§ 20-2. ГЕАГРАФІЯ МІНЕРАЛЬНЫХ РЭСУРСАЎ СУСВЕТНАГА АКІЯНА

Значэнне мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна для развіцця сусветнай гаспадаркі. Значэнне Сусветнага акіяна для ўсяго свету няўхільна расце. Сучасны этап развіцця чалавецтва характарызуецца пашырэннем эканамічнай і навуковай дзейнасці на кантынентальным шэльфе і дне Сусветнага акіяна, выкарыстаннем іх рэсурснага патэнцыялу ў прамысловай вытворчасці.

Клуб знаўцаў-географаў. Успомніце імёны навукоўцаў, якія даследавалі Сусветны акіян, і іх адкрыцці.

Ужо цяпер ВУП умоўнай дзяржавы «Сусветны акіян» набліжаецца да 3 трлн дол. У перспектыве — да 2050 г. — дадзеная адзнака можа павялічыцца ў 2–2,5 раза. Таму асваенне мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна становіцца найважнейшым напрамкам сусветнай эканомікі.

Паразважаем. Чаму паміж дзяржавамі свету ідзе барацьба за асваенне шэльфа Сусветнага акіяна?

Сусветны акіян уяўляе сабой вялізную кладоўку мінеральных багаццяў. Карысныя выкапні ў яго межах заключаны ў двух розных асяроддзях — непасрэдна ў акіянічнай воднай масе як асноўнай частцы гідрасферы і ў зямной кары, што знаходзіцца пад ёй, як частцы літасферы.

Структура мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна. Мінеральныя рэсурсы Сусветнага акіяна ўключаюць пяць катэгорый: 1) вуглевадароды (нафта і газ); 2) газавыя гідраты (злучэнні газу з вадой, якія з’яўляюцца альтэрнатыўнымі крыніцамі прыроднага газу); 3) традыцыйныя цвёрдыя карысныя выкапні, якія сустракаюцца на сушы, — карэнныя залежы і россыпы; 4) спецыфічныя глыбакаводныя цвёрдыя карысныя выкапні; 5) марская вада, якая змяшчае больш за 70 хімічных элементаў. 

Па агрэгатным стане і ўмовах эксплуатацыі іх падрадзяляюць на наступныя: 1) вадкія, газападобныя і раствораныя, разведка і здабыча якіх магчымыя пры дапамозе буравых свідравін (нафта, прыродны газ, соль, сера і інш.); 2) цвёрдыя паверхневыя, эксплуатацыя якіх магчыма пры дапамозе драг, гідраўлічных і іншых падобных спосабаў (металаносныя россыпы і ілы, канкрэцыі і інш.); 3) цвёрдыя пахаваныя, эксплуатацыя якіх магчыма шахтава-рудніковымі спосабамі (вугаль, жалезная і некаторыя іншыя руды) (мал. 150-1).

Геаграфія запасаў мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна.

Вуглевадароды. Актыўнае асваенне, якое ўносіць значны ўклад у сусветны баланс здабычы вуглевадародаў, пачалося з другой паловы XX ст. Да канца XX ст. у Сусветным акіяне было разведана 330 асадкавых басейнаў, перспектыўных у плане здабычы нафты і газу. Па некаторых ацэнках, агульная плошча такіх басейнаў у межах Сусветнага акіяна дасягае 60–80 млн км² (табл. 14*, мал. 150-2).

Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце асноўныя нафтагазаносныя раёны ў Сусветным акіяне.

Табліца 14*. Асноўныя нафтагазаносныя раёны Сусветнага акіяна Атлантычны акіян

Клуб знаўцаў-географаў. Бурэнне першай свідравіны на беразе Каспійскага мора адносіцца да 1871 г., але здабычу нафты тут вялі задоўга да гэтага з дапамогай шурфаў, выкапаных рукамі чалавека. Прыкметы нафтаноснасці ў раёне Баку вядомыя з VI ст. да н. э. Факелы газу і нафты, якія тут вечна гараць, стварылі аснову культу вогнепаклоннікаў Заратустры. Яны прыцягвалі мноства паломнікаў, прычым многія прыходзілі з аддаленых куткоў Зямлі. Марка Пола, які вандраваў па гэтым рэгіёне ў канцы XIII ст., апісаў убачаны ім фантан, з якога біў моцны струмень нафты.

