*§ 0-4. Сказ, асноўныя функцыі сказа. Парадак слоў у сказе. Стылістычныя магчымасці парадку слоў. Лагічны націск

Сказ, асноўныя прыметы сказа

Практыкаванне 1

Прачытайце прыказкі. Пра якія функцыі сказа, мовы ідзе гаворка ў  народных выслоўях? Выпішыце прыказкі, у якіх найбольш выразна, на вашу думку, народны вопыт адлюстраваў асноўныя функцыі мовы.

1. Язык і да Кіева давядзе. 2. Невядомая дарога на канцы языка. 3. Добрае слова далёка чуваць. 4. Ласкавае слоўка, як сонейка, грэе. 5. Ласкавае слова — што дзень ясны. 6. Словы — гужы, за сэрца цягнуць. 7. Рана загоіцца^с, злое слова — ніколі. 8. Хто болей знае, той болей пытае. 9. За папы́т не будзеш біт. 10. Пустая гаворка не пагаворка. 11. Што аб тым гаварыць, чаго не мае быць. 12. Які розум, такая і^м гаворка. 13. Якое пытанне, такі і адказ. 14. Яна загаворыць, як у званок зазвоніць, яна заспявае^ф, як на скрыпцы зайграе^с (З запісаў А. Каўруса).

•Зрабіце поўны сінтаксічны разбор двух простых сказаў (гл. § 0-4, практ. 4).

Практыкаванне 2

Прачытайце ўрывак з артыкула В. Віткі. Наколькі, на вашу думку, аўтар справядлівы ў сваіх разважаннях? Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў тэксце.

Разбурэнне сям’і — адно з самых вялікіх няшчасцяў для нас, славян. Цынічнае развянчанне самой^м ідэі святасці сям’і — бяда ў сто разоў, у тысячу разоў горшая, чым некаторыя думаюць^с. Без стабільнай сям’і не можа быць стабільнага грамадства. За развалам сям’і стаіць развал яго сацыяльных і маральных асноў, развал будучыні, бо гэта — катастрафічны ўдар па дзецях, па іх кволых душах і сэрцах. «Ой, як ён перабольшвае, як празмерна абагульняе!» — прадбачу я пярэчанні^сл і нязгоду. Быў бы шчаслівы, каб мае трывогі аказаліся перабольшанымі. Але — на жаль, на жаль! Рэальнасць гаворыць, што трывогу трэба біць яшчэ мацней.

•Выпішыце з тэксту словы, якія адпавядаюць наступным арфаграфічным правілам беларускай мовы: «Правапіс падоўжаных зычных», «Правапіс галосных е, ё, я», «Правапіс спалучэнняў галосных у запазычаных словах», «Правапіс суфіксаў дзеясловаў», «Правапіс спалучэнняў зычных». Запішыце па 3-4 уласныя прыклады на кожнае правіла. Вусна ўзнавіце змест правіл.

У з о р: перабольшвае, сям’я; зеленаваты, лесавік, ляснік, леснічоўка (правапіс галосных е, ё, я).

Практыкаванне 3

Прачытайце тэкст, вызначце яго тэму і асноўную думку. Выпішыце апорныя словазлучэнні. На іх аснове сцісла перадайце змест тэксту з дапамогай простых сказаў.

Знакамітыя людзі заўсёды бачылі прызначэнне мовы і культуры ў тым, каб гуманізаваць свет і адносіны людзей у ім. Гэта магчыма тады, калі ўсё грамадства, кожны чалавек павернецца да вопыту продкаў, навучыцца ўспрымаць, асэнсоўваць, ацэньваць і ўжываць роднае слова, усведамляць яго спрадвечнае прызначэнне — узвышаць чалавека, яго думкі, пачуцці і ўчынкі.
П. А. Вяземскі пісаў: «Слова дадзена ад Бога чалавеку на дабро, дзеля таго, каб людзі разумелі адзін аднаго, спачувалі і дапамагалі бліжнім». Словам нашы продкі лячылі хваробы, бараніліся ад лютага звера, дрэнных людзей і ліхога вока, дамаўляліся з непрыяцелем. Наша пакаленне занядбала роднае слова, прынізіла яго аўтарытэт у грамадстве, навуцы, педагогіцы, палітыцы і гаспадарчым жыцці, абмежавала сферу ўжывання вёскай і сялянскай хатай, зрабіла прадметам спекуляцыйных групавых спрэчак. Прыйшоў час накіраваць сілу роднага слова на службу згодзе і братэрству, дружалюбнасці паміж людзьмі і народамі, нацыямі і дзяржавамі.
Добра, калі ў калектыве і краіне кожны грамадзянін пастаянна адчувае прыхільныя адносіны з боку сваіх суайчыннікаў, калі ён выхаваў патрэбу і звычку выкарыстоўваць роднае слова з мэтай узвышанага, высакароднага і прыгожага (В. Протчанка).

