§ 24. ГЕАПАЛІТЫЧНЫЯ ПРАБЛЕМЫ ХХІ СТ., ІХ ПРЫЧЫНЫ І НАСТУПСТВЫ

Прычыны і наступствы геапалітычных праблем XXI ст. Пачатак ХХІ ст. адзначыўся ўваходжаннем чалавецтва ў якасна новы этап свайго развіцця. Ён характарызуецца працяглымі геапалітычнымі трансфармацыямі: глабалізацыяй, лічбавізацыяй, інфарматызацыяй і інтэграцыяй сусветнай гаспадаркі, рэлігійнымі і нацыянальнымі канфліктамі. Гэтыя працэсы закранаюць усе галіны дзяржаўнай дзейнасці, міжнародных адносін, эканамічную і сацыяльную сферы, праблемы бяспекі, культуру і экалогію.

У якасці найбольш важных геапалітычных тэндэнцый сусветнай гаспадаркі ў ХХІ ст. вылучаюць наступныя:

• 1) праяўленне двух асноўных наступстваў глабалізацыі: а) абвастрэнне глабальных праблем сучаснасці (рост тэрарыстычных пагроз, пашырэнне зоны рэгіянальных канфліктаў, сепаратызм, этнарэлігійны экстрэмізм, пагаршэнне экалагічнай сітуацыі і інш.); б) блізкі разлом свету на меншасць, якая квітнее і прагрэсіруе (высокаразвітыя краіны — краіны Поўначы), і большасць, якая бяднее (слабаразвітыя краіны і шэраг краін, якія развіваюцца, — краіны Поўдня);
• 2) карэннае змяненне структуры сусветнай гаспадаркі ў бок шматпалярнасці. Гэтая тэндэнцыя праяўляецца ў зніжэнні ролі і міжнароднай значнасці ЗША. Дадзенае змяненне адбываецца на фоне ўзнікнення і ўзмацнення новых цэнтраў сілы. Імі выступаюць Азіяцка-Ціхаакіянскі рэгіён і Еўрапейскі Саюз з адначасовым павышэннем ролі Лацінаамерыканскага рэгіёна;
• 3) рэзкае ўзрастанне ўплыву эканамічных фактараў, у першую чаргу энергетыкі, на фарміраванне сусветнай палітыкі, ператварэнне яе ў адзін з галоўных складнікаў геапалітычных працэсаў; перамяшчэнне эканамічных працэсаў у цэнтр сусветнай палітыкі;
• 4) абвастрэнне нацыянальных, міжэтнічных і міжканфесіянальных канфліктаў і на гэтым фоне зніжэнне ролі міжнародных арганізацый у іх практычным вырашэнні;
• 5) віртуалізацыя прасторы. Гэтая тэндэнцыя ўтварае асаблівае вымярэнне геапалітычнай карціны свету, дзе асноўныя працэсы пераводзяцца ў глабальную камп’ютарную сетку.

Новая інфармацыйная парадыгма геапалітыкі азначае, што ў XXI ст. перспектывы адносін паміж дзяржавамі вызначаюцца перш за ўсё інфармацыйнай перавагай у віртуальнай прасторы.

Найбольш уплывовымі суб’ектамі фарміравання геапалітычных працэсаў у свеце выступаюць чатыры рэгіёны: а) Еўрапейскі; б) Азіяцка-Ціхаакіянскі; в) Лацінаамерыканскі; г) Злучаныя Штаты Амерыкі.

Найбольш аўтарытэтнай міжнароднай арганізацыяй для абмеркавання глабальных праблем сучаснасці, у тым ліку і геапалітычных, лічыцца Сусветны эканамічны форум (СЭФ). Ён быў створаны ў 1971 г. Членамі Форуму з’яўляюцца каля 1000 буйных кампаній і арганізацый з розных краін. Штаб-кватэра знаходзіцца ў Швейцарыі (г. Калоньі). Заснавальнік і нязменны кіраўнік СЭФ — прафесар Клаус Шваб. Сусветныя эканамічныя форумы праводзяцца штогод у г. Давос (Швейцарыя).

На думку экспертаў СЭФ, у 2019 г. адной з глабальных праблем у кароткатэрміновай перспектыве з’яўлялася эканамічнае супрацьстаянне найбуйнейшых дзяржаў (мал. 176). На другім месцы знаходзілася разбурэнне шматбаковых гандлёвых пагадненняў, на трэцім — палітычная канфрантацыя паміж найбуйнейшымі дзяржавамі. У пералік найбольш значных пагроз таксама ўвайшлі кібератакі.

