§ 16. Краіны Захаду ў міжваенны перыяд

1. Пасляваенныя праблемы

У 1919 г. тры заходнія краіны — Вялікабрытанія, Францыя і ЗША — знаходзіліся на вяршыні сваёй магутнасці. Яны задавалі тон на Парыжскай мірнай канферэнцыі і ўпэўнена глядзелі ў будучыню. Паступова пераадольваліся пасляваенная разруха, інфляцыя і цяжкасці ў фінансавай сістэме. Эканоміка вярнулася да мірнай вытворчасці і гандлю. Праз некалькі гадоў у сем’ях з сярэднім дастаткам пачаўся ўздым жыццёвага ўзроўню. Аднак становішча ў 1920—1930-я гг. нельга было назваць устойлівым. Тройчы за гэты час эканоміку заходніх дзяржаў ахоплівалі крызісы рознай глыбіні: 1920—1921, 1929—1933, 1937—1938 гг.

У першыя пасляваенныя гады эканамічныя праблемы выклікалі сацыяльную незадаволенасць і рабілі радыкальныя ідэі больш папулярнымі. Следам за Кастрычніцкай рэвалюцыяй у Расіі пракацілася хваля рэвалюцый сацыялістычнага характару па Фінляндыі, Германіі, Венгрыі. Рэвалюцыйныя выступленні ў еўрапейскіх краінах і ўздым вызваленчага руху ў калоніях, узнікненне III (Камуністычнага) Інтэрнацыянала і прыход да ўлады ў некаторых краінах сацыялістычных партый (напрыклад, у Германіі), здавалася, пацвярджалі прадказанні заснавальнікаў камуністычнай тэорыі аб непазбежнай гібелі капіталізму. Хваля рэвалюцыйных выступленняў і заваяванне ўлады ў Расіі бальшавіцкай партыяй абумовілі страх перад пагрозай распаўсюджвання камунізму. І калі адны знаходзілі ў сацыялізме выйсце з кола нявырашаных праблем, то іншыя ўцягваліся ў нацыяналістычныя рухі правага кірунку.

Нямала праблем існавала і ў сферы міжнароднага жыцця. Мірныя дагаворы расчаравалі многіх еўрапейцаў, асабліва немцаў, італьянцаў і прадстаўнікоў розных этнічных груп Усходняй Еўропы. Заходнія дэмакратыі мелі вострую патрэбу ў моцных палітычных лідарах, якія маглі б годна супрацьстаяць маштабу эканамічных і палітычных выклікаў, узніклай пагрозе фашызму і новай сусветнай вайны.

Надзвычай вострай была праблема ажыццяўлення Германіяй рэпарацыйных выплат. Яе ўдалося ўрэгуляваць толькі пасля таго, як нью-ёркскія банкі пачалі прадастаўляць крэдыты Германіі. Гэтыя грошы ў выглядзе рэпарацый ішлі ў Францыю і Вялікабрытанію, а адтуль вярталіся ў ЗША для пагашэння ваенных запазычанасцей. Трохбаковы паток грошай, заснаваны на крэдыце, стымуляваў хуткае аздараўленне еўрапейскай эканомікі. Паступова наладжвалася эканамічнае жыццё ў Францыі і Германіі. У ЗША пачаўся эканамічны бум, які працягваўся пяць гадоў.

2. Сацыяльныя і палітычныя перамены

У пасляваенныя гады заўважныя змены адбыліся ў структуры заходняга грамадства. Прадстаўнікі арыстакратычных колаў сталі адыгрываць меншую ролю ў арміі, дыпламатычным корпусе, банкаўскай справе і іншых элітных сектарах. На кіруючыя пасады вылучаліся інжынеры, бізнесмены, юрысты і прадстаўнікі іншых прафесійных груп. Значна ўзрасла колькасць сярэдняга класа і ў нашмат меншай ступені — рабочага.

