*§ 2-1. Ступені грамадскага развіцця

У навуцы перыядызацыя гісторыі можа разглядацца як лінейны або нелінейны працэс. Разгледзім погляд на сусветную гісторыю як на адзіны працэс паступальнага ўзыходзячага развіцця чалавецтва, у адпаведнасці з чым вылучаюцца пэўныя ступені – этапы ў гісторыі чалавецтва.

Асноўнай вартасцю такога погляду з’яўляецца магчымасць убачыць агульныя заканамернасці ў гістарычным развіцці розных народаў, паказаць гісторыю чалавечага грамадства як адзіны працэс, прапанаваць агульную перыядызацыю гісторыі. У той самы час у працэсе вылучэння этапаў у развіцці грамадства шматлікія працэсы разглядаюцца спрошчана (у першую чаргу тыя, якія датычацца духоўнага жыцця грамадства, развіцця культуры), мала ўвагі надаецца своеасаблівасці развіцця розных грамадстваў і народаў.

Грамадска-эканамічныя фармацыі.

Аўтарства тэорыі грамадска-эканамічных фармацый належыць нямецкаму філосафу ХІХ ст. Карлу Марксу. 

Сам тэрмін «фармацыя» быў узяты з геалогіі, дзе ён абазначае напластаванне геалагічных адкладаў пэўнага перыяду. Асновы філасофскага вучэння аб фармацыях выкладзены ў працы «Нямецкая ідэалогія», напісанай у 1845–1846 гг. К. Марксам і Ф. Энгельсам. У дадзенай працы аўтары вылучылі структуру грамадства, якая ўключае базіс (вытворчыя сілы і вытворчыя стасункі) і грамадскую надбудову (ідэалогія, прававыя нормы, палітычная ўлада), а таксама далі перыядызацыю гістарычнага працэсу як паслядоўнай змены адной грамадска-эканамічнай фармацыі другой: першабытнаабшчыннай, рабаўладальніцкай, феадальнай, капіталістычнай і камуністычнай (надыдзе ў будучыні).

Разгледзьце фрагменты слайдаў дыяфільма «Грамадска-эканамічная фармацыя», які быў зняты ў 1972 г.¹ Якімі сродкамі аўтары фільма даносяць да гледача асноўныя рысы грамадска-эканамічнай фармацыі? 

¹https://diafilmy.su/662-obschestvenno-ekonomicheskaya-formaciya.html.

Стадыі эканамічнага росту.

Тэорыя стадый эканамічнага росту была прапанавана амерыканскім вучоным Уолтам Ростау ў канцы 1950-х гг. у процівагу марксісцкаму вучэнню аб грамадска-эканамічных фармацыях. Згодна з гэтай тэорыяй асноўнымі з’яўляюцца два тыпы грамадства – «традыцыйнае» (дакапіталістычнае) і «індустрыяльнае» (капіталістычнае), а гістарычнае развіццё характарызуецца пяццю стадыямі эканамічнага росту:

• 1) «традыцыйнае грамадства»;
• 2) стадыя падрыхтоўкі ўмоў для «зруху»;
• 3) стадыя «зруху» і пераходу да індустрыяльнага развіцця;
• 4) «індустрыяльнае грамадства»;
• 5) стадыя «масавага спажывання». 

Развіццё пры такім падыходзе разумеюць перш за ўсё як сінонім высокіх тэмпаў росту. Глыбокія сацыяльныя змены не аналізуюцца, на першы план выходзяць суадносіны інвестыцый і тэмпаў росту валавога нацыянальнага прадукту. Ростау сцвярджаў, што развіццё прамысловасці і індустрыялізацыя ў кожнай краіне немінуча павінны прывесці да тых вынікаў, якія мелі месца на Захадзе, прычым гэта адбудзецца незалежна ад характару вытворчых адносін.

Як вы лічыце, чаму кніга У. Ростау, у якой выкладаюцца палажэнні тэорыі стадый эканамічнага росту, мела назву «Стадыі эканамічнага росту. Некамуністычны маніфест»? 

Тэорыя стадый эканамічнага росту – гэта значны крок наперад у параўнанні з тэорыямі першай паловы ХХ ст. Разам з тым дадзеная канцэпцыя, якая прэтэндуе на тлумачэнне гістарычнага працэсу развіцця чалавецтва, не свабодная ад істотных недахопаў: улічваюцца толькі асобныя элементы эканамічных стасункаў, увага надаецца пераважна стадыі разгортвання прамысловай рэвалюцыі, неадназначна ацэньваюцца колькасныя крытэрыі, прапанаваныя для вылучэння стадый.

Постіндустрыяльнае грамадства.

Заснавальнікам постіндустрыялізму з’яўляецца амерыканскі сацыёлаг Дэніэл Бэл, які распрацаваў цэласную тэорыю постіндустрыяльнага грамадства. Галоўная праца Бэла носіць назву «Будучае постіндустрыяльнае грамадства. Спроба сацыяльнага прагназавання» (1973). У сваёй канцэпцыі вучоны сфармуляваў асноўныя прыметы постіндустрыяльнага грамадства:

• • стварэнне эканомікі паслуг;
• • дамінаванне слоя навукова-тэхнічных спецыялістаў;
• • цэнтральная роля тэарэтычных навуковых ведаў як крыніцы новаўвядзенняў і палітычных рашэнняў у грамадстве;
• • магчымасць тэхналагічнага росту, які сам падтрымліваецца;
• • стварэнне новай «інтэлектуальнай» тэхнікі. 

