*§ 3-3. Сінаніміка словазлучэнняў, яе роля ў стварэнні тэкстаў рознай жанрава-стылістычнай прыналежнасці

Сінаніміка словазлучэнняў

Практыкаванне 34-18

Прачытайце тэкст.

Развіццё сінанімікі прыназоўнікава-склонавых спалучэнняў адлюстроўвае працэс узбагачэння мовы граматычнымі рэсурсамі і найбольш дакладнымі сродкамі перадачы сэнсу выказвання.
Суіснаванне сінанімічных канструкцый у сістэме літаратурнай мовы трэба разглядаць як заканамерную з’яву, як фактар, які дэманструе багацце мовы. Суіснаванне сінанімічных варыянтаў не азначае выцяснення адной канструкцыі другой.
Члены сінанімічнага рада, як правіла, не з’яўляюцца тоеснымі ўтварэннямі. Сінанімічныя адпаведнікі ў тых ці іншых адносінах адрозніваюцца між сабой. Гэтым і тлумачыцца іх паралельнае ўжыванне.
Пры выдзяленні сінанімічных канструкцый ёсць пэўныя цяжкасці. У адным выпадку сінанімічная пара не выклікае сумнення (паехаць у горад і паехаць да горада, збірацца ў хаце і збірацца па хатах, мокры да калена і мокры па калена). У другім выпадку той ці іншы сінанімічны рад «разгаліноўваецца». Таму некаторыя аднолькавыя паводле значэння прыназоўнікавыя, а таксама беспрыназоўнікавыя канструкцыі адносяцца да некалькіх сінанімічных радоў: ісці па сцежцы і ісці сцежкай; ісці па лесе, ісці лесам і ісці праз лес (М. Яўневіч).

•Пісьмова адкажыце на пытанні.
1.Пра якія працэсы ў сучаснай мове сведчыць развіццё сінанімікі прыназоўнікава-склонавых спалучэнняў?
2.Ці правамерна разглядаць суіснаванне сінанімічных варыянтаў як выцясненне адной канструкцыі другой?
3.Як можна растлумачыць узнікненне і паралельнае ўжыванне сінанімічных канструкцый?
4.Якія цяжкасці могуць узнікнуць пры выдзяленні сінанімічных канструкцый? Прывядзіце прыклады.

Практыкаванне 34-19

Уважліва прачытайце сказы. Знайдзіце  і выпішыце сінтаксічныя сінонімы.

У з о р: Не спаць па начах, не спаць начамі, не спаць у (зімовыя) ночы.

1. Вечарамі разгортвалі сваю чыннасць^* шматлікія гурткі, рэдкалегіі і сходы (І. Навуменка). 2. Разабралі сцяну, што падзяляла класы, і атрымаўся выдатны клуб, які рэдка калі пуставаў па вечарах ^сн(І. Навуменка). 3. У зорныя вечары месячны лес чула таіў галасы зімовых птушак (К. Чорны). 4. У летнія гарачыя дзянькі смалісты пах разносіцца такі, што п’еш яго ў ветравым паветры (Я. Колас). 5. Гарачым летнім днём Вол з ворыва вяртаўся (К. Крапіва). 6. Сосны гэтыя і бярозы не пыталі, хто я, адкуль, а мяне серабром і бронзай засланялі ў вайну ад куль (М. Аўрамчык). 7. Гора чорных блакад перажыў ты вайной, Ленінград, непахісны герой (П. Броўка). 8. Над зямлёю звісала яркае, зыркае неба, а пад раніцу на зямлю асядала шэрань^* (Я. Колас). 9. Снег выпаў уначы. Ён ішоў некалькі гадзін перад раніцай і накрыў^с усё^м белай пушыстай коўдрай (І. Шамякін).

Практыкаванне 34-20

Падбярыце і запішыце да прыведзеных словазлучэнняў сінанімічныя.

Знікнуць у тумане, жыць у згодзе, вярнуцца па вясне, пачацца а трэцяй гадзіне, стаяць пры дарозе, разважаць аб жыцці,  працаваць цэлыя дні, сустрэць месяц таму назад, міласэрны да хворых, чорны ад дыму, адкрыты з сябрамі, слізкі пры ўваходзе, розныя па адценнях, аднолькавыя па маштабах, ісці да возера, выбірацца праз балота, плакаць з гора, марыць аб вясне, парашкі ад кашлю, човен брата, жыць у суседстве, зрабіць пад прымýсам.

•Растлумачце правапіс выдзеленых слоў.