Асноўнымі глабальнымі рызыкамі ў 2019 г. выступалі экстрэмальныя ўмовы надвор’я (мал. 177). На першым месцы па ступені ўздзеяння знаходзіцца геапалітычная рызыка — распаўсюджванне зброі масавага паражэння.

Нараўне з новымі геапалітычнымі праблемамі ХХІ ст. па-ранейшаму актуальнымі для чалавецтва застаюцца праблемы міру і захавання бяспекі, тэрарызму, гандлю людзьмі. Абвастраюцца ў сувязі з ростам эканамічнага супрацьстаяння рэгіянальныя і лакальныя канфлікты.

2020 г. унёс у гісторыю чалавецтва свае карэктывы з-за пандэміі COVID-19 і яе глабальнага ўплыву на развіццё свету.

П2

Дынаміка палітычнай карты свету ў канцы ХХ — пачатку ХХІ ст.

Успамінаем. Што такое дынамічнасць палітычнай карты свету? Якія змены характэрны для палітычнай карты свету? Якія пытанні складаюць сферу інтарэсаў палітычнай геаграфіі і геапалітыкі?

Рухаючыя сілы змяненняў на палітычнай карце свету ў канцы ХХ — пачатку ХХІ ст. За перыяд з канца ХХ ст. на палітычнай карце свету стала больш краін і колькасць дзяржаўных меж павялічылася.

На ход змяненняў на палітычнай карце свету ў канцы ХХ ст. паўплываў шэраг важных палітычных падзей. Першай з іх варта назваць аб’яднанне Федэратыўнай Рэспублікі Германія (ФРГ) і Германскай Дэмакратычнай Рэспублікі (ГДР) у 1990 г. На далучаных тэрыторыях ГДР была ўведзена ў дзеянне канстытуцыя ФРГ 1949 г. 14 кастрычніка 1990 г. у склад ФРГ увайшлі пяць зноў утвораных зямель былой ГДР: Брандэнбург, Мекленбург —Пярэдняя Памеранія, Саксонія, Саксонія-Анхальт, Цюрынгія і тэрыторыя Берліна.

Наступным важным геапалітычным крокам стала спыненне ў 1991 г. дзейнасці Арганізацыі Варшаўскага дагавора (АВД) і Савета эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ).

Клуб знаўцаў-географаў. Варшаўскі дагавор (афіцыйна — Дагавор аб сяброўстве, супрацоўніцтве і ўзаемнай дапамозе) быў падпісаны 14 мая 1955 г. У 1985 г. дагавор быў працягнуты на 20 гадоў. Ён азначаў стварэнне ваеннага саюза сацыялістычных дзяржаў у Еўропе — Арганізацыі Варшаўскага дагавора. У яго ўвайшлі Албанія, Балгарыя, Венгрыя, ГДР, Польшча, Румынія, СССР і Чэхаславакія (мал.177-1).
Дагавор заключаўся з мэтай падтрымання міру ў Еўропе на аснове суверэнітэту дзяржаў і неўмяшання ў іх унутраныя справы. Прадугледжваў узаемную абарону і ваенную дапамогу ў выпадку нападу на адну з краін-удзельніц. Мовай камандавання была руская. Уся асноўная дакументацыя АВД рыхтавалася на рускай мове. Арганізацыя Варшаўскага дагавора праіснавала да 1 ліпеня 1991 г.

Гэта стала сведчаннем распаду сацыялістычнай сістэмы гаспадарання. Распаду папярэднічалі рэвалюцыі, палітычныя і эканамічныя рэформы ў Балгарыі, Венгрыі, ГДР, Польшчы, Румыніі, Чэхаславакіі і Албаніі ў 1989–1990 гг.

