§ 28-1. ГЕАЭКАЛАГІЧНЫ СТАН НАВАКОЛЬНАГА АСЯРОДДЗЯ

Крытэрыі, паказчыкі і параметры геаэкалагічнага стану навакольнага асяроддзя. Абвастрэнне геаэкалагічных праблем, пагаршэнне ўмоў жыццядзейнасці і здароўя людзей у шэрагу рэгіёнаў Зямлі абумовілі неабходнасць аб’ектыўнай ацэнкі стану навакольнага асяроддзя. Якасць навакольнага асяроддзя на пэўнай тэрыторыі можна ацэньваць па змене ўзроўню геаэкалагічнага стану ў выніку прыродна-антрапагенных парушэнняў. Па марфалагічных фактарах, якія маюць рэальнае фізічнае выяўленне, вылучаюцца тэрыторыі геаэкалагічнай нормы, рызыкі, крызісу і бедства.

Паразважаем. Чаму глыбокія незваротныя змены навакольнага асяроддзя неабходна разглядаць за адносна кароткі гістарычны тэрмін?

Для ацэнкі стану навакольнага асяроддзя выкарыстоўваюць крытэрыі, якія характарызуюць забруджванне паветра, вады, глеб, вычарпанне прыродных рэсурсаў і дэградацыю зямель.

Пад крытэрыем маюць на ўвазе сукупнасць паказчыкаў, якія дазваляюць ахарактарызаваць пагаршэнне стану здароўя насельніцтва і навакольнага асяроддзя. Вылучаюць тры класы крытэрыяў: тэматычныя, прасторавыя, дынамічныя (мал. 201-1) — і два тыпы ацэначных паказчыкаў: прамыя і індыкацыйныя.

У свеце ўсё ўзаемазвязана. Як змяненні навакольнага асяроддзя ўплываюць на раслінныя арганізмы?

Галоўная задача ацэнкі геаэкалагічнага стану навакольнага асяроддзя — вызначыць ступень дэградацыі ПТК. Гэта дазваляе распрацаваць спецыяльныя праграмы мерапрыемстваў для зніжэння антрапагеннага ўздзеяння на навакольнае асяроддзе і паляпшэння яго якасці ў неспрыяльных у геаэкалагічным дачыненні рэгіёнах.

Сцэнарыі будучага стану навакольнага асяроддзя. Прагнозны сцэнарый «Перспектывы навакольнага асяроддзя да 2050 года», выкананы міжнароднай Арганізацыяй эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця (АЭСР), апісвае чаканыя дэмаграфічныя і эканамічныя працэсы на бліжэйшыя тры дзесяцігоддзі. Разглядаецца іх уплыў на навакольнае асяроддзе пры ўмове захавання сучаснай стратэгіі развіцця чалавецтва. У сцэнарыі асаблівая ўвага надаецца праблемам змянення клімату, біялагічнай разнастайнасці, дэфіцыту прэснай вады і ўплыву забруджвання на здароўе чалавека.

Чакаецца, што да 2050 г. насельніцтва Зямлі вырасце да 9 млрд чалавек. У 2050 г. у краінах — членах АЭСР звыш чвэрці насельніцтва будзе мець узрост старэйшы за 65 гадоў. У Індыі і Кітаі таксама будзе назірацца істотнае старэнне насельніцтва. У іншых частках свету, асабліва ў Афрыцы, доля моладзі ў структуры насельніцтва будзе хутка ўзрастаць. Такія дэмаграфічныя змены прывядуць да павелічэння спажывання паслуг і рэсурсаў, што будзе мець істотныя наступствы для навакольнага асяроддзя. Чакаецца, што да 2050 г. каля 70 % сусветнага насельніцтва будзе пражываць у гарадах. Гэта прывядзе да павелічэння праблем, звязаных з забруджваннем паветра, залішняй колькасцю транспартных сродкаў, выдаленнем і перапрацоўкай адходаў.