Практыкаванне 34-21

Прачытайце тэкст пра сінаніміку канструкцый з прыназоўнікамі ў і на.
Складзіце і запішыце сказы, што раскрываюць спецыфіку ўжывання прыназоўнікаў.

Ёсць сэнсавая розніца паміж канструкцыямі з прыназоўнікамі ў і на, якія ўжываюцца для ўказання на месца дзеяння. Калі трэба абазначыць месца ўнутры чаго-небудзь, то ўжываецца прыназоўнік у, калі маецца на ўвазе месца на паверхні чаго-небудзь — прыназоўнік на. Звычайна прыназоўнік на ўжываецца і ў тых выпадках, калі гутарка ідзе пра тое, што адбываецца ў тым ці іншым месцы: быў на вечары, на нарадзе, на лекцыі, на семінары.
Часта ўжыванне прыназоўнікаў у і на тлумачыцца толькі традыцыяй або захоўваецца па аналогіі. Правільна будзе сказаць: вучыцца на 5-м курсе, на філалагічным факультэце, працаваць на заводзе, паехаць на Украіну і вучыцца ў 5-м класе, ва ўніверсітэце, працаваць у рэдакцыі, прыехаць у Беларусь (у паэтычнай мове ўжываецца таксама на Беларусь). Пры назоўніках — назвах дзяржаў, абласцей, гарадоў, сёл — ужываецца прыназоўнік у: у Германіі, у Кітаі, у Мінску, у Сібіры, у Гомельскай вобласці (але: на Гомельшчыне), у Данбасе (але: на Палессі) і г. д. Пры назвах горнай мясцовасці ўжываецца прыназоўнік на: на Каўказе, на Урале, на Паміры. Аднак пры тых назвах, якія маюць формы множнага ліку, выкарыстоўваецца прыназоўнік у: у Альпах, у Гімалаях, у Татрах (параўн. таксама: у гарах Паміра, у гарах Цянь-Шаня).
Назвы ўстаноў і аддзелаў спалучаюцца, як правіла, з прыназоўнікам у: іду ў міністэрства, у касу, у навуковы аддзел. Назвы прадпрыемстваў ужываюцца з прыназоўнікам на: на фабрыцы, на заводзе, на шахце, але: у майстэрні, у цэху. Некаторыя спалучэнні з прыназоўнікам на харатэрны для гутаркова-прафесійнага ўжывання: служу на флоце, працуе на радыё, на кінастудыі (М. Цікоцкі).

Практыкаванне 34-22

Прачытайце развагі пісьменніка Янкі Скрыгана пра сінанімічныя рэсурсы мовы. Вярніцеся да папярэдняга практыкавання. Што б вы змянілі ў ім, выкарыстоўваючы назіранні слыннага пісьменніка?

Мне хочацца падзяліцца думкамі пра некаторыя словы, якія, мне здаецца, мы непамерна «нагрузілі» работаю, зрабілі іх універсальнымі, карыстаемся імі не зусім дакладна і ў той жа час выключаем з ужытку другія словы, можа, не менш трапныя. Тым самым звужаем моўныя сродкі, абядняем саму мову. Напрыклад, слова вырашыць. У беларускай мове вы можаце знайсці мноства варыянтаў замены гэтага слова:
Была вольная часіна, і я надумаў схадзіць у тэатр. Так расхвалілі гэтую кнігу, што я захацеў пачытаць яе. Я сабраўся купіць сабе новае паліто. Цяжка быць непісьменным, і я насмеліўся вучыцца. Думаў я, думаў і намысліў заняцца пчалярствам. Доўга не было вестак ад брата, і я намерыўся з’ездзіць да яго.
Прыгледзімся да прыназоўніка для. Яго мы зрабілі ў словазлучэннях надта ўніверсальным: Ён сумленна жыў для навукі. Цяпер вядома, для чаго ён збіраў лекавыя травы. Не астаецца часу для заняткаў. Яна стала для яго за маці. Яна спявае для вас. Для свайго часу гэта было прагрэсіўнай з’явай. Я купіў для цябе кнігу. Купіў бочку для капусты. Для таго і стрэльба, каб з яе страляць. Для яго гэта пацеха. Для чаго гэта патрэбна. Усюды мы абышліся адным толькі для.
Давайце паглядзім, ці не лепш было б напісаць так, як таго патрабуе сінаніміка мовы: Цяпер вядома, навошта ён збіраў лекавыя травы. Не астаецца часу на заняткі. Яна стала мне за маці. Яна спявае дзеля вас. На свой час гэта было прагрэсіўнай з’явай. Я купіў табе кнігу. Купіў бочку пад (або на) капусту. На тое і стрэльба, каб з яе страляць. Усё робіцца дзеля карысці. Яму гэта цяжка. Навошта гэта патрэбна. Каму гэта патрэбна.
Колькі прастору і лёгкасці стала ў гэтых фразах! (Паводле Я. Скрыгана).

