§ 8. Славянскія народы ў барацьбе за нацыянальнае вызваленне

1. Становішча славянскіх народаў у складзе іншаземных дзяржаў

На працягу многіх стагоддзяў заходнія і паўднёвыя славяне жылі ў межах буйных дзяржаўных утварэнняў. Да 1918 г. большая іх частка ўваходзіла ў склад Германскай, Расійскай, Аўстра-Венгерскай і Асманскай імперый. Адзіным заходнеславянскім народам, які доўгі час заставаўся па-за межамі гэтых дзяржаў, з’яўляліся палякі. Яны былі лідзіруючым па колькасці народам у Рэчы Паспалітай, пакуль яна не страціла незалежнасць у выніку трох падзелаў у канцы XVIII ст.

Імперскім утварэнням не ўдалося з’яднаць культуры народаў, што насялялі іх тэрыторыі. Усталяваная мадэль дзяржаўнага ўладкавання была прымальная не для ўсіх падданых. З мноства народаў, якія насялялі імперыі, перавагі былі прадастаўлены толькі тым, што маглі стаць апорай трона пэўнага правіцеля. Часта гэта адбывалася на шкоду славянскаму насельніцтву імперый, якое па меры яго эканамічнага і культурнага развіцця станавілася сур’ёзнай палітычнай сілай, што супраціўлялася германізацыі, мадзьярызацыі (саманазва венграў — мадзьяры) і г. д.

У асабліва цяжкім становішчы пад прыгнётам Асманскай імперыі знаходзіліся паўднёваславянскія народы — балгары, сербы, харваты, баснійцы. Еўрапейскія палітыкі таго часу шмат гаварылі пра турэцкія зверствы, Асманскую імперыю лічылі «хворым чалавекам Еўропы». У 1919 г. прэзідэнт Францыі Ж. Клемансо даў наступную ацэнку турэцкім заваяванням: «Была гэта краіна хрысціянская ці магаметанская, куды б ні прыходзілі туркі-заваёўнікі, яны паўсюль неслі разбурэнні. Яны ніводнага разу не аказаліся здольныя мірна развіваць тое, што яны заваявалі зброяй».

На працягу доўгага часу імперыі захоўвалі ўстойлівасць дзякуючы ўсталяванню асаблівай сістэмы кіравання, пры якой цэнтральныя ўлады абапіраліся на мясцовыя арыстакратычныя групоўкі, часта этнічна і рэлігійна адрозныя ад агульнай масы насельніцтва. З развіццём тэлеграфа і сеткі чыгунак з’явілася магчымасць кіраваць вялікімі тэрыторыямі «дыстанцыйна», што ў XVIII ст. было немагчыма. Тым не менш у XIX ст. жыццяздольнасць імперскіх утварэнняў заўважна аслабела. Нацыянальна-вызваленчыя рухі, што разгарнуліся пад сцягам ідэалогіі нацыяналізму, сталі адным з фактараў не толькі аслаблення, але і разбурэння імперый. У найбольшай ступені гэта адносіцца да Асманскай і Аўстрыйскай (Аўстра-Венгерскай) імперый, у склад якіх уваходзілі шматлікія паўднёваславянскія народы.

2. Расія і славянскае пытанне

У канцы XVIII — першай палове XIX ст. у краінах, населеных славянскімі народамі, узнік панславізм — ідэалогія, якая абгрунтоўвала неабходнасць палітычнага аб’яднання ўсіх славян на аснове этнічнай, культурнай і моўнай агульнасці.

Атрымалі развіццё розныя варыянты нацыянальна арыентаванага панславізму — ілірызм (культурна-палітычны рух паўднёвых славян); чэшскі, славенскі, харвацкі і сербскі аўстраславізм; чэхаславакізм і г. д.