Сёння доля вуглевадародаў шэльфавых і глыбакаводных радовішч у сусветным аб’ёме здабычы складае, па розных ацэнках, 30–35 % (мал. 150-3).

Да 2050 г. гэты паказчык можа павялічыцца да 40–45 %, у тым ліку за кошт асваення патэнцыялу Арктычнага шэльфа і глыбакаводных радовішч (звыш 1500 м). Найбольш актыўна марскія нафтагазавыя праекты рэалізуюцца ў Паўночным моры і Мексіканскім заліве.

Развіццё тэхналогій дазваляе асвойваць новыя глыбіні. Дзеючы сусветны рэкорд па глыбіні вады належыць ТНК Total і складае 3400 м.

Традыцыйныя цвёрдыя карысныя выкапні Сусветнага акіяна. Доля здабычы традыцыйных цвёрдых карысных выкапняў у марскіх радовішчах у сусветным аб’ёме сёння складае 10–15 %, да 2050 г. дадзеная доля можа павялічыцца да 20–25 %.

Да традыцыйных адносяць наступныя цвёрдыя карысныя выкапні, якія змяшчаюцца ў Сусветным акіяне: 1) рудныя: карэнныя (медзь, нікель, ртуць і інш.); рассыпныя (волава, тытан, цырконій, хром, торый, золата, алмазы і інш.); 2) нярудныя (пяскі і гравій, фасфарыты); 3) карэнныя залежы, размешчаныя на шэльфе, якія могуць працягвацца на адлегласці да 10 км ад берага; 4) рассыпныя радовішчы, сфарміраваныя хвалямі, ветрам і плынямі з металічных мінералаў і камянёў (мал. 150-4).

Фасфарыты ўтрымліваюцца на знешніх ускраінах шэльфа, у тых месцах кантынентальных схілаў, дзе на паверхню акіяна выходзяць глыбінныя воды, багатыя кіслародам. У цэнтральнай частцы акіяна фасфарыты можна знайсці на падводных гарах, патухлых вулканах, у раёнах астравоў і атолаў (каралавых астравоў).

Прамысловая распрацоўка марскіх радовішч традыцыйных цвёрдых карысных выкапняў пачалася ў сярэдзіне ХХ ст. Вялікі вопыт назапашаны ў такіх краінах, як Вялікабрытанія, Японія, Канада, Аўстралія, Новая Зеландыя, Турцыя.

Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце дзяржавы, якія з’яўляюцца лідарамі па распрацоўцы марскіх радовішч цвёрдых карысных выкапняў.

На сёння сярод усёй разнастайнасці карысных выкапняў Сусветнага акіяна камерцыйны інтарэс уяўляюць пяскі і гравій, фасфарыты, а таксама прыбярэжныя рассыпныя радовішчы алмазаў, касітэрыта — волава, ільменіта і руціла — тытана, золата, іншых металаў.

У цяперашні час у найбольшых аб’ёмах з марскога асяроддзя здабываюцца пясок і гравій. З-за нізкага кошту гэтых відаў тавараў большасць праектаў іх здабычы ажыццяўляецца на глыбіні менш за 50 м, недалёка ад партоў, размешчаных паблізу баз кампаній-спажыўцоў.

Марская здабыча пяску і гравію з’яўляецца ўсталяванай галіной гаспадаркі ў еўрапейскіх краінах: Даніі, Францыі, Германіі, Нідэрландах, Вялікабрытаніі. Таксама марскія пяскі і гравій здабываюцца ў прыліўна-адліўных каналах кітайскай ракі Хуанхэ, на заходнім узбярэжжы Паўднёвай Карэі і ў прыліўна-адліўных каналах паміж астравамі поўдня Сінгапура і ў водах вакол Ганконга.