•Акрэсліце пазіцыю аўтара праз фармуляванне праблемы культуры беларускага слова. Абагульненне аформіце наступным чынам: Янка Скрыган лічыць, што…

Практыкаванне 34-23

Прачытайце тэкст. Прапануйце і абгрунтуйце сваю назву тэксту. Да кожнага абзаца  запішыце па два-тры пытанні на беларускай мове і адрасуйце іх сваім аднакласнікам (адказы на пытанні павінны быць разгорнутыя). Запішыце частку тэксту на беларускай мове (на выбар). Пры перакладзе выкарыстоўвайце сінанімічныя словазлучэнні, уласцівыя беларускай мове.

Минский метрополитен

История метро началась давно. Уже в 1863 году поезда на паровозной тяге стали курсировать по тоннелям Лондона. Большие города начали перенимать этот опыт, удобное и недорогое средство передвижения решительно вошло в человеческую жизнь.
Сегодня метрополитен — неотъемлемая часть любого мегаполиса. Его отличительными чертами являются: использование электрической тяги, высокая интенсивность и скорость движения поездов, большой пассажиропоток и полная обособленность от другого городского транспортного движения.
29 июня 1984 года первый электропоезд прошёл по подземной магистрали Минска от станции «Институт культуры» до станции «Московская». Этот день стал настоящим праздником для горожан и гостей столицы. Они оставили тома благодарственных слов метростроевцам и работникам метро.
Метрополитен сделал гораздо удобнее жизнь каждого минчанина и гостя столицы. Они могут не просто ездить в метро, но и любоваться им как произведением искусства, ведь каждая станция имеет свой неповторимый облик, своё архитектурное решение. Строительство продолжалось быстрыми темпами. Уже в 1990 году было начато движение поездов по второй линии метрополитена. Пассажиры обрели уверенность в том, что можно добраться из одного конца огромного города в другой за считанные минуты и со всеми удобствами — тепло, светло, красиво!..
У Минского метрополитена масштабные планы по проектированию третьей линии протяженностью 17 км с 12 станциями. В ноябре 2020 года введены в строй четыре новые станции третьей линии столичного метро. Тем самым в центре города формируется пересадочный треугольник, что позволит пассажиру доехать до любого района столицы с одной пересадкой.
В отдалённой перспективе — создание четвёртой линии (Р. Юреня).

Спрагназуйце развіццё сталічнага метро, раскрыўшы яго перспектывы ў вусным выказванні на тэму «Мінскі метрапалітэн у 2030-м годзе». Прапануйце беларускамоўныя назвы станцый падземкі.

Практыкаванне 34-24

Прачытайце тэкст — прадмову да кнігі Ніны Гаўрош і Ніны Нямковіч «Афарыстычныя выслоўі беларускіх пісьменнікаў». Самастойна сфармулюйце і запішыце пытанні да тэксту. Звярніцеся з гэтымі пытаннямі да аднакласнікаў, ацаніце іх вусныя адказы.
Выпішыце сказы-цытаты з тэксту, растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў іх. Зрабіце сінтаксічны разбор гэтых сказаў.