Панславісцкі рух у цэлым арыентаваўся на Расію, якая атрымала шэраг яскравых перамог над Асманскай імперыяй. Рускі і польскі дзяржаўны і палітычны дзеяч А. Чартарыйскі сумесна з венгерскім палітычным дзеячам Л. Цялекі распрацаваў канцэпцыю «Дунайскай канфедэрацыі» славянскіх народаў, якая мела антыгерманскую накіраванасць. Амаль адначасова ў панславізме намецілася тэндэнцыя страты лідарства Расійскай імперыі ў справе вызвалення славянскіх народаў. Выбітны дзеяч чэшскага нацыянальнага руху Ф. Палацкі выступаў за захаванне рэфарміраванай Аўстрыйскай імперыі і яе пераўтварэнне ў федэрацыю славян, аўстрыйцаў і венграў. У такім выглядзе Аўстрыя змагла б супрацьстаяць і Расійскай, і Германскай імперыям. Канцэпцыя Палацкага атрымала назву аўстраславізму.

З усіх вялікіх дзяржаў толькі Расійская імперыя выступала ў якасці абаронцы славянскіх праваслаўных народаў на Балканах. Яна выкарыстоўвала ідэі панславізму ў імкненні атрымаць свабодны выхад да чарнаморскіх праліваў Басфор і Дарданелы. Чым мацней адчувалася германская альбо турэцкая пагроза, тым больш сімпатый да Расіі ўзнікала ў большасці славянскіх народаў. Аднак гэта не задавальняла іншыя дзяржавы, якія мелі ўплыў у рэгіёне.

У славянафільскай ідэалогіі Расійскай імперыі важнае месца займаў тэзіс аб яе галоўнай ролі сярод славян. Рускія панславісты і прадстаўнікі русафільскага кірунку сярод еўрапейскіх славян паказвалі на агульныя культурныя карані заходне- і ўсходнеславянскіх народаў, на тое, што хрысціянства было прынесена на землі чэхаў і славакаў тымі ж святымі Кірылам і Мефодыем, якія адыгралі значную ролю ў развіцці культуры праваслаўнага ўсходу і паўднёвага ўсходу Еўропы.

Аднак асаблівая роля Расіі на Балканах не задавольвала ні Вялікабрытанію, якая імкнулася захаваць сваё дамінаванне на Міжземным моры, ні Аўстрыю, якая баялася сербскага і румынскага сепаратызму, ні Францыю, зацікаўленую ў захаванні свайго ўплыву ў Егіпце і Леванце.

3. Нацыянальнае адраджэнне. Рух за дзяржаўную самастойнасць

Дамінуючай плынню палітычнай думкі ў славянскіх краінах XIX ст. быў нацыяналізм. У гэты час актывізавалася дзейнасць навукоўцаў у сферы нацыянальнай гісторыі, філалогіі і фальклору. Прадстаўнікоў нацыянальна-асветніцкага руху называлі «будзіцелямі», іх праца была накіравана на фарміраванне («абуджэнне») нацыянальнай самасвядомасці. Пад уплывам іх ідэй у канцы XVIII — пачатку XIX ст. зарадзіўся вызваленчы рух славянскіх народаў.

У 1848—1849 гг. адбыўся шэраг узброеных нацыянальна-вызваленчых паўстанняў, якія атрымалі назву «Вясна народаў». Успыхнула паўстанне ў Чэхіі з мэтай атрымання раўнапраўя ў рамках Аўстрыйскай імперыі. Аднак яно было задушана з-за раз’яднанасці рэвалюцыйных сіл. У Славакіі не выконвалі феадальныя павіннасці сяляне, баставалі рамеснікі.

У 1866 г. пасля аўстра-пруска-італьянскай вайны Аўстрыйская імперыя страціла Ламбардыю і Венецыянскую вобласць. З-за сваёй слабасці яна вымушана была адмовіцца ад аб’яднання германскіх дзяржаў пад сваім кіраўніцтвам. У выніку пануючае становішча ў Германіі заняла Прусія. У 1867 г. імператар Аўстрыйскай імперыі Франц Іосіф пад ціскам з боку венгерскіх палітыкаў і з-за пагрозы рэвалюцыі рэарганізаваў імперыю. Цэнтралізаваная дзяржава ператварылася ў двухадзіную манархію — Аўстра-Венгрыю. Венгрыя атрымала аўтаномію, аднак становішча чэхаў і іншых славянскіх народаў не змянілася.