Клуб знаўцаў-географаў. Савет эканамічнай узаемадапамогі — міжурадавая эканамічная арганізацыя, якая дзейнічала ў 1949–1991 гг. (мал.177-2). Створана па рашэнні эканамічнай нарады прадстаўнікоў Албаніі, Балгарыі, Венгрыі, Польшчы, Румыніі, СССР і Чэхаславакіі. Штаб-кватэра СЭУ знаходзілася ў Маскве. З’яўленне СЭУ аказалася запатрабаваным у перыяд станаўлення сусветнай сістэмы сацыялізму. Афіцыйная задача СЭУ заключалася ў садзейнічанні шляхам аб’яднання і каардынацыі намаганняў краін — членаў арганізацыі паглыбленню і ўдасканаленню эканамічнага супрацоўніцтва, планамернаму развіццю іх эканомік, паскарэнню эканамічнага і навукова-тэхнічнага прагрэсу, выраўноўванню ўзроўняў эканамічнага развіцця.

Адной з ключавых геапалітычных падзей, якая паўплывала на змяненне палітычнай карты свету, стаў распад СССР у 1991 г. Гэта найважнейшая палітычная падзея ХХ ст. прывяла да глабальных змен у свеце.

Свет і Беларусь. Як змянілася эканамічна-геаграфічнае становішча Рэспублікі Беларусь пасля распаду СССР?

Свет пасля распаду СССР не стаў больш стабільным і колькасць сур’ёзных праблем не зменшылася. Наадварот, рост тэрарыстычнай актыўнасці і рэлігійнага экстрэмізму стаў новай глабальнай праблемай. Акрамя таго, адбылося павелічэнне колькасці ядзерных дзяржаў.

1993 г. увайшоў у гісторыю як год пераўтварэння Еўрапейскага эканамічнага саюза ў Еўрапейскі саюз. Гэта падзея пацягнула за сабой зняцце дзяржаўных меж у рамках адзінай еўрапейскай эканамічнай прасторы.

Паразважаем. Колькі дзяржаў у цяперашні час уваходзяць у Еўрапейскі саюз?

Змена палітычных рэжымаў, змяненне палітычнага статусу тэрыторый у выніку вызвалення ад каланіяльнай залежнасці, змяненне меж, сталіц дзяржаў былі таксама тымі рухаючымі сіламі, якія прывялі да змяненняў на палітычный карце свету.

Колькасныя і якасныя змены на палітычнай карце свету ў ХХІ ст. Апошняе дзесяцігоддзе ХХ ст. было адзначана надзвычайнай дынамічнасцю палітычнай карты свету. У ім практычна кожны год адбываліся важныя геапалітычныя працэсы.

У 1990 г. атрымала незалежнасць самая вялікая па плошчы і колькасці насельніцтва несамакіравальная тэрыторыя — Намібія. У выніку аб’яднання Народнай Дэмакратычнай Рэспублікі Емен і Еменскай Арабскай Рэспублікі была абвешчаная Еменская Рэспубліка. У гэтым жа годзе аб’ядналіся падзеленыя з 1949 г. ГДР і ФРГ (мал. 177-3). Была таксама дадзена незалежнасць Федэратыўным Штатам Мікранезіі і Рэспубліцы Маршалавы Астравы.

1991 і 1992 гг. звязаны з распадамі дзяржаў і іх колькасным павелічэннем на палітычнай карце свету. У 1991 г. у выніку распаду СССР утварылася 15 незалежных дзяржаў. У 1992 г. распалася Сацыялістычная Федэратыўная Рэспубліка Югаславія і ўтварыліся Саюзная Рэспубліка Югаславія (у яе ўваходзілі Сербія і Чарнагорыя), Харватыя, Славенія, Македонія, Боснія і Герцагавіна.

У 1993 г. утварыліся самастойныя дзяржавы Чэшская Рэспубліка і Славацкая Рэспубліка, якія раней уваходзілі ў федэрацыю Чэхаславакія. З’явілася новая дзяржава Эрытрэя (правінцыя Эфіопіі на беразе Чырвонага мора, якая аддзялілася). Камбоджа змяніла форму дзяржаўнага кіравання і стала канстытуцыйнай манархіяй.

У 1994 г. была спыненая апека ЗША над Палау і ўтварылася незалежная дзяржава Рэспубліка Палау. У 1997 г. Рэспубліка Заір змяніла назву і стала называцца Дэмакратычная Рэспубліка Конга (ДР Конга), а дзяржава Заходняе Самоа стала называцца Самоа. У гэтым жа годзе Ганконг, які быў на працягу 99 гадоў калоніяй Вялікабрытаніі, перайшоў пад кантроль Кітая. У 1998 г. Суверэнная Дэмакратычная Рэспубліка Фіджы стала называцца Рэспублікай Астравоў Фіджы, а Эфіопія стала федэратыўнай рэспублікай.