Цікавасць да лацінскіх і грэчаскіх прыказак, крылатых выслоўяў^сл тлумачыцца не толькі тым, што яны прайшлі праз вякі, яны прынеслі нам святло мудрасці.^сн Менавіта ў антычных афарызмах адлюстраваліся^с душа, розум і сіла слова мінулых пакаленняў; нам і сёння блізкія многія іх маральныя, этычныя і эстэтычныя ідэалы.
Афарызмы ніколі не характарызуюць аднаго чалавека, яны маюць дачыненне да многіх і многага, калі не да ўсіх і да ўсяго. Нягледзячы на сваю ўніверсальнасць даволі часта афарыстычны выраз можа падказаць, якому народу ён належыць. Прыгадаем: Навошта каласы, калі няма васількоў? (М. Багдановіч). Міхал лічыў Нясвіж Парыжам (Я. Колас). Штосьці з намі не так, калі нават буслы не вярнуліся гэтай вясной (Н. Маеўская). Беларусу і ў Парыжы сняцца белізна бяроз і сосен медзь (П. Панчанка). Мне Бацькаўшчынай — цэлы свет, ад родных ніў я адвярнуўся…Адно …не збыў яшчэ ўсіх бед: мне сняцца сны аб Беларусі! (Я. Купала). Не адрокся Бог ад Беларусі (В. Аколава). У выраі далёкім аднаго для птахаў не стае — тых дубоў, наднёманскіх, высокіх, дзе ім трэба гнёзды віць свае (М. Арочка). І хай з тысяч рэк чужых нап’юся — толькі для апошняга глытка я прыйду сюды, да Беларусі, да свайго азёрнага кутка (Г. Бураўкін). Толькі праз родную мову чалавек можа стаць беларусам, бо ў ёй хімія і фізіка, гісторыя і батаніка, эканоміка і культура таго, што называецца нацыяй, народам (Я. Сіпакоў).
Як бачым, афарыстычныя выслоўі нашы — беларускія — па месцы нараджэння, мудрасць жа, заключаная ў іх, — сусветная (Н. Гаўрош, Н. Нямковіч).

Ці згодны вы з думкай аўтараў прыведзенага тэксту, што «беларусы — патрыёты, прычым патрыятызм наш адвечны, шчыры, не паказны́. Мы не прывучаны класці рукý на сэрца, калі чуем гімн сваёй краіны, мы не клянёмся прылюдна ў адданасці і любові сваёй Радзіме. Аднак для нас наш родны кут — гэта не прыгожыя словы, гэта зямля нашых дзядоў і прадзедаў, дзяцей і ўнукаў»? Перачытайце прыведзеныя ў тэксце афарызмы і раскажыце пра характар беларусаў.
•Знайдзіце складаныя сказы ў тэксце і дайце ім вусную характарыстыку.
•Выпішыце просты сказ, зрабіце яго сінтаксічны разбор.

Практыкаванне 34-25

Прачытайце. Выпішыце прыклады словазлучэнняў, уласцівых мове розных стыляў. Складзіце з гэтымі словазлучэннямі сказы, характэрныя для розных стыляў мовы. 

Сінанімічныя формы выказнікаў браць удзел — удзельнічаць, аказваць дапамогу — дапамагаць, весці барацьбу — змагацца і да т. п. дыферэнцыруюцца стылістычна: першыя формы супастаўляльных пар маюць кніжны характар, выкарыстоўваюцца пераважна ў афіцыйным і навуковым стылях, другія — у гутарковым стылі і стылі мастацкай літаратуры.
У сінанімічныя адносіны, як вядома, уступаюць прыназоўнікавыя канструкцыі: пайсці ў грыбы і пайсці па грыбы, з мэтай і ў мэтах, лекі ад кашлю і лекі супраць кашлю і г. д. У такіх сінтаксічных канструкцыях фіксуюцца адрозныя семантычныя і стылістычныя адценні. Так, выраз у грыбы абазначае дзеянне ’ісці ў лес збіраць грыбы’, а па грыбы — ’ісці ў магазін, на базар і г. д. купляць грыбы’. Сінтаксічная канструкцыя з мэтай патрабуе інфінітыва, а ў мэтах — аддзеяслоўнага назоўніка (параўн.: з мэтай дасягнуць вынікаў і ў мэтах дасягнення вынікаў). Выраз лекі супраць кашлю мае кніжны характар, лекі ад кашлю ўжываецца ў гутарковым стылі.
Стылістычна адрозніваюцца паміж сабой сінанімічныя сінтаксічныя канструкцыі з прыназоўнікам аб (параўн.: успомніць аб адпачынку, забыцца аб папярэджанні і г. д.) і суадносныя з імі спалучэнні з іншымі прыназоўнікамі (параўн.: успомніць пра адпачынак, забыцца на папярэджанне і г. д.): канструкцыі з прыназоўнікам аб належаць да афіцыйна-дзелавога і навуковага стыляў (Б. Плотнікаў).

•Выпішыце просты сказ, ускладнены пабочнай канструкцыяй, і зрабіце яго сінтаксічны разбор.

Практыкаванне 34-26

Прачытайце, знайдзіце сінтаксічныя памылкі ў сказах. Запішыце сказы ў адпаведнасці з сінтаксічнымі нормамі беларускай мовы. Растлумачце прычыны парушэнняў.