На палітычнай карце свету з’явілася Аўстра-Венгрыя, у якой вядучыя пазіцыі занялі аўстрыйскія немцы і венгры на шкоду славянскай большасці насельніцтва імперыі. І ў Аўстрыі, і ў Венгрыі праводзілася палітыка нацыянальнага прыгнёту і гвалтоўнай асіміляцыі. У венгерскай частцы імперыі палітыка мадзьярызацыі (асіміляцыі невенгерскіх меншасцей) была яшчэ больш агрэсіўнай, чым у аўстрыйскай частцы. У Венгрыі быў прыняты закон аб палітычным раўнапраўі ўсіх нацыянальнасцей, пры гэтым за’яўлялася, што ўсе грамадзяне, незалежна ад іх нацыянальнай прыналежнасці, складаюць адзіную непадзельную мадзьярскую нацыю. Усе нацыянальныя арганізацыі забараняліся, сістэма адукацыі знаходзілася ў руках венграў. Чэхі, славакі, харваты, славенцы, сербы, а таксама румыны супраціўляліся германізацыі на аўстрыйскіх землях і мадзьярызацыі на венгерскіх.

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай Польшча аказалася падзеленай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. У 1807 г. на польскіх тэрыторыях Напалеон утварыў Вялікае герцагства Варшаўскае. Пасля разгрому Напалеона на Венскім кангрэсе ў 1815 г. была выпрацавана новая міжнародная сістэма, накіраваная на аднаўленне даваеннага парадку, былі вызначаны новыя межы дзяржаў Еўропы і для забеспячэння непахіснасці манархічнай улады створаны Свяшчэнны саюз еўрапейскіх дзяржаў.

Польскія землі зноў былі перадзелены. Па рашэнні Венскага кангрэса Пазнанскае княства адышло да Прусіі, на астатняй тэрыторыі былога герцагства Варшаўскага было ўтворана Царства Польскае, далучанае да Расійскай імперыі. Прусія захоўвала за сабой Сілезію і Памор’е, а Аўстрыя — Галіцыю.

У пачатку 1830-х гг. і ў 1863 г. успыхнулі паўстанні палякаў, якія знаходзіліся пад расійскай уладай. Пасля задушэння першага паўстання польская аўтаномія ў 1832 г. была фактычна скасавана, многія паўстанцы адпраўлены ў ссылку. У 1867 г. Царства Польскае было перайменавана ў Прывіслінскі край, дзе палякі складалі пераважную большасць.

Нашмат горшым, чым у Расіі, было становішча палякаў у падпарадкаваным Прусіі Вялікім герцагстве Пазнанскім. Ад пачатку 1830-х гг. прускія ўлады разгарнулі там актыўную палітыку германізацыі. У выніку доля палякаў у герцагстве скарацілася.

Значна лепшым было становішча палякаў у Галіцыі, самай адсталай тэрыторыі Аўстра-Венгерскай імперыі. Большасць насельніцтва там складалі сяляне, у асноўным украінскага паходжання. Палякамі з’яўляліся пераважна памешчыкі. Адносна нешматлікую частку насельніцтва складалі аўстрыйскія немцы. Яны аказаліся не ў стане германізаваць Галіцыю, таму палякі карысталіся на гэтай тэрыторыі вялізнымі прывілеямі. Сялянскія хваляванні, якія часам пераходзілі ў сапраўдныя антыфеадальныя паўстанні, як правіла, мелі антыпольскі характар. Самае буйное паўстанне галіцыйскіх сялян успыхнула зімой 1846 г. Яно супала з паўстаннем гараджан у Кракаве, у ходзе якога была абвешчана незалежнасць Польшчы, але аўстрыйскія войскі жорстка расправіліся з паўстанцамі.

У 1848—1849 гг. вызваленчы рух ахапіў паўднёваславянскія землі Аўстрыйскай імперыі — Харватыю, Славенію і Ваяводзіну.

4. Руска-турэцкія войны і вызваленне Балгарыі. Стварэнне новых славянскіх дзяржаў

Пасля паражэння Асманскай імперыі пад Венай у 1683 г. яе тэрыторыя стала паступова скарачацца. З аслабленнем Асманскай імперыі ўзмацнілася імкненне паўднёваславянскіх народаў да незалежнасці.