Хуткія перамены адбываліся ў ладзе жыцця і становішчы жанчын. Маладыя дзяўчаты з багатых сем’яў мелі больш асабістай свабоды, чым іх маці да вайны. Яны кіравалі аўтамабілем, займаліся спортам, самастойна падарожнічалі і публічна курылі. Вызваліўшыся ад гарсэтаў і доўгіх сукенак даваеннага фасону, жанчыны сталі насіць кароткія спадніцы і прычоскі і, на вялікае здзіўленне старэйшага пакалення, замест вальса танцавалі пад джазавую музыку.

Аднак большасці жанчын вайна і рэвалюцыі прынеслі толькі пакуты. Многія страцілі сваіх бацькоў і братоў, мужоў і сыноў, апынуліся ў адзіноце і галечы.

У многіх краінах пасля вайны ўзмацніўся рух за прадастаўленне жанчынам выбарчага права. Яны атрымалі яго ўпершыню ў Расіі (1917), Англіі (1918), Германіі (1919), ЗША (1920). У Турцыі жанчыны сталі карыстацца выбарчым правам з 1934 г. У большасці іншых краін гэтае права было прадастаўлена ім толькі пасля 1945 г.

У найбольш выгадным становішчы ў параўнанні са сваімі еўрапейскімі саюзнікамі пасля вайны знаходзіліся ЗША. Гэтая краіна пазней за іншыя ўступіла ў Першую сусветную вайну. Яна панесла адносна невялікія людскія страты і зусім нязначныя матэрыяльныя. Краіна была сусветным лідарам у індустрыяльнай і сельскагаспадарчай вытворчасці і дапамагала фінансаваць аднаўленне еўрапейскай эканомікі. Значнае пашырэнне вытворчасці тавараў масавага ўжытку садзейнічала паляпшэнню жыцця і побыту насельніцтва і, такім чынам, унутранай стабільнасці.

У 1920-я гг. пачалася эпоха масавага спажывання ў Паўночнай Амерыцы і Заходняй Еўропе. Нават работнікі офісаў і рабочыя маглі дазволіць сабе набыццё прамысловых тавараў. Прычынай таму была тэхналагічная рэвалюцыя, падобная да прамысловай рэвалюцыі альбо хвалі інавацый канца XIX ст. Канвеерная вытворчасць Г. Форда і навуковая арганізацыя працы Ф. Тэйлара зрабілі магчымай масавую вытворчасць аўтамабіляў і рознай бытавой тэхнікі ў вялікай колькасці і па нізкіх цэнах. У 1929 г. у ЗША адзін аўтамабіль прыпадаў на кожныя пяць чалавек. У Заходняй Еўропе іх мелі толькі бізнесмены і кваліфікаваныя спецыялісты. Для еўрапейскіх рабочых аўтамабілі заставаліся раскошай да 1950-х гг. Следам за электрычнасцю ў дамах з’явіліся разнастайныя электрабытавыя прыборы. Кароткі перыяд эканамічнага ўздыму ў ЗША ў 1920-я гг. атрымаў назву «эры прасперыці» — росквіту.

Менш бурна развівалася ў 1920-я гг. эканоміка Вялікабрытаніі. Краіна сутыкнулася з цэлым шэрагам унутраных і знешнепалітычных праблем. Усё большую трывогу выклікалі антыкаланіяльныя выступленні ў Індыі. Правалам скончылася спроба Англіі з дапамогай ваеннай сілы падпарадкаваць Афганістан (1919). Акрамя таго, Англіі давялося пайсці на саступкі ірландскаму нацыянальнаму руху і прадаставіць у 1921 г. Ірландыі права дамініёна, захаваўшы за сабой Ольстэр — паўночна-ўсходнюю частку вострава.

