад. Шчаслівая. Кніжка ляжала ў кішэні. Высоўваўся пашарпаны край.
— Скажыце, якую кніжку чыталі вы?
На гэты раз засмяялася яна.
— Вы цікавы! Не скажу.
Прыемны быў у яе твар — малады, з выразам надзеі.
— Ну, хоць на развітанне, — і ён засмяяўся па-маладому, бо быў па сутнасці такім жа,— хоць імя сваё скажыце. Ваша імя...
Пад яго позіркам дзяўчына апусціла вочы.
— Вераніка, — ціха сказала яна. — А ваша?
— Ахрысцілі Максімам.
Дзяўчына паднялася з куфра. На твары было здзіўленне. Яна выцягнула з кішэні кніжку і кінула яму ўслед:
— Гэта — на шчасце, кніжку напісаў таксама Максім. Па-нашаму напісана кніжка. Яна называецца «Вянок».
Ён спыніўся, нешта хацеў сказаць, але воддаль паказалася конка, гаспадар заезнага дома голасна пачаў выхваляць свой дом, запрашаць прыезджых. Недзе званілі ў званы. Воз з дзяўчынай плыў перад яго вачыма, потым знік... (Паводле Б. Мікуліча).

Раскрыйце значэнні слоў куфар, конка.
•Растлумачце ўтварэнне і напісанне выдзеленых слоў.

Практыкаванне 4

Дапоўніце тэкст.

Цытата — ... ... з чужога ..., мастацкага, навуковага або публіцыстычнага тэксту. Цытаты выкарыстоўваюцца для ... уласных думак, меркаванняў, сцвярджэнняў. У пісьмовым маўленні цытаты заключаюцца ... . Цытаваны тэкст павінен адпавядаць ... першакрыніцы.
Пры ўключэнні ў тэкст цытата можа суправаджацца словамі аўтара (у такім выпадку знакі прыпынку такія ж, як і пры афармленні канструкцый з ... ...), можа ўводзіцца як ... ... пры дапамозе падпарадкавальных злучнікаў. Пры ўвядзенні цытат могуць выкарыстоўвацца ... канструкцыі.

Цытата

Практыкаванне 5

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Падбярыце назву ў адпаведнасці з тэмай тэксту.

Існуе агульнапрызнанае меркаванне: у свеце столькі эстэтычных цэнтраў, колькі нацыянальных літаратур.^сн У працэсе міжлітаратурнага дыялогу, падчас параўнання «свайго» і «чужога», у разуменні падабенстваў і адрозненняў адбываецца выпрацоўка агульных эстэтычных каштоўнасцей, ідзе пастаянны працэс фарміравання сусветнай культурнай прасторы, на што ў свой час звяртаў увагу вядомы лінгвіст Уладзімір Тапароў: «Суаднясенне-параўнанне таго і гэтага, свайго і чужога складае адну з асноўных і спрадвечных работ культуры, бо параўнанне, зразумелае ў самым шырокім плане (як і любы пераклад — з мовы на мову, з прасторы на прастору, з часу на час, з культуры на культуру), самым непасрэдным чынам звязана з быццём чалавека ў знакавай прасторы культуры, якое мае сваёй воссю праблему тоеснасці і рознасці, і з функцыяй культуры». Літаратурная кампаратывістыка (ад лац. comparativus — ʻпараўнальныʼ) — параўнальнае і супастаўляльнае вывучэнне літаратур — адзін з найбольш важных напрамкаў сучаснай філалагічнай навукі, актуальнасць якога цяжка пераацаніць ва ўмовах глабалізацыі культуры і ўзаемадзеяння нацыянальных літаратур. «Тэкст жыве толькі судакранаючыся з іншым тэкстам (кантэкстам), — пісаў Міхаіл Бахцін. — Толькі ў кропцы гэтага кантакту тэкстаў успыхвае святло, што... далучае дадзены тэкст да дыялогу». Дыялог, параўнанне і супастаўленне з’яўляюцца агульнымі прынцыпамі культуры (Паводле Н. Якавенка).

