§ 18. Органы забеспячэння законнасці і правапарадку

Сістэма органаў забеспячэння законнасці і правапарадку. Важнай умовай стабільнага функцыянавання дзяржавы з’яўляецца забеспячэнне законнасці і правапарадку. Законнасць мае на ўвазе дакладнае і няўхільнае ажыццяўленне прававых прадпісанняў усімі суб’ектамі права ў краіне. Правапарадак — гэта такі стан грамадскіх адносін, пры якім яны адпавядаюць прававым прадпісанням.

Да органаў, што забяспечваюць законнасць і правапарадак у Рэспубліцы Беларусь, належаць суды, пракуратура, органы юстыцыі (ад лац. justitia — справядлівасць, законнасць), унутраных спраў (міліцыя), дзяржаўнага кантролю, дзяржаўнай бяспекі, мытныя органы. Найважнейшая роля ў выкананні праваахоўнай функцыі ў дзяржаве належыць таксама падраздзяленням Следчага камітэта, Дзяржаўнага камітэта судовых экспертыз, Дзяржаўнага пагранічнага камітэта, Аператыўна-аналітычнаму цэнтру пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Аказанне юрыдычнай дапамогі насельніцтву ўскладаецца на адвакатуру, натарыят і іншыя органы юстыцыі.

Судовая сістэма. Сістэма судоў у Рэспубліцы Беларусь будуецца на прынцыпах тэрытарыяльнасці і спецыялізацыі. Яна складаецца з Канстытуцыйнага Суда і судоў агульнай юрысдыкцыі.

Канстытуцыйны Cуд Рэспублікі Беларусь складаецца з 12 суддзяў (шэсць назначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь, шэсць абіраюцца Саветам Рэспублікі Нацыянальнага сходу; старшыня назначаецца Прэзідэнтам са згоды Савета Рэспублікі). Яго асноўная задача — ажыццяўляць кантроль за канстытуцыйнасцю нарматыўных прававых актаў у дзяржаве. Канстытуцыйны Cуд дае заключэнне аб адпаведнасці розных нарматыўных прававых актаў Канстытуцыі і міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь. Калі нарматыўныя акты ці іх асобныя палажэнні прызнаны неканстытуцыйнымі, яны страчваюць сілу.

Сістэма судоў агульнай юрысдыкцыі ўключае: Вярхоўны Суд Рэспублікі Беларусь; абласныя (Мінскі гарадскі) суды; эканамічныя суды абласцей (горада Мінска); раённыя (гарадскія) суды. Яны ажыццяўляюць правасуддзе шляхам грамадзянскага, крымінальнага, адміністрацыйнага судаводства і судаводства па эканамічных справах.

Выкарыстоўваючы інфармацыю афіцыйнага сайта Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь (http://court.gov.by), вызначце, які раённы (гарадскі) суд будзе з’яўляцца судом першай інстанцыі для мясцовасці, дзе вы жывяце. 

У будынках судоў часта размяшчаецца скульптурная выява багіні правасуддзя — Феміды (у старажытнагрэчаскай міфалогіі), або Юстыцыі (у старажытнарымскай міфалогіі).

Яе атрыбутамі з’яўляюцца шалі, меч і павязка на вачах.

Шалі — сімвал меры і справядлівасці. На шалях правасуддзя ўзважваюцца дабро і зло, віна і невінаватасць. Строгасць і справядлівасць правасуддзя маюць на ўвазе і дакладнае ўзважванне дзеянняў.

Меч — сімвал адплаты.

Павязка на вачах — сімвал непрадузятасці. Правасуддзе не бачыць адрозненняў паміж людзьмі, яно сляпое ў тым сэнсе, што карае толькі ў адпаведнасці з правам.

Растлумачце сэнс лацінскага выразу Dura lex sed lex — «Закон суровы, але гэта закон». 

У раздзеле IV Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь зафіксаваны асноўныя палажэнні ў адносінах да ажыццяўлення правасуддзя ў нашай краіне.

У судовых разборах па якіх справах бакі будуць называцца «ісцец» і «адказчык», а па якіх — «абвінаваўца» і «абвінавачаны»? Як вы думаеце, у чым заключаецца розніца паміж рашэннем суда і прыгаворам суда? 

Праваахоўныя органы. Кожны з праваахоўных органаў у дзяржаве выконвае свае спецыфічныя функцыі.

Пракуратура ўяўляе сабой адзіную і цэнтралізаваную сістэму органаў, якія ажыццяўляюць нагляд за дакладным і аднастайным выкананнем нарматыўных прававых актаў на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.