У барацьбе за дзяржаўную самастойнасць для паўднёвых славян асаблівае значэнне мелі палітыка Расійскай імперыі на Балканах і яе войны з Асманскай імперыяй. Апошняя была лютым геапалітычным ворагам Расіі, пра што сведчаць дванаццаць руска-турэцкіх войнаў.

У канцы XVIII ст. Чарнагорыя дабілася фактычнай незалежнасці ад Асманскай імперыі. У 1804—1813 гг. успыхнула першае сербскае паўстанне супраць асманскага ўладарання, якое ўзначаліў Карагеоргій, заснавальнік кіруючай дынастыі Карагеоргіевічаў. Нагодай для паўстання ў 1804 г. стала «разня князёў» — масавае забойства янычарамі 70 выбітных сербаў. І хаця Расійская імперыя аказвала фінансавую і дыпламатычную падтрымку Сербіі, Асманская імперыя жорстка задушыла паўстанне.

Больш паспяховым было другое сербскае паўстанне 1815—1817 гг., якое ўзначаліў ваявода Мілаш Абрэнавіч. Турэцкі султан вымушаны быў пайсці на некаторыя саступкі. Паражэнне Асманскай імперыі ў руска-турэцкай вайне 1828—1829 гг. прынесла Сербіі пэўную аўтаномію. У 1853—1856 гг. Асманская імперыя ў саюзе з Вялікабрытаніяй, Францыяй і П’емонтам уступіла ў Крымскую вайну супраць Расійскай імперыі, таму поўную незалежнасць Сербія атрымала пазней.

У асабліва цяжкім становішчы апынулася Балгарыя, якая падпала пад татальную ісламізацыю. Балгарскі народ вёў гераічную барацьбу супраць нацыянальнага прыгнечання. Вядомыя балгарскія паэты і рэвалюцыянеры Георгі Ракаўскі і Хрыста Боцеў у сваёй творчасці апелі антытурэцкую барацьбу гайдукоў (партызан). Свае спадзяванні на вызваленне балгары звязвалі з Расіяй.

У 1870-я гг. на Балканах пачаўся ўздым нацыянальна-вызваленчага руху. У 1875 г. у Балгарыі, Босніі і Герцагавіне ўспыхнулі вызваленчыя паўстанні. У Балгарыі паўстанне было задушана, але ўжо ў красавіку 1876 г. балгары зноў падняліся на барацьбу. У падрыхтоўцы Красавіцкага паўстання прымалі ўдзел самыя шырокія слаі насельніцтва — сяляне, рамеснікі, прадстаўнікі адміністрацыі, прызначанай асманамі, і нават жанчыны. Сяляне нарыхтоўвалі прадукты і куплялі зброю, рамеснікі адлівалі кулі і выраблялі патроны. Паколькі зброі не хапала, жанчыны таўклі пякучы перац, які можна было кідаць у твар турэцкім салдатам. Прадугледжвалася таксама, што насельніцтва будзе разбураць чыгункі, масты і тэлеграфныя лініі. Аднак у выніку здрады пра выступленне, якое актыўна рыхтавалася, стала вядома турэцкім уладам. Туркі падрыхтаваліся да паўстання, і калі яно пачалося, жорстка расправіліся з бунтаўшчыкамі. У Паўднёвай Балгарыі было забіта больш за 30 тыс. чалавек, у тым ліку жанчыны, старыя, дзеці. Дапамогу паўстанцам аказалі Чарнагорыя і Сербія. Краіны Захаду спачувалі балгарам, аднак за паўднёвых славян уступілася толькі Расія.