Назавіце цытаты. З якой мэтай яны ўжыты ў тэксце? Якім спосабам аформлены?
•Растлумачце напісанне выдзеленых слоў.
•Назавіце прыметнік, ужыты ў тэксце ў форме найвышэйшай ступені параўнання.
Раскрыйце значэнне слова глабалізацыя.

Практыкаванне 6

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль і тып. Дайце назву ў адпаведнасці з тэмай тэксту.

Дзень быў сонечны, з ласкавым ветрыкам, без духаты, якая звычайна бывае сярод ліпеня ў вялікім горадзе. Я планаваў паглядзець Маскву літаратурную, пабыць ля Пушкіна, Лермантава, Талстога, Чэхава, Маякоўскага, Горкага, Ясеніна...
Тым далёкім летам я закончыў дзясяты клас і падаў дакументы ва ўніверсітэт. Бацькі «прэміравалі» мяне двухтыднёвай паездкай у Маскву, што павінна было «надаць мне новыя сілы, узбагаціць маральна і паспрыяць паступленню». Наведаў літаратурныя музеі Пушкіна і Талстога. За ўсе мае сямнаццаць год я не перажываў такой эмацыянальнай узрушанасці, такой захопленасці прыгожым пісьменствам. Пушкін і Талстой праз сваё жыццё і адданасць літаратуры яшчэ больш пераканалі мяне, што сэнс жыцця — не толькі марыць пра цудоўнае, але і тварыць яго кожны дзень. Хапала яшчэ часу наведаць музей Чэхава. Наведвальнікаў у музеі было няшмат. Экскурсавод вяла нас і расказвала так хутка, што я не паспяваў усё ўважліва разгледзець, удумацца ў кожны цікавы або значны факт з жыцця любімага пісьменніка. «Нічога, — вырашыў, — пасля вярнуся і разгледжу ўсе экспанаты лепш, не спяшаючыся». Раптам убачыў дзяўчыну. Яна таксама не паспявала за экскурсаводам. Я падышоў да яе, калі яна схілілася над рукапісам Антона Паўлавіча.
— Добры дзень, — нібы знаёмаму, сказала мне дзяўчына. — Вы адчуваеце, як лагодна і ўтульна ў доме Антона Паўлавіча Чэхава?
— Такой жа лагоднасцю напоўнены і яго творы, а гумар ягоны асаблівы тым, што ніколькі не прыніжае чалавека, — адказаў я.
— У мяне пастаянна такое адчуванне, што вось-вось з суседняга пакоя выйдзе сам пісьменнік — сціплы, чулы, добры, шчыры... — дзяўчына ўсміхнулася чароўнай, як і сама, усмешкай.
У гэты момант з суседняга пакоя выйшаў невысокі мужчына з пышнымі доўгімі вусамі і вострымі маленькімі вочкамі.^сн Мы пераглянуліся і ледзь не пырснулі смехам.
— Люблю Чэхава, — працягвала незнаёмка, — за тое, што ён чулы ў творах не ад надуманай нейкай дабрыні, якой вымагае часам задума, ідэя твора, а вось ад той, якая ідзе ад душы аўтара, з самых яе глыбінь...
— «Добраму чалавеку бывае сорамна нават перад сабакам», — прыгадаў я словы Антона Паўлавіча. — Такое мог сказаць сапраўды толькі незвычайны, духоўна багаты чалавек...
Мы разышліся ў розныя бакі. Я зацікавіўся партрэтам пісьменніка, што вісеў на сцяне злева. Калі ж заглянуў у апошнюю залу, дзе спадзяваўся зноў убачыць сваю незнаёмку, яе там не было. Самотны, разгублены, я выйшаў на вуліцу і раптам заўважыў сваю незнаёмку. Яна павольна ішла наперадзе. На душы адразу палягчэла.
— Гэта вы! А я спалохаўся, што ўжо згубіў вас...
Яна павярнулася на мой голас і пяшчотна ўсміхнулася:
— Цудоўны дзень сягоння. Перад гэтым была ў музеі Лермантава. Столькі ўражанняў, пачуццяў, думак...
— Даруйце, вы не масквічка, відаць, гэтак жа як і я?
— Так! Але мы не пазнаёміліся. Мяне завуць Наташай.
— Вельмі прыемна! А я — Ігар, — адказаў я.
Ідучы ў метро, мы разгаварыліся.^сн Наташа была з Днепрапятроўска. Таксама закончыла школу і падала дакументы ў машынабудаўнічы інстытут. Прыехала ў госці да брата.
— Каб вы ведалі, як я люблю ўкраінскую літаратуру — Тараса Шаўчэнку, Міхаіла Кацюбінскага, Івана Франко, Лесю Украінку...
— Ведаеце, а мяне ўразіў ваш Багдановіч, люблю таксама вершы і Максіма Танка. А з празаікаў беларускіх запомніліся Якуб Колас, Кузьма Чорны, Іван Шамякін, Іван Мележ, Васіль Быкаў, Уладзімір Караткевіч. Я нават па-беларуску некалькі твораў прачытала. Цудоўная ваша мова, мілагучная, гнуткая... (Паводле М. Пазнякова).