Сярод рассыпных мінералаў найбольшым попытам карыстаюцца алмазы. Па некаторых ацэнках, з россыпаў здабываецца каля 75 % волава, 11 % золата і 13 % плаціны (табл. 15*).

Табліца 15*. Рэгіёны здабычы рассыпных радовішч Сусветнага акіяна

Глыбакаводныя цвёрдыя карысныя выкапні.

На дне глыбакаводных раёнаў Сусветнага акіяна таксама сканцэнтраваны велізарныя мінеральныя рэсурсы. Акрамя гэтага, у глыбакаводных раёнах выяўлены мінеральныя ўтварэнні, якія сустракаюцца толькі ў Сусветным акіяне: жалезамарганцавыя канкрэцыі, глыбакаводныя поліметалічныя сульфіды, кобальта-марганцавыя коркі.

Паразважаем. Чаму жалезамарганцавыя канкрэцыі сустракаюцца толькі ў Сусветным акіяне?

Жалезамарганцавыя канкрэцыі (ЖМК) сустракаюцца па ўсім акіяне — яны залягаюць на паверхні марскога дна. Найбольш вывучанай вобласцю, якая ўяўляе камерцыйны інтарэс, з’яўляецца зона паміж разломамі Кларыён і Кліпертан, якая знаходзіцца ва ўсходняй частцы Ціхага акіяна. У міжнародных водах паміж Гавайскімі астравамі і ўзбярэжжам Мексікі на глыбіні каля 5000 метраў выяўлены найбагацейшыя залежы ЖМК (мал. 150-5).

Глыбакаводныя поліметалічныя сульфіды (ГПС) багатыя меддзю, жалезам, цынкам, срэбрам і золатам. Іх адкладанні сустракаюцца на межах тэктанічных пласцін уздоўж сярэдзінна-акіянічных хрыбтоў і вулканічных дуг. З-за чорнага колеру вады іх часта называюць «чорнымі курцамі».

Кобальта-марганцавыя коркі (КМК) залягаюць на схілах і вяршынях падводных гор. Яны ўтрымліваюць жалеза, марганец, нікель, кобальт, медзь, розныя рэдкія металы, у тым ліку рэдказямельныя элементы. Найбольш перспектыўны ў гэтых адносінах раён размешчаны ў падводных гарах Магелана ў Ціхім акіяне, на ўсход ад Японіі і Марыянскіх астравоў.

Марская вада. Важным складнікам рэсурсаў Сусветнага акіяна з’яўляецца марская вада. Яна змяшчае элементы салявога саставу, якія можна выкарыстоўваць для гаспадарчых патрэб.

Клуб знаўцаў-географаў. Апрасненне марской вады ў асноўным прымяняецца ў краінах Персідскага заліва на Блізкім Усходзе, у краінах Карыбскага басейна, а таксама ў ЗША, Аўстраліі, Іспаніі і ў буйных гарадскіх агламерацыях, напрыклад у Сінгапуры. Сінгапур нацэлены на тое, каб да 2061 г. пакрываць да 30 % уласных патрэб у вадзе за кошт апраснення марской вады, калі скончыцца тэрмін дзеяння пагадненняў аб водазабеспячэнні з суседняй Малайзіяй.

У свеце ўсё ўзаемазвязана. Спрагназуйце змяненне геаграфіі хімічнай прамысловасці з улікам выкарыстання сыравіннай базы Сусветнага акіяна.

Кухонную соль з марской вады здабываюць, прымяняючы нескладаныя тэхналогіі выпарвання ў натуральных умовах басейнавым спосабам (мал. 150-6). Гадавы аб’ём здабычы кухоннай солі з марской вады дасягае 1/3 яе сусветнай вытворчасці (6–7 млн т з 22 млн т у год). Асноўнымі вытворцамі выступаюць Кітай, Індыя, Японія, Філіпіны, Турцыя, Балгарыя, Аўстралія, краіны Паўночнай Афрыкі.