У студзені 1924 г. быў сфарміраваны першы ў гісторыі краіны лейбарысцкі ўрад, на які рабочыя ўскладалі вялікія надзеі. Аднак спробы лейбарыстаў прыняць некаторыя меры ў сферы сацыяльнага забеспячэння не былі падтрыманыя парламентам, які знаходзіўся ў руках кансерватараў. Ужо ўвосень 1924 г. кансерватыўная партыя зноў узначаліла ўрад. У адказ на масавую забастоўку, пачатую шахцёрамі (1926), кансерватары правялі праз парламент закон, які абмяжоўваў правы прафсаюзаў, у прыватнасці, права на масавыя стачкі, што выклікала шырокі пратэст у краіне. У выніку на парламенцкіх выбарах 1929 г. упершыню перамаглі лейбарысты, якія і сфарміравалі ўрад. Так лейбарысцкая партыя замацавалася ў палітычным жыцці Англіі і з таго часу стала адной з дзвюх асноўных палітычных сіл.

Падобна да Вялікабрытаніі Францыя выйшла з Першай сусветнай вайны пераможцай. Аднак вайна выклікала такія вялізныя страты, што многія французы адчувалі сябе пераможанымі. Праўда, французская эканоміка аднаўлялася адносна хутка, у многім дзякуючы германскім рэпарацыям і тэрыторыям, адарваным ад Германіі.

У адрозненне ад Вялікабрытаніі для Францыі было характэрна мноства розных партый і груповак, таму ў барацьбе за ўладу яны часта ўтваралі тыя ці іншыя блокі. У 1920-я гг. адзін аднаму супрацьстаялі даволі моцны блок левых сіл і так званы Нацыянальны блок, які складаўся з правых буржуазных партый. Пасля перамогі на выбарах у палату дэпутатаў у маі 1924 г. узнік урад Левага блока. Аднак ажыццявіць праграму прагрэсіўных рэформ яму не ўдалося, чым і скарысталіся партыі Нацыянальнага блока, якія ў выніку выбараў 1926 г. вярнуліся да ўлады. Новы блок правых атрымаў назву «Нацыянальнае яднанне». Але пра сапраўднае яднанне не было і гаворкі. Як левыя, так і правыя сілы працягвалі бескампрамісную барацьбу за ўладу. Камуністы знаходзіліся ўбаку ад блокавай палітыкі. У адпаведнасці з дырэктывамі Камінтэрна яны імкнуліся да аднаасобнай улады і таму прайгравалі на выбарах.

3. Вялікая дэпрэсія

Перыяд эканамічнай стабілізацыі ў Еўропе і ЗША скончыўся 24 кастрычніка 1929 г. У гэты дзень адбыўся крах на Нью-Ёркскай біржы — абвальнае падзенне курсу каштоўных папер. Пачаўся доўгі сусветны эканамічны крызіс 1929—1933 гг., які не меў сабе роўных ні па працягласці, ні па глыбіні. Адсюль яго назва — Вялікая дэпрэсія. Паколькі сусветная фінансавая сістэма ўсё больш прывязвалася да долара, яна трапляла ў залежнасць ад эканамічнай стабільнасці ў ЗША. Германія, напрыклад, не ў стане была ажыццяўляць рэпарацыйныя выплаты без міжнародных крэдытаў, галоўным чынам з боку ЗША. Між тым амерыканскія банкі спынілі прадастаўленне пазык і запатрабавалі выплаты замежных запазычанасцей.

Асноўнымі прычынамі крызісу сталі эканамічны бум 1920-х гг. і індустрыяльная перавытворчасць. У выніку з’явілася шмат фінансавых пірамід і спекулятыўных фірм. Асабліва папулярнымі сталі так званыя маржавыя пазыкі — можна было купіць акцыі ў крэдыт, заплаціўшы толькі 10 % ад іх кошту, але брокер мог запатрабаваць выплаты ўсяго кошту акцый на працягу 24 гадзін, што і адбылося, як па камандзе, 24 кастрычніка 1929 г. А ў пятніцу 25 кастрычніка 1929 г. здарылася абвальнае падзенне курсу каштоўных папер на Нью-Ёркскай фондавай біржы, паколькі ўсе прадавалі акцыі, не маючы магчымасці заплаціць іх поўны кошт. Пачалося масавае банкруцтва банкаў і прадпрыемстваў. Гэта дазволіла міжнародным банкірам скупіць канкурыруючыя банкі і буйныя амерыканскія кампаніі. Ад самага пачатку ўвесь цяжар эканамічнага крызісу адчулі малазабяспячаныя людзі. Толькі ў Нью-Ёрку ў студзені 1933 г. памерла ад голаду 2 тыс. чалавек.