Свет і Беларусь. Эксперты ААН склалі некалькі прагнозаў змянення колькасці насельніцтва ў Беларусі. Магчыма як павелічэнне, так і зніжэнне колькасці насельніцтва ў краіне. Пры станоўчым сцэнарыі да 2050 г. у Беларусі будзе 9,3 млн чал., а да канца стагоддзя — 10,8 млн. Па песімістычным прагнозе, насельніцтва нашай краіны паменшыцца да 2050 г. да 7,9 млн чал., а да 2100 г. — да 4,9 млн чал. Ёсць у прагнозах і сярэдняе значэнне па колькасці насельніцтва: згодна яму, да 2050 г. у нас будзе жыць 8,6 млн чал., а да 2100 г. — 7,4 млн.

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка, знайдзіце на карце краіны, у якіх чакаецца пагаршэнне дэмаграфічнай сітуацыі.

Згодна з прагнозам, чаканы да 2050 г. чатырохразовы рост сусветнай эканомікі прывядзе да павелічэння спажывання энергіі на 80 %. Доля энергіі, заснаванай на выкарыстанні карысных выкапняў, у глабальным энергаспажыванні застанецца на ўзроўні 85 %. Сярэднія тэмпы росту ВУП у Кітаі і Індыі запаволяцца. Найбольш высокі тэмп росту ВУП у перыяд з 2030 па 2050 г. будзе назірацца ў Афрыцы. Асноўнымі спажыўцамі энергіі будуць эканомікі краін, якія развіваюцца: Бразіліі, Расіі, Індыі, Інданезіі, Кітая і Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі. Для забеспячэння насельніцтва харчаваннем будзе павялічвацца плошча сельскагаспадарчых зямель.

Калі не будуць прынятыя больш рашучыя меры па прадухіленні дэградацыі прыроднага асяроддзя, то да 2050 г. адбудуцца больш разбуральныя змяненні клімату з прычыны прадказальнага павелічэння выкідаў парніковых газаў на 50 %. У асноўным гэта адбудзецца за кошт 70 %-нага росту выкідаў CO₂ пры вытворчасці энергіі. У выніку да канца стагоддзя чакаецца павышэнне сярэдняй прыземнай тэмпературы паветра на 3–6 °С. У сваю чаргу, гэта прывядзе да змянення характару атмасферных ападкаў, паскарэння раставання леднікоў і вечнай мерзлаты, павышэння ўзроўню мора, павелічэння інтэнсіўнасці і частаты экстрэмальных з’яў надвор’я.

Працягнецца скарачэнне біялагічнай разнастайнасці, асабліва ў Азіі, Еўропе і Паўднёвай Афрыцы. Да 2050 г. чакаецца зніжэнне яшчэ на 10 % біялагічнай разнастайнасці сушы. Плошча трапічных лясоў паменшыцца на 13 %. Асноўныя прычыны зніжэння біялагічнай разнастайнасці будуць звязаныя з пашырэннем сельскагаспадарчых зямель, развіццём лясной прамысловасці і транспартнай інфраструктуры, забруджваннем навакольнага асяроддзя і змяненнем клімату. Зніжэнне біялагічнай разнастайнасці стварае пагрозы для дабрабыту людзей. Напрыклад, страты, звязаныя з абязлесеннем, ацэньваюцца на глабальным узроўні ў межах ад 2 да 5 трлн дол. у год.

Будзе скарачацца даступнасць прэснай вады. Праблемы забеспячэння вадой будуць найбольш вострымі ў Паўночнай і Паўднёвай Афрыцы, а таксама Паўднёвай і Цэнтральнай Азіі. Прагназуецца рост глабальнага попыту на ваду прыблізна на 55 % з прычыны павелічэння патрэб прамысловых прадпрыемстваў (+400 %), цеплаэлектрастанцый (+140 %) і насельніцтва (+130 %). Зніжэнне аб’ёмаў даступнасці вады для экалагічных мэт паставіць многія экасістэмы пад пагрозу. У асобных рэгіёнах вычарпанне запасаў падземных вод можа стаць самай вялікай праблемай для водазабеспячэння гарадоў і сельскай гаспадаркі. Паўсюдна чакаецца павелічэнне ўзроўню забруджвання біягеннымі рэчывамі ад гарадскіх сцёкавых вод і сельскагаспадарчых сцёкаў. На глабальным узроўні да 2050 г. больш за 240 млн людзей будуць пазбаўленыя доступу да якасных крыніц водазабеспячэння, а 1,4 млрд чалавек па-ранейшаму не будуць мець доступу да вады, якая адпавядае базавым санітарным умовам.