У 1877—1878 гг. пачалася чарговая руска-турэцкая вайна. Прычынай вайны стала заступніцтва Расійскай імперыі за Сербію. Ваенныя дзеянні разгарнуліся на Балканах і на Каўказе і былі паспяховымі для Расіі. Рускія войскі перайшлі Дунай, пасля доўгай аблогі захапілі Плеўну. Чатыры месяцы працягвалася барацьба на Шыпкінскім перавале. Была вызвалена ўся Паўночная Балгарыя. Расія заваявала амаль усю еўрапейскую частку Асманскай імперыі. У пачатку 1878 г. рускія войскі рушылі на Стамбул. Поўны разгром Асманскай імперыі быў ужо амаль рэальным фактам. Аднак сталіца імперыі не была ўзята з-за ўмяшання еўрапейскіх дзяржаў. Султан спешна запрасіў міру, і пачаліся руска-турэцкіе перамовы.

Па ўмовах Сан-Стэфанскага мірнага дагавора 1878 г. Сербія, Чарнагорыя і Румынія павінны былі атрымаць поўную незалежнасць, а іх тэрыторыі — павялічыцца. Незалежнасць атрымлывала таксама Боснія і Герцагавіна.

На этнічна балгарскіх тэрыторыях пачалося станаўленне новага аўтаномнага славянскага княства, нацыянальнай дзяржавы балгар — Балгарыі, якая на працягу двух гадоў павінна была знаходзіцца пад рускім кіраваннем, пасля чаго атрымаць поўную незалежнасць. Такім чынам, Расійская імперыя праз Эгейскае мора атрымлывала выхад да Міжземнага мора.

Аднак Вялікабрытанія, Аўстра-Венгерская і Германская імперыі запатрабавалі перагляду вынікаў вайны. Яны не хацелі ўзмацнення пазіцый Расіі на Балканах, былі супраць утварэння буйной славянскай дзяржавы — Балгарыі. І Расія была вымушана саступіць, паколькі не была гатова да новай вайны, гэтым разам з кааліцыяй моцных еўрапейскіх дзяржаў.

Па рашэнні Берлінскага кангрэса 1878 г. вынікі Сан-Стэфанскага дагавора былі перагледжаны на шкоду Расійскай імперыі. Поўную незалежнасць атрымлівалі Сербія, Чарнагорыя і Румынія. Аўстра-Венгрыя акупіравала Боснію і Герцагавіну, а таксама Новапазарскі санджак — гістарычны рэгіён на мяжы Сербіі і Чарнагорыі — з мэтай недапушчэння далучэння гэтых зямель да незалежнай Сербіі і ўтварэння буйной славянскай дзяржавы.

На землях, населеных балгарамі, утвараліся дзве дзяржавы: частка Балгарыі, якая фармальна залежала ад Турцыі, і аўтаномная правінцыя Усходняя Румелія. Такім чынам, вызваленыя ад туркаў тэрыторыі вярнуліся збольшага ў склад Асманскай імперыі, хай сабе і ў выглядзе аўтаномных правінцый. «Вялікая Балгарыя», створаная па Сан-Стэфанскім дагаворы, апынулася раздзеленай і не атрымала поўнай незалежнасці. З таго часу ў Балгарыі намецілася заўважнае ахаладжэнне стаўлення да Расіі.

5. Балканскія войны пачатку ХХ ст.

У 1908 г. Балгарскае княства аб’явіла сябе царствам і абвясціла незалежнасць ад Асманскай імперыі. У 1912 г. пры садзейнічанні расійскай дыпламатыі быў створаны ваенна-палітычны блок — Балканскі саюз, які аб’яднаў Балгарыю, Сербію, Чарнагорыю і Грэцыю супраць Асманскай імперыі.

Першая Балканская вайна 1912—1913 гг. завяршылася перамогай антытурэцкай кааліцыі. Па мірным дагаворы, заключаным у 1913 г. у Лондане, Асманская імперыя страціла ўсе свае ўладанні ў Еўропе, акрамя Стамбула. Балгарыя атрымала практычна ўсю Фракію і выхад да Эгейскага мора.