Таксама пракуратура ажыццяўляе нагляд за выкананнем законаў пры расследаванні злачынстваў, адпаведнасцю закону судовых рашэнняў па грамадзянскіх, эканамічных, крымінальных справах і справах аб адміністрацыйных правапарушэннях, у выпадках, прадугледжаных законам, праводзіць папярэдняе следства. Пракуратура падтрымлівае дзяржаўнае абвінавачанне ў судах пры разглядзе крымінальных спраў. Узначальвае сістэму органаў пракуратуры Генеральны пракурор, які назначаецца Прэзідэнтам са згоды Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу. Ніжэйшыя пракуроры назначаюцца Генеральным пракурорам. У ажыццяўленні сваіх паўнамоцтваў пракуроры незалежныя і кіруюцца заканадаўствам.

Адным з напрамкаў дзейнасці пракуратуры з’яўляецца барацьба з карупцыяй. У 2018–2019 гг. Генеральная пракуратура Рэспублікі Беларусь выступіла адным з арганізатараў Міжнароднага маладзёжнага конкурсу сацыяльнай антыкарупцыйнай рэкламы «Разам супраць карупцыі». Канкурсантам ва ўзросце ад 14 да 35 гадоў было прапанавана падрыхтаваць тэматычную сацыяльную рэкламу ў намінацыях «Лепшы плакат», «Лепшы відэаролік». Дадзены праект закліканы прыцягнуць увагу моладзі да праблемы карупцыі, садзейнічаць стварэнню нецярпімых адносін у грамадстве да яе праяў.

Азнаёмцеся з работамі, прадстаўленымі на конкурс у папярэднія гады. Правядзіце аналагічны конкурс у сваім класе. 

Органы ўнутраных спраў — дзяржаўныя праваахоўныя органы, якія ажыццяўляюць барацьбу са злачыннасцю, ахову грамадскага парадку і гарантуюць грамадскую бяспеку.

Асноўнымі іх задачамі з’яўляюцца абарона грамадзян, грамадства і дзяржавы ад злачынных і іншых супрацьпраўных замахаў; прафілактыка, выяўленне, спыненне злачынстваў і адміністрацыйных правапарушэнняў; ажыццяўленне дазнання па крымінальных справах, вядзенне адміністрацыйнага працэсу і інш.

Міліцыя ўяўляе сабой сістэму падраздзяленняў органаў унутраных спраў, якая заклікана абараняць жыццё, здароўе, гонар, годнасць, правы, свабоды і законныя інтарэсы грамадзян, правы і законныя інтарэсы арганізацый, інтарэсы грамадства і дзяржавы ад злачынных і іншых супрацьпраўных замахаў.

У чым заключаецца розніца паміж Камісіяй па справах непаўналетніх і Інспекцыяй па справах непаўналетніх? У структуры якіх органаў яны ствараюцца? 

Сістэму органаў дзяржаўнай бяспекі ўтвараюць Камітэт дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь і яго ўпраўленні па Мінску і абласцях, іншыя тэрытарыяльныя органы, а таксама ўпраўленне ваеннай контрразведкі КДБ. Асноўнымі іх задачамі з’яўляюцца:

• • абарона незалежнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Рэспублікі Беларусь;
• • гарантаванне нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь;
• • папярэджанне і выяўленне тэрарыстычнай і экстрэмісцкай дзейнасці, арганізаванай злачыннасці і карупцыі, незаконнай міграцыі, незаконнага абароту наркатычных сродкаў, зброі і боепрыпасаў, кантрабанды.

Камітэт дзяржаўнага кантролю і яго тэрытарыяльныя органы ажыццяўляюць кантроль:

• • за выкананнем рэспубліканскага бюджэту;
• • за выкарыстаннем дзяржаўнай уласнасці;
• • за выкананнем актаў Прэзідэнта, Парламента, Урада і іншых дзяржаўных органаў, што рэгулююць адносіны дзяржаўнай уласнасці, гаспадарчыя, фінансавыя і падатковыя адносіны.

Якія элементы з’яўляюцца агульнымі для эмблем праваахоўных органаў? Што яны сімвалізуюць? 

Чым, на ваш погляд, абумоўлена канстытуцыйная норма, якая забараняе суддзям, пракурорскім работнікам, супрацоўнікам органаў унутраных спраў, Камітэта дзяржаўнага кантролю, органаў бяспекі, ваеннаслужачым быць членамі палітычных партый і іншых грамадскіх аб’яднанняў, якія маюць палітычныя мэты? 

Органы юстыцыі. У сістэму органаў юстыцыі ўваходзяць: Міністэрства юстыцыі, галоўныя ўпраўленні юстыцыі аблвыканкамаў і Мінскага гарвыканкама, аддзелы запісу актаў грамадзянскага стану (ЗАГС), органы прымусовага выканання судовых рашэнняў.