1999 г. быў звязаны з пераходам пад кантроль Кітая партугальскай калоніі Макаа (Аамынь).

ХХІ ст. прыняло эстафету па стварэнні маладых краін. Пачатак новай эпохі адзначыўся ўтварэннем новых дзяржаў.

1 студзеня 2001 г. на планеце налічвалася 227 самастойных палітыка-тэрытарыяльных адзінак (незалежныя дзяржавы і каланіяльныя ўладанні), тады як роўна сто гадоў таму — 199.

У канцы ХХ ст. незалежных дзяржаў было ў тры разы больш, чым у яго пачатку (адпаведна 193 і 61). У 2002 г. была абвешчаная незалежнасць Усходняга Тымора — былой партугальскай калоніі, акупаванай войскамі Інданезіі. Саюзная Рэспубліка Югаславія стала называцца Сербіяй і Чарнагорыяй. У 2006 г. па выніках рэферэндуму была абвешчаная незалежнасць Чарнагорыі. У 2007 г. часовы парламент абвясціў Непал федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікай.

Да 2010 г. Кюрасао і Сінт-Мартэн належалі да групы Нідэрландскіх Антыльскіх астравоў. Але ў выніку пагаднення сталі самакіравальнымі дзяржавамі са значнай аўтаноміяй у складзе Каралеўства Нідэрландаў. Гэта значыць, што за знешнюю палітыку і абарону астравоў адказнасць будуць несці Нідэрланды.

У 2011 г. на палітычнай карце свету з’явілася дзяржава Рэспубліка Паўднёвы Судан у выніку працяглай грамадзянскай вайны і аддзялення часткі тэрыторыі ад Судана.

У пачатку ХХІ ст. былі ўтвораны таксама дзяржавы са статусам часткова прызнаных або непрызнаных міжнароднай супольнасцю і ААН.

Так, у 1990 г. у выніку аддзялення ад Грузіі была ўтворана дзяржава Рэспубліка Паўднёвая Асеція, якая з’яўляецца часткова прызнанай. Пытанне аб міжнародна-прававым статусе Паўднёвай Асеціі застаецца спрэчным. У 1994 г. у выніку выхаду з Грузіі была ўтворана дзяржава Рэспубліка Абхазія, якая таксама часткова прызнаная. У 2008 г. Косава ў аднабаковым парадку абвясціла аб незалежнасці ад Сербіі. Дзяржава прызнана не ўсімі краінамі.

Апошнімі змяненнямі на палітычнай карце свету сталі два перайменаванні ў 2019 г. — Рэспублікі Македонія ў Рэспубліку Паўночная Македонія і сталіцы Казахстана г. Астана ў г. Нур-Султан.

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыялы вучэбнага дапаможніка і дадатковыя крыніцы інфармацыі, назавіце дзяржавы, якія ўтварыліся ў выніку колькасных змяненняў на палітычнай карце свету ў канцы XX – пачатку XXI ст.

Праблема рэгіянальных канфліктаў. На працягу 500 гадоў гісторыі чалавецтва цэнтр сілы сусветнай гаспадаркі быў у Еўропе і Амерыцы. XX ст. стала стагоддзем краін Атлантычнага акіяна, XXI ст. — стагоддзем краін Ціхага акіяна. Сусветная геапалітычная вось перамяшчаецца з Захаду на Усход.

Эпоха сусветнай гаспадаркі з існаваннем двух асноўных цэнтраў яе развіцця і супрацьстаяння скончылася з распадам сацыялістычнай сістэмы гаспадарання. Таму і глабальныя канфлікты страцілі сваю сілу. Аднак ва ўмовах шматпалярнага ўкладу свету асаблівую значнасць пачынаюць набываць рэгіянальныя канфлікты.

Рэгіянальны канфлікт — вынік узаемадзеяння двух і больш дзяржаў у межах аднаго рэгіёна, якія аспрэчваюць адна ў адной размеркаванне ўлады, тэрыторыі або рэсурсаў шляхам дыпламатычных перамоў, узброенага ўмяшання і г. д.

Да ліку самых буйных і вострых рэгіянальных канфліктаў адносяцца: араба-ізраільскі (мал. 178), індапакістанскі, карэйскі, тайваньскі.

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы матэрыялы вучэбнага дапаможніка, знайдзіце на карце ачагі асноўных рэгіянальных канфліктаў.