Забруджванне паветра стане адной з асноўных прычын заўчаснай смерці людзей у свеце, абумоўленай экалагічнымі фактарамі. Да 2050 г. колькасць заўчасных смярцей у выніку ўздзеяння цвёрдых часціц падвоіцца і дасягне 3,6 млн у год. Большасць з іх будуць прыходзіцца на Кітай і Індыю. З прычыны ўздзеяння прыземнага азону ў краінах — членах АЭСР будзе назірацца адзін з самых высокіх узроўняў заўчаснай смяротнасці. Узровень захворванняў, звязаных з уздзеяннем небяспечных хімічных рэчываў, будзе істотным ва ўсім свеце.

Прыведзены сцэнарый паказвае, што, калі чалавецтва не прыме экстранных мер, будзе працягвацца дэградацыя прыроднага асяроддзя, нарастаць рызыка незваротных змяненняў геаграфічнай абалонкі.

Глабальныя мадэлі развіцця свету. Глабальнымі звычайна называюць сацыяльна-экалагічныя мадэлі развіцця, арыентаваныя на прагноз змянення біясферы і цывілізацыі на Зямлі або ў яе буйных рэгіёнах. У іх улічваюцца эканамічныя, дэмаграфічныя, экалагічныя, сацыяльныя, палітычныя фактары ў іх узаемасувязі. Адна з глабальных мадэлей першага пакалення — «Свет-2» — была створана ў 1970 г. прафесарам Масачусецкага тэхналагічнага інстытута Дж. Форэстэрам (мал. 201-2).

Яму належыць ідэя стварэння глабальных мадэлей на аснове сінтэзу дасягненняў матэматыкі, эканомікі, дэмаграфіі і экалогіі. У мадэлі «Свет-2» разглядаліся магчымыя змены пяці кампанентаў: колькасці насельніцтва Зямлі, капіталу (асноўныя фонды), долі сельскагаспадарчага капіталу (сельскагаспадарчыя фонды), неаднаўляльных прыродных рэсурсаў, забруджвання Зямлі.

Наступная глабальная мадэль, «Свет-3», была створана групай навукоўцаў на чале з Д. Медоўзам ў 1972 г. (мал. 201-3). Яе структура была больш складанай: у мадэль ўваходзіла 12 асноўных і 16 дапаможных дыферэнцыяльных ураўненняў. Як і ў мадэлі «Свет-2», задача вырашалася на часавым інтэрвале з 1900 па 2100 гг. Вынікі мадэлявання аказаліся вельмі блізкімі да высноў Форэстэра. Галоўная выснова, да якой прыйшоў Медоўз, заключалася ў тым, што ні адна ахоўная мера, узятая асобна, не можа прадухіліць будучую катастрофу. Ахоўныя меры — «умовы экалагічнай і эканамічнай стабільнасці» — павінны насіць комплексны характар. Мадэль Медоўза, прадстаўленая ў форме даклада пад назвай «Межы росту», атрымала шырокую вядомасць. Апошняя абноўленая версія даклада была апублікаваная ў 2006 г. пад назвай «Межы росту: 30 гадоў пасля».

У аснове мадэлей другога пакалення ляжыць нарматыўны падыход да працэсаў сусветнага развіцця, што мае на ўвазе выкарыстанне нарматываў, зададзеных на аснове грамадскіх прыярытэтаў. У другім пакаленні мадэлей асаблівы навуковы інтарэс выклікаў даклад «Глабальныя праблемы–2000», падрыхтаваны ў ЗША ў 1988 г. Саветам па якасці навакольнага асяроддзя. У ім прадстаўлена найбольш дэталёвая характарыстыка свету. У дакладзе праведзена інвентарызацыя ўжо выяўленых і чаканых парушэнняў навакольнага асяроддзя, складзены прагнозы на аснове меркавання аб захаванні сучасных палітычных, эканамічных і тэхнічных тэндэнцый развіцця, якія не парушаюцца катастрафічнымі падзеямі (напрыклад, войнамі).