Колькасць вырабленых тавараў на рынку пераўзыходзіла пакупніцкую здольнасць насельніцтва. У выніку складскія запасы вырабленых тавараў павялічваліся, як і запасы вугалю і нафты. Для абмежавання падзення цэн сталі знішчаць прадукты харчавання, у той час як насельніцтва пакутавала ад голаду. Напрыклад, у Бразіліі каву спальвалі ў якасці паліва для цягнікоў.

Найбольшы спад вытворчасці (больш чым на 50 %) назіраўся ў ЗША і Германіі. Адклікаць крэдыты з Германіі Злучаныя Штаты пачалі ўжо ў 1928 г., а ў 1929 г. было прынята рашэнне ўвогуле спыніць крэдытаванне. Але калі А. Гітлер у адказ адмовіўся плаціць рэпарацыі, ні Англія, ні Францыя не прад’явілі яму прэтэнзій. У маі — чэрвені 1933 г. і ЗША, і Вялікабрытанія аднавілі крэдытаванне Германіі. Такім чынам ажыццяўлялася фінансаванне нацысцкай партыі і асабіста А. Гітлера. Да 1933 г. пад кантролем амерыканскага фінансавага капіталу апынуліся ключавыя  галіны германскай прамысловасці і буйныя банкі.

У Вялікабрытаніі спад вытворчасці склаў 25 %. На Францыю крызіс абрынуўся крыху пазней і працягваўся да 1936 г. У выніку ў краіне аб’ём прамысловай вытворчасці скараціўся на 44 %. У Італіі прамысловая вытворчасць знізілася на 30 %. Масавы голад, беспрацоўе, галеча і самазабойствы страціўшых надзею людзей сталі тыповымі праявамі крызісу.

Маштабы беспрацоўя перавысілі ўсе магчымыя межы (толькі ў ЗША ў 1933 г. было каля 13 млн беспрацоўных), узровень жыцця катастрафічна зніжаўся, і многія ўрады небеспадстаўна баяліся магутнага сацыяльнага выбуху. У некалі квітнеючых заходніх гарадах людзі спалі ў парках на лавах і выстройваліся ў чэргі, каб атрымаць абед у дабрачынных кухнях. Многія дзялкі бізнесу страцілі багацце і апынуліся ў поўнай галечы.

Па меры развіцця Вялікай дэпрэсіі многія людзі страцілі веру ў здольнасць дэмакратычных урадаў вырашаць іх праблемы. Галеча і безнадзейнасць стварылі ўрадлівую глебу для палітычных дзеячаў, якія прапаноўвалі радыкальныя рашэнні. Камуністы прадказвалі блізкі крах капіталізму. Нацыяналістычна настроеныя экстрэмісты гаварылі пра крызіс дэмакратыі і расхвальвалі перавагі аўтарытарнага праўлення.

І тым не менш заходнія дэмакратыі, упершыню стаўшы на шлях дзяржаўнага рэгулявання эканамічнага і сацыяльнага жыцця, выйшлі з крызісу і пры гэтым захавалі асноўныя каштоўнасці і дэмакратычныя заваёвы папярэдніх гадоў, змаглі спыніць распаўсюджванне фашызму ва ўласных краінах. Канцэпцыі і інстытуты дзяржаўнага рэгулявання, якія склаліся ў той час, праіснавалі да 1970-х гг.