Клуб знаўцаў-географаў. Утварэнне саляных радовішч адбывалася на працягу мільёнаў гадоў, а гісторыя здабычы солі налічвае ўжо каля 7 тысячагоддзяў. Першыя звесткі аб тым, што людзі займаюцца саляным промыслам, адносяцца да V ст. да н. э. Падчас археалагічных раскопак у Аўстрыі былі знойдзеныя саляныя капальні, дзе мінерал здабывалі ўжо ў бронзавым стагоддзі. На працягу доўгага часу здабыча солі была нялёгкай працай і да пачатку XX ст. ажыццяўлялася ўручную: рыдлёўкі, кіркі і тачкі былі адзінымі прыладамі вытворчасці.

Свет і Беларусь. Як на тэрыторыі Беларусі з’явіліся радовішчы кухоннай солі?

Магній у водах Сусветнага акіяна сустракаецца пераважна ў выглядзе хлорыстых і ў меншай ступені сернакіслых злучэнняў. Маштабную здабычу магнію з марской вады вядуць Вялікабрытанія, Францыя, ЗША, Італія, Туніс, Ізраіль, Канада, ФРГ, Мексіка. Марская здабыча забяспечвае каля 60 % сусветнай прадукцыі магнію. Ён шырока ўжываецца ў авіябудаванні, падводным суднабудаванні, вытворчасці вогнетрывалых матэрыялаў, цэменту і іншых галінах вытворчасці.

Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце дзяржавы, якія вядуць маштабную здабычу магнію з марской вады.

Калій з марскіх вод сталі здабываць у гады Першай сусветнай вайны ў раёне Эльзаса (97 % сусветнай вытворчасці ў пачатку ХХ ст.). Найбуйнейшым вытворцам калійных солей з’яўляецца Японія (больш за 10 тыс. т калію ў год).

Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце дзяржавы, якія вядуць здабычу калію з марской вады.

Вывучэнне і прамысловае асваенне патэнцыялу марской вады рэгулююцца Канвенцыяй ААН па марскім праве, прынятай у 1982 г.

Падвядзём вынікі. З кожным годам роля Сусветнага акіяна ў жыцці чалавецтва ... . Сусветны акіян валодае вялікімі запасамі мінеральных рэсурсаў, якія прадстаўлены ... катэгорыямі: ..., ..., ..., ..., ... . Найбуйнейшымі нафтагазаноснымі раёнамі Сусветнага акіяна з’яўляюцца: ..., ..., ..., ..., ... . Да традыцыйных карысных выкапняў Сусветнага акіяна адносяць …, …, …, … .

Праверым свае веды. 1. Якое значэнне Сусветнага акіяна ў жыцці чалавека? 2. Якімі мінеральна-сыравіннымі рэсурсамі валодае Сусветны акіян? 3. Якімі вуглевадародамі багаты Сусветны акіян? 4. Прамысловае асваенне якіх карысных выкапняў актыўна вядзецца ў цяперашні час у Сусветным акіяне?

Ад простага да складанага. 1. Чаму здабыча вуглевадародаў у Сусветным акіяне мае негатыўныя наступствы? 2. Чаму, нягледзячы на высокі сабекошт, у Сусветным акіяне вядзецца маштабная здабыча традыцыйных карысных выкапняў? 3. Чаму апрасненне марской вады не могуць дазволіць сабе ўсе дзяржавы, якія адчуваюць недахоп прэснай вады?

Ад тэорыі да практыкі. 1. Выкарыстоўваючы дадатковыя крыніцы інфармацыі, падрыхтуйце паведамленне аб здабычы мінеральных рэсурсаў у Сусветным акіяне ў старажытныя часы. 2. Падрыхтуйце прэзентацыю «Мінеральныя рэсурсы Сусветнага акіяна».

Web-рэсурсы.
Сайт Сусветнага фонду прыроды. Акіяны.