•Выпішыце з тэксту назоўнікі ў форме меснага склону. Растлумачце правапіс канчаткаў назоўнікаў.
•Знайдзіце ў тэксце назоўнік, утвораны прыставачна-суфіксальным спосабам.
•Выпішыце слова, якое ілюструе правіла «Правапіс галосных у складаных словах». Запішыце ўласныя прыклады.

Практыкаванне 4

Прачытайце. Прааналізуйце логіку разбору простага сказа. Дайце азначэнне выдзеленым лінгвістычным тэрмінам.

Парадак сінтаксічнага разбору простага сказа

1.Тып сказа паводле мэты выказвання: апавядальны, пытальны, пабуджальны.
2.Тып сказа паводле эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі: клічны, няклічны.
3.Тып сказа паводле наяўнасці галоўных членаў: аднасастáўны, двухсастáўны.
4.Тып сказа паводле наяўнасці даданых членаў сказа: разві́ты, неразві́ты.
5.Тып сказа паводле структурнай абавязковасці членаў сказа: поўны, няпоўны.
6.Тып сказа паводле ўскладненасці/няўскладненасці: ускладнены (аднароднымі членамі сказа, адасобленымі членамі, звароткам, пабочнымі, устаўнымі канструкцыямі, параўнальнымі зваротамі), няўскладнены.
7.Характарыстыка граматычнай асновы.
8.Характарыстыка даданых членаў сказа саставу дзейніка і выказніка.
9.Графічны разбор сказа.

Сказ просты, апавядальны, няклічны, двухсастаўны, развіты, поўны, ускладнены аднароднымі азначэннямі.
Граматычная аснова: дзейнік вятры выражаны назоўнікам мужчынскага роду ў форме назоўнага склону множнага ліку; выказнік адшумелі — просты дзеяслоўны, выражаны дзеясловам у форме абвеснага ладу прошлага часу множнага ліку; даданыя члены сказа саставу дзейніка: неспакойныя, трывожныя (вятры) — дапасаваныя аднародныя азначэнні, выражаныя прыметнікамі ў форме множнага ліку назоўнага склону; даданыя члены сказа саставу выказніка: (адшумелі) час — дапаўненне, выражанае назоўнікам мужчынскага роду ў форме вінавальнага склону адзіночнага ліку; свой (час) — дапасаванае азначэнне, выражанае прыналежным займеннікам у форме адзіночнага ліку вінавальнага склону.

Мэта выказвання

Практыкаванне 5

Прачытайце. З прапанаванага тэксту выпішыце простыя сказы, зрабіце іх пісьмовы сінтаксічны разбор. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў тэксце.

Зіма была побач, і аднойчы яна навалілася на зямлю снегавым покрывам. Раніцаю зацярушанае^с снегам ласяня стрэсла яго з хрыбта і лёгкім крокам падалося карміцца. Снежны дыван быў вытканы^м ўзорамі-слядамі рознай лясной жыўнасці. Дробная мышыная вязь пераплялася з адбіткамі задніх заечых^ф ног, кіпцюрыстымі ямачкамі ад ласкі (Д. Нічыпаровіч).

Практыкаванне 6

Прачытайце тэкст. Запішыце. Падкрэсліце галоўныя члены ў сказах. Ахарактарызуйце ўсе сказы (просты/складаны); простыя сказы, у тым ліку простыя сказы ў складзе складаных (двухсастаўны/аднасастаўны, поўны/няпоўны, развіты/неразвіты).

Снітка

Снітка лічыцца злосным пустазеллем. Яна разрастаецца імгненна і засцілае агародчык. Калі снітка паселіцца на вашай клумбе, то наўрад ці яе выведзеш адтуль. Аднак мала хто сёння ведае, што снітка смачная! Нездарма ў ранейшыя часы гэта трава называлася «снедзь». Што толькі з яе ні рабілі нашы продкі. Дадавалі сырую ў салаты, начынялі ў сумесі са шчаўем піражкі, гатавалі шыкоўны зялёны боршч са сніткай і крапівой, салілі на зіму. І ўсё гэта трэба было зрабіць, пакуль лісцікі яшчэ не поўнасцю разгарнуліся, пакуль яны зусім маладзенькія. А колькі вітамінаў утрымлівае снітка! (Паводле Л. Мятлеўскай).