Па меры развіцця Вялікай дэпрэсіі многія людзі страцілі веру ў здольнасць дэмакратычных урадаў вырашаць іх праблемы. Галеча і безнадзейнасць стварылі ўрадлівую глебу для палітычных дзеячаў, якія прапаноўвалі радыкальныя рашэнні. Камуністы прадказвалі блізкі крах капіталізму. Нацыяналістычна настроеныя экстрэмісты гаварылі пра крызіс дэмакратыі і расхвальвалі перавагі аўтарытарнага праўлення.

І тым не менш заходнія дэмакратыі, упершыню стаўшы на шлях дзяржаўнага рэгулявання эканамічнага і сацыяльнага жыцця, выйшлі з крызісу і пры гэтым захавалі асноўныя каштоўнасці і дэмакратычныя заваёвы папярэдніх гадоў, змаглі спыніць распаўсюджванне фашызму ва ўласных краінах. Канцэпцыі і інстытуты дзяржаўнага рэгулявання, якія склаліся ў той час, праіснавалі да 1970-х гг.

4. Шляхі выхаду з крызісу

Тэарэтычнай асновай для выхаду з крызісу стала вучэнне англійскага эканаміста Д. М. Кейнса, аўтара «Агульнай тэорыі занятасці, працэнта і грошай». Прыхільнікі кейнсіянства выступалі за актыўнае дзяржаўнае рэгуляванне эканомікі, а таксама попыту і прапанавання тавараў і паслуг. Вялікую ўвагу яны надавалі дзяржаўнаму крэдытаванню насельніцтва для павышэння плацежаздольнасці грамадзян.

У 1933 г. у Еўропе і ЗША абазначыліся тры асноўныя варыянты пераадолення эканамічнага крызісу. Буржуазна-рэфармісцкі, неаліберальны варыянт ажыццяўляўся ў Злучаных Штатах. У гэтай краіне рашуча адмовіліся ад эканамічнага лібералізму і пачалі праводзіць «новы курс», заснаваны на дзяржаўным рэгуляванні эканомікі. Па тым жа шляху, хаця і не так паслядоўна, пайшла Вялікабрытанія. Таталітарны варыянт рэалізоўваўся ў фашысцкай Італіі і гітлераўскай Германіі. У Францыі намячаўся сацыял-рэфармісцкі варыянт выхаду з крызісу, які прадугледжваў частковую нацыяналізацыю вытворчасці, планаванне эканомікі, правядзенне буйных сацыяльных рэформ. Гэта выявілася ў дзейнасці ўрада Народнага фронту.

5. «Новы курс» Ф. Рузвельта

Спыненне заводаў прывяло ў ЗША да значнага росту беспрацоўя. Калі ў 1929 г. яно закранула 3 % амерыканцаў, то ў 1932 г. — 24 %. Масавае беспрацоўе, два нацыянальныя «галодныя паходы» і выступленне дзясяткаў тысяч ветэранаў вайны ў Вашынгтоне, якое было задушана ў чэрвені 1932 г. з дапамогай арміі, да крайнасці напалілі сацыяльна-палітычнае становішча. У гэтых умовах у лістападзе 1932 г. на выбарах у Кангрэс перамогу атрымалі дэмакраты на чале з губернатарам штата Нью-Ёрк Ф. Рузвельтам, які прапанаваў правесці рэформы, або «новы курс», для выхаду краіны з крызісу.

У сакавіку 1933 г. у ЗША быў прыняты закон аб дапамозе беспрацоўным, у адпаведнасці з якім на арганізацыю грамадскіх работ была выдаткавана вялізная сума — 3,3 млрд долараў. У маі 1933 г. набыў моц закон аб рэгуляванні сельскай гаспадаркі. Дзяржава спрабавала выратаваць аграрную вытворчасць і сацыяльную сферу з дапамогай датацыйных праграм і стварэння новых працоўных месцаў. У чэрвені быў прыняты закон аб аднаўленні прамысловасці. Узровень беспрацоўя ў ЗША паступова стаў змяншацца, зарплаты пачалі расці.