Другая Балканская, альбо Міжсаюзніцкая, вайна 1913 г. была справакавана Аўстра-Венгерскай і Германскай імперыямі, якія імкнуліся разваліць Балканскі саюз. Пры гэтым галоўная мэта заключалася ў тым, каб аслабіць расійскі ўплыў на Балканскім паўвостраве. Вопытным аўстрыйскім і германскім дыпламатам няцяжка было справакаваць вайну, бо ўнутры Балканскага саюза існавалі даволі сур’ёзныя супярэчнасці і рознагалоссі. У асноўным яны мелі характар узаемных тэрытарыяльных прэтэнзій, а таксамаі прэтэнзій на рэшткі асманскіх уладанняў на Балканах. Сербскага караля дыпламаты схілялі да анексіі Македоніі, у выніку чаго Сербія атрымала б выхад да Адрыятыкі, якога яна ўвогуле не мела. Тое ж самае намаўлялі балгарскіму ўраду і нават абяцалі дапамогу.

Першымі на правакацыю паддаліся сербы — яны сталі рыхтавацца да новай вайны. У краіне ўзмацніліся шавіністычныя настроі. Сам кароль заклікаў да пашырэння межаў дзяржавы. У Сербіі і Балгарыі была праведзена дадатковая мабілізацыя. Грэцыя, якая не жадала ўзмацнення Балгарыі, заключыла з Сербіяй антыбалгарскі саюз. Між тым турэцкі ўрад імкнуўся вярнуть страчаныя тэрыторыі. Нягледзячы на намаганні Расіі па ўрэгуляванні спрэчных пытанняў мірным шляхам, вайны паміж членамі Балканскага саюза пазбегнуць не ўдалося.

Другая Балканская вайна пачалася ў канцы чэрвеня 1913 г. паміж Балгарыяй з аднаго боку і Сербіяй і Грэцыяй з іншага. Праз два тыдні на Балгарыю абрынуліся войскі Румыніі і Асманскай імперыі. Ваяваць на чатыры франты Балгарыя была не ў стане, і яе ўрад, усвядоміўшы бязвыхаднасць становішча, 29 ліпеня падпісала перамір’е.

У выніку Балгарыя як бок, які прайграў у вайне, панесла значныя страты. Краіны-пераможніцы раздзялілі паміж сабой тэрыторыі, заваяваныя Балгарыяй у Першай Балканскай вайне. Адзіным суцяшэннем для балгар было захаванне выхаду да Эгейскага мора. Францыя, Аўстра-Венгерская і Германская імперыі ўзмацнілі свой уплыў на Балканскім паўвостраве, аслабіўшы пазіцыі Расіі. Пры гэтым ні адна з дзяржаў не была задаволена падобным становішчам.

Такім чынам, Балканы ператварыліся ў «парахавую бочку» Еўропы. Балгарыя выступала на баку Германіі, Сербія — на баку Расіі і перашкаджала аўстрыйскаму пранікненню на Балканы. Невыпадкова нагодай для Першай сусветнай вайны стала забойства ў Сараеве (Боснія і Герцагавіна) наследніка аўстрыйскага трона Франца Фердынанда баснійскім нацыяналістам.

Пытанні

1. Складзіце абагульненую характарыстыку славянскіх народаў у пачатку XIX ст. Як змянілася іх становішча ў пачатку ХХ ст.? Якую ролю ў гісторыі славян адыграў геаграфічны фактар?

2. Якія прычыны садзейнічалі з’яўленню ідэй панславізму? У чым сутнасць гэтай ідэалогіі?

3. Сфармулюйце вызначэнне паняцця «асіміляцыя».

4. У якіх выпадках магчыма натуральная асіміляцыя? З якой мэтай праводзіцца гвалтоўная асіміляцыя? Якія рызыкі мае гвалтоўная асіміляцыя? Пацвердзіце свой адказ гістарычнымі фактамі.

5. Растлумачце сутнасць такіх нацыянальных палітык як мадзьярызацыя, ісламізацыя, германізацыя і інш. З якой мэтай яны праводзіліся?

6. Якую ролю ў лёсах славянскіх дзяржаў адыгрывалі вялікія дзяржавы?

7. Стварыце галерэю гістарычных асоб, якія адыгралі значную ролю ў нацыянальна-вызваленчай барацьбе славянскіх народаў.

8. Чаму Балканы назвалі «парахавой бочкай» Еўропы? Ці захоўваецца спецыфічнасць Балкан як геапалітычнай прасторы ў наш час?

Прапануем абмеркаваць

Лабараторыя гісторыка

Асаблівае меркаванне