Назавіце канструкцыі з простай мовай, растлумачце іх афармленне.
З якой мэтай уведзены цытаты? Растлумачце іх афармленне.
Перабудуйце выдзеленыя канструкцыі з простай мовай у канструкцыі з ускоснай мовай, запішыце.
Карыстаючыся дадатковай літаратурай або інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра творчасць любімага вамі пісьменніка або паэта. Раскажыце, што іменна вам падабаецца ў яго творах; паспрабуйце параўнаць гэтыя творы з творамі пісьменнікаў або паэтаў з іншых літаратур. Свае думкі пацвердзіце цытатамі.

Практыкаванне 7

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Падбярыце назву ў адпаведнасці з асноўнай думкай твора.

Вёска Дастоева цяпер вядома далёка за межамі Беларусі. Нават той, хто далёкі ад літаратуры, здагадваецца, што вядомасць гэта вынікае з назвы населенага пункта. Кажучы словамі народнага пісьменніка Беларусі Івана Мележа, «яго карэньчыкі ў... Палессі». Іван Паўлавіч, канешне ж, меў на ўвазе Фёдара Дастаеўскага.
Сапраўды, вытокі роду, які даў жыццё сусветна вядомаму пісьменніку, знаходзяцца на палескай зямлі.^сн Гэта дакументальна засведчана^ф. Баярын пінскага князя Даніла Рцішчавіч атрымаў грамату. Часам ён згадваецца і як Ірцішчавіч, а то і Арцішчавіч. Аднак гэта сутнасці не мяняе. Сутнасць жа ў тым, што князь і княгіня давалі яму «імёны Полковічы: дворышча Ходарава Скаратіч, а брата яго Гаўрыіла дворышча, а Масева дворышча за Стругай... а ў Дастоева Олісееўскае дворышча». Відаць, Рцішчавічы з’яўляліся карэннымі палешукамі. Назва аднаго з маёнткаў Рцішчавічаў у далейшым стала прозвішчам патомкаў Данілы. Хоць яны называліся па-рознаму: то Рцішчавічы, то Дастаеўскія. Але ўжо ўнукі Данілы Рцішчавіча канчаткова сталі Дастаеўскімі.
Фёдар Міхайлавіч ганарыўся родам, да якога належаў. Цікавіўся продкамі, мінулым беларускага народа.^сн Гаворачы аб тым, як шмат значыла яго вера ў сябе і свае сілы, зазначаў: «Без гэтай веры ў сябе не ўстаяў бы, напрыклад, на працягу вякоў беларускі народ і не выратаваў бы сябе ніколі». Думкамі пра тое, як шмат значыць для яго веданне сваіх вытокаў, дзяліўся з жонкай Ганнай Рыгораўнай.
Пакуль у Дастоева літаратары наведваюцца не так і часта. Тым не менш да вытокаў Ф. Дастаеўскага ўжо далучыліся многія. Пад уражаннем судакранання з імі нарадзіліся і творы. Народны пісьменнік Беларусі Іван Мележ напісаў апавяданне і эсэ «Дастоева», Аляксей Зарыцкі, Васіль Макарэвіч, Яўгенія Янішчыц — вершы. Адпаведна «Рэпартаж з Дастоева», «Дастоева», «Па дарозе ў Дастоева» (Паводле А. Іваненкі).