Шостага сакавіка 1933 г. Ф. Рузвельт увёў надзвычайнае становішча ў краіне, закрыў банкі і забараніў ім ажыццяўляць плацяжы або экспартаваць золата. Пятага красавіка 1933 г. ён выдаў указ аб канфіскацыі золата ў насельніцтва і арганізацый. Да 1 мая неабходна было абмяняць усё наяўнае золата на папяровыя долары па цане 20,67 долара за унцыю. З 1 мая 1933 г. за прыватнае валоданне золатам прадугледжваліся штраф у 10 тысяч долараў альбо 10 гадоў турэмнага зняволення.

30 студзеня 1934 г. у ЗША быў прыняты закон аб залатым рэзерве, чаканка залатых манет была спынена, адменены «залаты стандарт». Кошт унцыі ўзрос да 35 долараў. Была праведзена дэвальвацыя — зніжэнне курсу долара. Гэта павялічыла намінальны кошт залатых запасаў ЗША і дазволіла выпусціць 3 млрд новых папяровых долараў, што стабілізавала грашовую сістэму краіны.

Такім чынам, за 10 гадоў да ўвядзення «залатадоларавага стандарту» ў адпаведнасці з рашэннямі Брэтан-Вудскай канферэнцыі 1944 г. была пачата падрыхтоўка да даларызацыі сусветнай эканомікі. Галоўнай мэтай «новага курсу» Ф. Рузвельта было не столькі аднаўленне эканомікі краіны, колькі пераўтварэнне ЗША ў адзіны эканамічны «полюс» свету, што стала магчымым толькі пры ўмове сканцэнтравання ўсяго золата ў ЗША. У снежні 1936 г. было завершана будаўніцтва сховішча ў Форт-Ноксе, аднаго з самых умацаваных і недаступных для грамадзян будынкаў у ЗША, куды перавезлі з банкаў усё золата.

Злучаныя Штаты актыўна нарошчвалі свой залаты запас за кошт золата іншых краін да 1945 г. І калі ў 1928 г. на ЗША прыпадала каля 38 % залатых рэзерваў капіталістычных краін, то ў 1936 г. гэтая доля вырасла амаль да 50 %. Да канца Другой сусветнай вайны золатасховішчы вядучых еўрапейскіх краін цалкам апусцелі, а доля ЗША ў сусветных залатых рэзервах капіталістычнага свету, па розных ацэнках, узрасла да 75—80 %.

Пытанні

1. Вылучыце асноўныя этапы палітычнага і сацыяльна-эканамічнага развіцця краін Захаду ў міжваенны перыяд. Дайце сціслую характарыстыку кожнага з іх.

2. Як змянілася сацыяльная структура заходняга грамадства? Якія змены адбыліся ў сацыяльным жыцці ў краінах Захаду пасля Першай сусветнай вайны?

3. Ахарактарызуйце эканамічнае развіццё ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі пасля Першай сусветнай вайны. Чым тлумачацца асаблівасці іх развіцця? Якую ролю ў аднаўленні эканомікі гэтых краін адыграла сістэма рэпарацыйных выплат Германіяй?

4. Ахарактарызуйце палітычнае развіццё ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі пасля Першай сусветнай войны.

5. Дайце азначэнне паняцця «эканамічны крызіс». Чаму ў міжваенны перыяд заходнія краіны некалькі разоў ахоплівалі эканамічныя крызісы? Чым крызіс 1929—1933 гг. адрозніваўся ад іншых эканамічных крызісаў? Чаму ён не закрануў эканоміку Савецкай дзяржавы?

6. Складзіце табліцу «Палітычныя, эканамічныя і сацыяльныя вынікі сусветнага эканамічнага крызісу 1929—1933 гг.».

7. Параўнайце планавую і рыначную эканомікі. Аформіце свой адказ у выглядзе табліцы.

Прапануем абмеркаваць

Асаблівае меркаванне