Усе гэтыя канфлікты сталі вынікам складаных працэсаў у сусветнай палітыцы, якія адбыліся пасля заканчэння Другой сусветнай вайны і пачатку халоднай вайны: утварэнне новых дзяржаў (Ізраіля, Індыі і Пакістана), унутрыпалітычная барацьба (у Кітаі і Карэі), саперніцтва СССР і ЗША.

Сярод рэгіянальных канфліктаў ХХІ ст. вылучаюцца дзве групы:

• 1) постсацыялістычныя канфлікты, якія з’яўляюцца вынікам палітычных трансфармацый у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе і распаду сацыялістычных федэратыўных дзяржаў. У іх ліку постсавецкія і постюгаслаўскія канфлікты;
• 2) навейшыя канфлікты — канфлікты ЗША з дзяржавамі-«ізгоямі»: Афганістанам і Іракам.

Свет і Беларусь. Чаму ў грамадзян Рэспублікі Беларусь у цяперашні час выклікаюць трывогу канфлікты, якія ўзнікаюць далёка за яе межамі? Назавіце тэрыторыі, якія бліжэй за ўсіх размешчаны да меж нашай краіны, дзе сёння працягваюцца рэгіянальныя або лакальныя канфлікты.

Постсацыялістычныя канфлікты былі выкліканыя палітычнай барацьбой. У іх адны палітычныя сілы імкнуліся да захавання тэрытарыяльнай цэласнасці ўзначаленых імі дзяржаў, а іншыя — да ўтварэння новых незалежных дзяржаў. Да такіх канфліктаў адносяцца Нагорна-Карабахскі, абхазскі, паўднёваасецінскі, прыднястроўскі.

Новыя незалежныя дзяржавы — 15 незалежных дзяржаў (Азербайджан, Арменія, Беларусь, Грузія, Казахстан, Кыргызстан, Латвія, Літва, Малдова, Расія, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан, Украіна, Эстонія), якія з’явіліся на постсавецкай прасторы пасля распаду СССР у 1991 г.

Вынікам неўрэгуляванасці гэтых канфліктаў з’яўляецца існаванне самаабвешчаных, непрызнаных постсавецкіх рэспублік: Нагорна-Карабахскай, Абхазіі, Паўднёвай Асеціі, Прыднястроўска-Малдаўскай, Данецкай і Луганскай Народных Рэспублік (мал. 179).

Акрамя гэтага, навейшыя рэгіянальныя канфлікты ўзніклі, з аднаго боку, па прычыне тэрарыстычнай дзейнасці, а з другога — з-за імкнення ЗША забяспечыць свае нацыянальныя інтарэсы, а таксама інтарэсы і бяспеку сваіх саюзнікаў. Гэта праявілася ва ўзброеным уварванні ў Афганістан і Ірак і звяржэнні рэжымаў, якія правілі там. Міжнародны канфлікт у Лівіі стаў вынікам узброенага ўмяшання краін НATА ва ўнутраны канфлікт з мэтай абароны грамадзянскага насельніцтва.

Асобную групу рэгіянальных канфліктаў складаюць шматлікія канфлікты ў краінах Афрыкі, Азіі, Лацінскай Амерыкі (Сірыі, Судане, Самалі, Конга, Руандзе, Заходняй Сахары, Шры-Ланцы, Калумбіі, Эрытрэі і інш.), якія хоць і маюць унутраны характар, але аказваюць уздзеянне і на міжнародныя адносіны.

Клуб знаўцаў-географаў. У 2011 г. на фоне «арабскай вясны» ў Сірыі пачаліся масавыя антыўрадавыя выступленні. Унутрыпалітычны крызіс ужо да канца 2011 г. перарос ва ўнутраны ўзброены канфлікт. У 2015 г. прэзідэнт Сірыі Б. Асад звярнуўся да Расіі з просьбай аказаць ваенную дапамогу. Ваеннай мэтай аперацыі была заяўленая паветраная падтрымка сірыйскіх урадавых сіл у іх супрацьдзеянні тэрарыстычнай групоўцы «Ісламская дзяржава».

У асобных выпадках вынікам такіх канфліктаў можа быць з’яўленне новых дзяржаў, як, напрыклад, Паўднёвы Судан (мал. 180), які пасля правядзення рэферэндуму ў 2011 г. аддзяліўся ад Судана. Да ўнутраных адносяцца і канфлікты ў арабскіх краінах, якія пачаліся ў 2011 г.