Міністэрства юстыцыі рашае наступныя асноўныя задачы:

• • рэалізацыя дзяржаўнай палітыкі ў сферы юстыцыі, у тым ліку дзяржаўнае рэгуляванне і кіраванне ў сферы архіўнай справы і справаводства;
• • рэгуляванне натарыяльнай дзейнасці і кіраўніцтва натарыятам у Рэспубліцы Беларусь;
• • кіраўніцтва рэгістрацыяй актаў грамадзянскага стану;
• • дзяржаўная рэгістрацыя палітычных партый, рэспубліканскіх прафесійных саюзаў, міжнародных і рэспубліканскіх грамадскіх аб’яднанняў;
• • вядзенне Адзінага дзяржаўнага рэгістра юрыдычных асоб і індывідуальных прадпрымальнікаў;
• • арганізацыя і развіццё сістэмы юрыдычных паслуг, ліцэнзаванне адвакацкай дзейнасці, дзяржаўная рэгістрацыя арганізацый, што забяспечваюць правядзенне медыяцыі.

Юрыдычная дапамога. Права грамадзян на атрыманне юрыдычнай дапамогі зафіксавана ў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.

Натарыят (ад лац. notarius — перапісчык) — гэта прававы інстытут, які займаецца засведчваннем здзелак і наданнем юрыдычнай сілы розным дакументам (дагаворы, завяшчанні, даверанасці і г. д.). Натарыят з’яўляецца органам, надзеленым паўнамоцтвамі ажыццяўляць бясспрэчную юрысдыкцыю, г. зн. рашаць толькі тыя пытанні, па якіх у бакоў не ўзнікае спрэчак. Гранічная колькасць натарыусаў устанаўліваецца Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь. Усе натарыусы з’яўляюцца членамі прафесійнага аб’яднання «Беларуская натарыяльная палата».

Натарыус здзяйсняе наступныя віды натарыяльных дзеянняў:

• засведчвае здзелкі (у тым ліку завяшчанні);
• засведчвае пагадненні, даверанасці;
• выдае пасведчанні аб праве на спадчыну;
• выдае пасведчанні аб праве ўласнасці на долю ў маёмасці, нажытай сямейнай парай у перыяд шлюбу;
• засведчвае дакладнасць копій дакументаў і выпісак з дакументаў;
• засведчвае сапраўднасць подпісу на дакументах;
• засведчвае правільнасць перакладу дакументаў з адной мовы на другую;
• прымае ў дэпазіт натарыуса грашовыя сродкі і (ці) каштоўныя паперы;
• прымае на захоўванне дакументы;
• іншыя натарыяльныя дзеянні, прадугледжаныя заканадаўствам.

Прывядзіце прыклады, калі членам вашай сям’і даводзілася звяртацца па натарыяльныя паслугі. 

Адвакатура (ад лац. advocatus — закліканы) — гэта прававы інстытут, закліканы аказваць на прафесійнай аснове юрыдычную дапамогу з мэтай ажыццяўлення і абароны правоў, свабод і інтарэсаў фізічных і юрыдычных асоб.

У нашай краіне дзейнічае Беларуская рэспубліканская калегія адвакатаў, якая прадстаўляе інтарэсы адвакатаў ва ўзаемаадносінах з дзяржаўнымі органамі і іншымі арганізацыямі, каардынуе дзейнасць тэрытарыяльных калегій адвакатаў, ажыццяўляе меры, накіраваныя на павышэнне даступнасці і якасці аказання юрыдычнай дапамогі.

Параўнальна новай з’явай у сферы юрыдычнай дапамогі ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляецца медыяцыя. Закон аб медыяцыі быў прыняты ў 2013 г. Медыяцыя — гэта перагаворы бакоў з удзелам нейтральнай асобы з мэтай урэгулявання спрэчкі шляхам выпрацоўкі ўзаемапрымальнага для ўдзельнікаў пагаднення.

У працэсе такіх перамоў можна без звароту ў суд знайсці ўзаемавыгаднае рашэнне ў многіх канфліктах. Медыяцыя прымяняецца пры вырашэнні спрэчак, што ўзнікаюць з грамадзянскіх праваадносін, у тым ліку ў сувязі з ажыццяўленнем прадпрымальніцкай і іншай гаспадарчай (эканамічнай) дзейнасці, а таксама спрэчак, што ўзнікаюць з працоўных і сямейных праваадносін; з 2021 г. можа прымяняцца ў рамках крымінальнага працэсу.