Назавіце цытаты. З якой мэтай яны ўжываюцца ў тэксце? Растлумачце афармленне цытат.
У якім значэнні ўжыта ў тэксце слова грамата?
Творчасць якога беларускага пісьменніка крытыкі параўноўваюць з творчасцю Ф. Дастаеўскага? Карыстаючыся дадатковай літаратурай або інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне на тэму «Беларускі Дастаеўскі». Для пацверджання палажэнняў паведамлення ўжывайце цытаты.

Практыкаванне 8

На месцы пропуску ва ўрыўку з твора А. Іваненкі працытуйце наступныя радкі:

Вёску Гутава ў снег захуталі
давідна свежакі-вятры.
Сустракае нас вёска Гутава
крыкам пеўняў, сталёвым грукатам...
Вёска Гутава — тры вярсты!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Блаславёная вёска Гутава,
мне з табою спяваць, і гутарыць,
і заўсёды цябе любіць.

У вядомага беларускага паэта Міколы Федзюковіча ёсць верш «Вёска Гутава». Ці не адзін з лепшых ва ўсёй нацыянальнай паэзіі, у якіх гучыць прызнанне ў любві да таго кутка, што даў табе жыццё, адкуль ты пайшоў у вялікі свет...
У Гутаве М. Федзюковіч нарадзіўся 22 мая 1943 года. Гэта Драгічынскі, суседні з Іванаўскім, раён.

Запішыце. Пракаменціруйце афармленне цытаты.

Практыкаванне 9

Аформіце выказванні, выкарыстоўваючы розныя спосабы цытавання.

1. Жыві і цэльнасці шукай, аб шыраце духоўнай дбай (М. Багдановіч). 2. Вобразная, вольная, пявучая, мова беларуская мая! (П. Панчанка). 3. Праўдзіва ўвесь сцвярджае люд: няма радней, чым родны кут (П. Броўка). 4. Мой родны кут, як ты мне мілы!.. Забыць цябе не маю сілы! (Я. Колас).
5.О, Беларусь!.. — Няхай усклікну
   І я — за волатамі ўслед.
   Як пілігрым нясе малітву —
   Так я нясу іх запавет.
                                 Н. Гілевіч.

На аснове прыведзеных цытат выберыце тэму і падрыхтуйце паведамленне. Выкарыстайце адну з цытат у якасці эпіграфа.

Практыкаванне 10

Прачытайце выказванні В. Гарбука. Выкарыстайце іх або іх часткі ў якасці цытат, запішыце сказы з цытатамі.

І. Калі ў цябе на Зямлі хоць дзе-небудзь ёсць куточак, які табе здаецца родным, дзе ты хоць нешта зрабіў, каб яго ўпрыгожыць, у цябе заўсёды будзе ў сэрцы светлы агеньчык, які завецца патрыятызмам. І табе будзе зразумелым пачуццё любові другіх да сваіх куткоў. І толькі праз такое пачуццё сваёй любові прыйдзе да цябе светлае жаданне зрабіць прыгожай для жыцця ўсю Зямлю...

ІІ. Што мне ў Дзень Перамогі сказаць самому сабе і іншым? На некалькі секунд уявіў, што было б, калі б не было перамогі. Прорва бясконцай цемры мільганула перад вачыма і прымусіла здрыгануцца. А сёння свеціць сонейка, сіняе неба, і ты адчуваеш, што гэта тваё неба, што табе свеціць сонца. Няхай у нашай краіне іншыя клопаты, турботы, новыя непрыемнасці і радасці, Дзень Перамогі павінен зноў нагадаць аб яшчэ зусім нядаўняй барацьбе за права дыхаць і жыць...

На аснове прыведзеных выказванняў выберыце тэму і падрыхтуйце паведамленне.