Шляхі вырашэння рэгіянальных канфліктаў. У дачыненні да міжнародных канфліктаў дзейнічае прынцып непрымянення сілы, які забараняе яе выкарыстанне ў адносінах паміж дзяржавамі. У выпадку ж прымянення сілы ахвяра агрэсіі мае права на абарону і дапамогу, у тым ліку ваенную, міжнароднай супольнасці на аснове рашэння Савета Бяспекі ААН. У адносінах да ўнутраных канфліктаў дзейнічае прынцып неўмяшання ва ўнутраныя справы.

Урэгуляванне сучасных рэгіянальных канфліктаў уключае шэраг аспектаў — эканамічных, ваенных, палітычных і гуманітарных. Гэта датычыцца перш за ўсё крыніц нарошчвання ваеннай магутнасці. Нярэдка на ўзбраенне расходуюцца рэсурсы, жыццёва неабходныя для грамадства, а сродкі на ўзбраенне здабываюцца шляхам злачыннай эканамічнай дзейнасці — наркагандлю, незаконнага гандлю алмазамі і інш. Яшчэ адна сур’ёзная праблема — магчымасць набыцця сучасных відаў узбраення.

Важны аспект праблемы рэгіянальных канфліктаў, які адносіцца перш за ўсё да Афрыкі і шэрагу краін Азіі, — удзел у іх дзяцей.

Асаблівая роля ва ўрэгуляванні рэгіянальных канфліктаў належыць Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, якая ажыццяўляе міратворчую дзейнасць ва ўсіх краінах свету.

Клуб знаўцаў-географаў. Некаторыя факты аб міратворчай дзейнасці ААН:
• 70 гадоў міратворчай дзейнасці (1948–2017 гг.);
• 71 міратворчая аперацыя з 1948 г.;
• 14 бягучых аперацый (даныя на чэрвень 2018 г.);
• 106 338 чалавек у складзе цяперашніх міратворчых аперацый;
• 3692 загінулых;
• Нобелеўская прэмія міру.

Міратворчая дзейнасць ААН уяўляе сабой унікальнае глабальнае партнёрства. Яно аб’ядноўвае Генеральную Асамблею, Савет Бяспекі, Сакратарыят, краіны, якія накіроўваюць воінскія і паліцэйскія кантынгенты, і ўрады прымаючых краін, якія прыкладаюць сумесныя намаганні для падтрымання міжнароднага міру і бяспекі. У цяперашні час на чатырох кантынентах разгорнута 14 аперацый ААН (мал. 181).

Падвядзём вынікі. Чалавецтва ў пачатку XXI ст. развіваецца ва ўмовах глабалізацыі, лічбавізацыі, інфарматызацыі і інтэграцыі сусветнай гаспадаркі, якія суправаджаюцца рэлігійнымі і нацыянальнымі канфліктамі. Асноўнай геапалітычнай рызыкай з’яўляецца … . У свеце ўсё больш адбываецца … канфліктаў. Прыкладамі рэгіянальных канфліктаў з’яўляюцца … . Важны аспект праблемы рэгіянальных канфліктаў — удзел у іх … . Асаблівая роля ва ўрэгуляванні канфліктаў належыць … .

Праверым свае веды. 1. Назавіце галоўныя геапалітычныя праблемы XXI ст. 2. Якія існуюць асноўныя шляхі вырашэння рэгіянальных канфліктаў? 3. Чаму вырашэнне праблемы вайны і міру з’яўляецца асноўнай мэтай развіцця чалавецтва?

Ад простага да складанага. 1. Палітычныя канфлікты наносяць непапраўны ўрон навакольнаму асяроддзю. Прывядзіце прыклады, якія пацвярджаюць дадзены факт. 2. Падрыхтуйце кароткае паведамленне аб прычынах і асаблівасцях узброеных канфліктаў у Еўропе.

Ад тэорыі да практыкі. 1. Складзіце калаж «Рэгіянальныя канфлікты сучаснасці», прапануйце шляхі вырашэння аднаго з канфліктаў. 2. Выканайце практычную работу «Характарыстыка палітыка-геаграфічнага становішча краіны свету» (па выбару).

П3

Ад тэорыі да практыкі. Запоўніце табліцу.