Практыкаванне 7

Прачытайце тэкст. Падбярыце назву ў адпаведнасці з тэмай тэксту. Выпішыце ўскладненыя сказы. Вызначце, чым яны ўскладнены.

У народнай падсвядомасці яшчэ жыве памяць пра магутных волатаў. Але асілкамі не нараджаюцца. Імі становяцца. Як, да прыкладу, стаў ім беларус Вячаслаў Харанека. У яго спартыўных заслугах больш за 160 сусветных рэкордаў па экстрэмальным падняцці цяжкасцей. Ён працуе з гірамі, гантэлямі, бочкамі, аўтамабілямі і іншымі цяжкімі рэчамі. Вячаслаў заваяваў усе магчымыя і немагчымыя ўзнагароды. Многія з яго дасягненняў не здольны паўтарыць ніхто ў свеце. Але Вячаслава Харанеку называюць у свеце ўсё ж такі каралём гір. Чаму? Асаблівасцямі яго чалавечай натуры з’яўляюцца шматразовае паўтарэнне пройдзенага, фізічная трываласць і моцная воля. А гэтыя якасці якраз і патрэбны пры занятках гіравым спортам. Магчыма, таму яму ўдаецца куляцца спінай назад праз галаву па дзесяціметровай дарожцы і ўтрымліваць пры гэтым у выцягнутай левай руцэ гіру вагою ў 32 кг. А яшчэ беларускі волат можа, седзячы на шпагаце, на працягу 5 хвілін падняць правай рукой 66 разоў тую ж 32-кілаграмовую гіру. Нездарма ён патрапіў у Кнігу рэкордаў Гінеса (Паводле І. Занеўскай).

Карыстаючыся дадатковай літаратурай або інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра рэкорды В. Харанекі.

Парадак слоў у сказе. Стылістычныя магчымасці парадку слоў. Лагічны націск

Паслухаем мовазнаўцаў

Практыкаванне 8

Прачытайце сказы, выдзяляючы лагічным націскам розныя члены сказаў. Задайце пытанні да кожнага варыянта прачытаных сказаў.

1.Учора мы ездзілі на выставу выцінанкі.
2.Я перагледзеў фільм свайго дзяцінства.
3.Алена запісала рэцэпт пірага з капустай.
4.Праз месяц сустрэнемся ў бабулі.
5.Дзяўчаты нашага класа падрыхтавалі прэзентацыю для семінара па беларускай літаратуры.

Практыкаванне 9

Прачытайце тэкст. Падбярыце назву ў адпаведнасці з асноўнай думкай. Вызначце тыпы сказаў паводле мэты выказвання і інтанацыі.

Ці ведаеце вы пра ліхтаршчыка^сл і газавыя ліхтары на вуліцы Савецкай у Брэсце? У любую пару года па вечарах на гэтай вуліцы збіраюцца турысты з фотаапаратамі і ганяюцца ад ліхтара да ліхтара за легендарнай гарадской асобай — ліхтаршчыкам Віктарам Кірысюком. Ён запальвае газавыя ліхтары. Ёсць на вуліцы Савецкай нават спецыяльны^м гадзіннік. Ён паказвае час з’яўлення ліхтаршчыка! Сярод славутасцей сучаснага Брэста значыцца Алея каваных ліхтароў. Кожны ліхтар на ёй — гэта адметны арт-аб’ект, са сваёй ідэяй і задумкай. Ініцыятарам устаноўкі мастацкіх ліхтароў (іх амаль 50) стаў вядомы брэсцкі скульптар і каваль Аляксандр Чумакоў. Многія са скульптур вырабіў ён сам. Ліхтары вельмі розныя — з глобусам, мальбертам, ліхтар-пажарнік, ліхтар-каваль, ліхтар — чысцільшчык абутку, ёсць нават ліхтар-карэта. Прагуляйцеся вечарам па Алеі каваных ліхтароў. Ад прагулкі сярод іскрыстых «ліхтарных» скульптур з’яўляюцца надзвычайны настрой і невымоўнае адчуванне!  (Паводле А. Цярэнцьевай).

Раскрыйце значэнні слоў ініцыятар, каваль.