Трэці этап у глабальным мадэляванні адрозніваецца праблемна-прагнозным падыходам да разгляду пытанняў сусветнага значэння. Мадэлі трэцяга пакалення ўключаюць тры блокі даследаванняў: агульнаэканамічны, энергетычны, харчовы. Пры гэтым экалагічны аспект прама ці ўскосна з’яўляецца іх часткай. Сярод агульнаэканамічных мадэлей шырокую вядомасць мае глабальная мадэль міжнароднага гандлю, распрацаваная ў ЗША у 1968 г. пад кіраўніцтвам лаўрэата Нобелеўскай прэміі Л. Клейна (мал. 201-4) і прызначаная для непасрэднай дапамогі ўрадавым органам.

У пачатку XXI ст. павысілася цікавасць навукоўцаў да мадэлявання ўзаемадзеяння прыродна-гаспадарчых сістэм, да пытанняў росту эфектыўнасці выкарыстання прыродных рэсурсаў і магчымых змяненняў глабальнага клімату Зямлі.

Больш за 50 гадоў глабальнае мадэляванне звязана з вырашэннем шэрагу актуальных праблем чалавецтва. З дапамогай распрацаваных мадэлей былі атрыманы важныя з пункту гледжання тэорыі і практыкі вынікі і вывады, якія сведчаць аб эфектыўнасці такіх даследаванняў. Нягледзячы на вялікае значэнне прагнозных мадэлей, усе яны маюць шэраг недахопаў (мал. 201-5).

Сучасныя глабальныя мадэлі дазваляюць намеціць этапы і напрамкі далейшых даследаванняў развіцця чалавецтва. Географы (разам з прадстаўнікамі іншых навук) удзельнічаюць у падрыхтоўцы рознага роду праектаў і мадэлей, каб вызначыць шляхі задавальнення асноўных патрэб насельніцтва свету, спосабы эфектыўнага вырашэння глабальных праблем, а таксама даць прагноз, з якімі найбольш вострымі праблемамі можа сутыкнуцца чалавецтва ў бліжэйшыя дзесяцігоддзі.

Пры агульнасусветным маштабе глабальных праблем неабходны іх геаграфічны аналіз, гэта значыць даследаванне таго, як выяўляюцца гэтыя праблемы на рэгіянальным і лакальным узроўнях.

Падвядзём вынікі. Для ацэнкі стану навакольнага асяроддзя выкарыстоўваюць крытэрыі, якія характарызуюць забруджванне ..., вады, ..., вычарпанне ... рэсурсаў і ... зямель. Вылучаюцца тры класы крытэрыяў: ..., прасторавыя і ..., а таксама два тыпы ацэначных паказчыкаў: ... і ... . Галоўная задача ацэнкі геаэкалагічнага стану ... асяроддзя — вызначыць ступень ... ПТК. У глабальных мадэлях развіцця свету ўлічваюцца ..., дэмаграфічныя, ..., сацыяльныя, ... фактары ў іх ўзаемасувязі.

Праверым свае веды. 1. Якія прагнозныя сцэнарыі будучыні навакольнага асяроддзя? 2. Навошта распрацоўваюцца сцэнарыі будучага стану навакольнага асяроддзя? 3. Чаму ў пачатку XXI ст. узмацніўся навуковы інтарэс да мадэлявання ўзаемадзеяння прыродна-гаспадарчых сістэм і да пытанняў эфектыўнасці выкарыстання прыродных рэсурсаў?

Ад простага да складанага. 1. Якія крытэрыі выкарыстоўваюць для ацэнкі стану навакольнага асяроддзя? 2. Што можа адбыцца, калі чалавецтва не распачне экстранных мер па аптымізацыі ўзаемадзеяння чалавека і прыроды? 3. У чым заключаецца асноўнае адрозненне мадэлей развіцця свету розных пакаленняў?

Ад тэорыі да практыкі. 1. Якое практычнае значэнне мае ацэнка геаэкалагічнага стану навакольнага асяроддзя? 2. Распрацуйце міні-праект ацэнкі геаэкалагічнага стану навакольнага асяроддзя вашай мясцовасці.

Web-рэсурсы.
Канвенцыі і пагадненні па навакольным асяроддзі.

Праграма ААН па навакольным асяроддзі.

Міжнародны саюз аховы прыроды.

Універсальная навукова-папулярная анлайн-энцыклапедыя «Кругасвет».