Д. Бэл дае наступнае азначэнне постіндустрыяльнага грамадства: «Постіндустрыяльнае грамадства вызначаецца як грамадства, у эканоміцы якога прыярытэт перайшоў ад пераважнай вытворчасці тавараў да вытворчасці паслуг, правядзення даследаванняў, арганізацыі сістэмы адукацыі і павышэння якасці жыцця; у якім клас тэхнічных спецыялістаў стаў асноўнай прафесійнай групай і, што самае важнае, у якім укараненне новаўвядзенняў… усё ў большай ступені стала залежаць ад дасягненняў тэарэтычных ведаў… Постіндустрыяльнае грамадства… прадугледжвае ўзнікненне новага класа, прадстаўнікі якога на палітычным узроўні выступаюць у якасці кансультантаў, экспертаў або тэхнакратаў».

Такім чынам, развіццё тэхнакратыі выступае заканамерным вынікам пераходу грамадства да постіндустрыяльнага грамадства.

Тэхнакратызм і мерытакратыя – прыметы постіндустрыяльнага грамадства?

«У постіндустрыяльным грамадстве эліта – гэта эліта дасведчаных людзей. Такая эліта валодае ўладай у межах інстытутаў, звязаных з інтэлектуальнай дзейнасцю, – даследчых арганізацый, універсітэтаў і да т. п. – але ў свеце вялікай палітыкі яна валодае не больш чым уплывам. Паколькі палітычныя пытанні ўсё больш шчыльна пераплятаюцца з тэхнічнымі праблемамі (у шырокіх межах – ад ваеннай тэхналогіі да эканамічнай палітыкі), “эліта ведаў” можа ставіць праблемы, ініцыяваць новыя пытанні і прапаноўваць тэхнічныя рашэнні для магчымых адказаў, але яна не валодае ўладай сказаць “так” або “не”. У гэтай сувязі вельмі перабольшанай уяўляецца ідэя аб тым, што “эліта ведаў” можа стаць новай элітай улады»… Новая тэхнакратычная эліта характарызуецца больш высокай маральнасцю, эфектыўнасцю і справядлівасцю, бо гэтая эліта прадстаўлена найбольш адукаванай часткай грамадства, якая дасягнула дабрабыту за кошт сваіх выдатных якасцей. І адпаведна, улада такой новай эліты называецца «мерытакратыяй».

Дакажыце вытрымкамі з тэксту, што станаўленне «новай эліты» паводле Бэла – гэта прагрэсіўная з’ява. 

Кніга «Трэцяя хваля» Элвіна Тофлера ўпершыню была апублікавана ў 1980 г. і з’яўляецца другой часткай трылогіі аб сучаснай цывілізацыі.

Галоўная ідэя аўтара заключаецца ў тым, што развіццё чалавецтва праходзіць тры асноўныя стадыі (хвалі) – аграрную, індустрыяльную, постіндустрыяльную. Аўтар лічыць, што хваля – гэта значны рывок, які прыводзіць да глыбінных змен у жыцці грамадства. 

Такім рыўком для першай хвалі стала ўкараненне сельскай гаспадаркі, для другой і трэцяй хваль – прамысловая і навукова-тэхнічная рэвалюцыя. У кожнай тэхналагічнай хвалі ёсць свой ключавы прадукт, і магутнасць дзяржаў і грамадскіх аб’яднанняў залежыць ад авалодання і кантролю над ім. У старажытным грамадстве і Сярэднявеччы такім прадуктам была зямля, у індустрыяльную эпоху – таварныя рынкі збыту і сыравіна. У постіндустрыяльным грамадстве, у фазе трэцяй тэхналагічнай хвалі, ключавым прадуктам становіцца інфармацыя. На думку аўтара, хваля «пракочваецца» паступова, і адначасова на планеце існуюць усе тры стадыі. Пры гэтым перыяды паміж хвалямі паступова скарачаюцца: тысячагоддзі для першай хвалі, 300 гадоў для другой хвалі. Трэцяя хваля, па ацэнцы аўтара, поўнасцю зменіць другую на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў.

Для ілюстрацыі якога тыпу грамадства (тэхналагічнай хвалі) можна выкарыстаць дадзеную схему? Абгрунтуйце сваё меркаванне. 

Паміж постіндустрыяльным грамадствам і інфармацыйным можна паставіць знак роўнасці, бо сучаснае постіндустрыяльнае грамадства ў сваёй паўсядзённай дзейнасці не абыходзіцца без інфармацыйных тэхналогій. Інфармацыйнае грамадства (Information society) – канцэпцыя постіндустрыяльнага грамадства; новая гістарычная фаза развіцця цывілізацыі, у якой галоўнымі прадуктамі вытворчасці з’яўляюцца інфармацыя і веды. Постіндустрыяльнае грамадства (Postindustrial society) у сваю чаргу ўяўляе сабой грамадства, у якім сфера паслуг мае прыярытэтнае развіццё і пераважае над аб’ёмам прамысловай вытворчасці і вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі.

Запоўніце табліцу.

Суаднясіце на стужцы часу гісторыі краін Захаду грамадска-эканамічныя фармацыі, стадыі эканамічнага росту і тэхналагічныя хвалі.