1. Ён збіраўся прыехаць да Новага года: к трыццатаму снежню. 2. На педагагічным савеце дырэктар ахарактарызаваў аб становішчы ў школе. 3. Ветэраны на шматлікіх прыкладах расказалі аб гераізме нашых воінаў у гады Вялікай Айчыннай вайны. 4. За апошні час мы рабілі нямала, каб падрыхтавацца да алімпіяды. 5. Усе былі здзіўлены самому факту парушэнняў арфаграфічных норм у перыядычным выданні. 6. Вершы са зборніка маладога паэта — гэта заклапочанасць сучасніка над пытаннямі нашага жыцця (З вучнёўскіх сачыненняў).

Практыкаванне 34-27

Прачытайце тэкст. Што вы ведаеце пра Спірыдона Собаля? Знайдзіце дадатковую інфармацыю пра гэтую асобу праз энцыклапедыі або інтэрнэт-рэсурсы. Складзіце план і падрыхтуйце падрабязны  пераказ тэксту.

Спірыдон Собаль

Спірыдон Собаль — беларускі асветнік, друкар. Ён быў шматграннай і самаахвярнай асобай. Яго жыццё было прысвечана пашырэнню асветы і развіццю айчыннага кнігадрукавання. Гэта быў годны* прадаўжальнік кнігавыдавецкай справы такіх славутых беларускіх друкароў, як Францыск Скарына, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі.
Спірыдон Собаль нарадзіўся ў горадзе Магілёве ў канцы XVI стагоддзя (дакладная дата нараджэння застаецца невядомай). Верагодна, ён мог вучыцца ў Магілёўскай або Кіеўскай брацкай школе. Зразумела, што ён быў надзвычай адукаваным чалавекам і сапраўдным паліглотам. Ведаў старабеларускую, царкоўнаславянскую, грэчаскую, лацінскую, нямецкую, польскую мовы.
Па запрашэнні вядомага беларускага магната Багдана Статкевіча Спірыдон Собаль пераехаў у мястэчка Куцейна пад Оршай. У 1630 годзе ён заснаваў мясцовую друкарню пры Куцеінскім манастыры. У тым жа 1630 годзе ён выдаў «Псалтыр», праз год — «Буквар». Гэтыя кнігі павінны былі забяспечваць першапачатковую адукацыю і вучыць дзяцей чытанню і пісьму. Выданні мелі высокі паліграфічны ўзровень, таму іх ахвотна набывалі не толькі на беларускіх землях, але і ў далёкіх еўрапейскіх краінах. Гэты факт пацвярджаецца наяўнасцю кніг у бібліятэках такіх буйных гарадоў, як Масква, Кіеў, Варшава, Кракаў, Капенгаген, Оксфард, Кембрыдж і інш. Якраз летам 2018 года адзначалася 400-годдзе выхаду ў свет першага беларускага друкаванага «Буквара».
Менавіта выданне «Буквара» Спірыдон Собаль лічыў сваім галоўным дасягненнем. Гэта вучэбная кніга мела невялікі аб’ём (80 старонак) і зручны для чытання фармат. Яна была прызначана для першапачатковага навучання і выхавання моладзі ў міласэрнасці, дабрачыннасці*. «Буквар» быў прыгожа аздоблены, меў удалую кампазіцыю, застаўкі* з раслінным арнаментам.
Пад канец жыцця Спірыдон Собаль вырашыў схавацца ад свецкай мітусні ў манастыр. У манастыры ён пражыў некалькі гадоў і памёр у канцы 1645 года. У адпаведнасці з завяшчаннем С. Собаль перадаў усю сваю маёмасць сынам. У тым ліку — і па 600 экзэмпляраў выдадзеных ім кніг.
Складзеныя і выдадзеныя С. Собалем кнігі сведчаць аб высокім узроўні асветы на беларускіх землях у эпоху Рэнесанса. Асветнік, друкар зрабіў значны ўклад у развіццё кнігавыдавецкай справы. Важна падкрэсліць, што мастацкі і паліграфічны ўзровень яго выданняў быў бясспрэчна высокі.
Землякі памятаюць свайго першадрукара. Яго іменем у Оршы названа вуліца, а ў Магілёве — абласная друкарня. У гонар Спірыдона Собаля ў Магілёве, на той вуліцы, дзе была яго друкарня, устаноўлена памятная дошка. У 2017 годзе музей гісторыі Магілёва набыў кнігу, надрукаваную на радзіме першадрукара, — «Апостал» 1632 года. Ёсць мемарыяльная дошка Собалю і ў Оршы, у Куцеінскім манастыры, а таксама памятны знак у гонар «Буквара» Спірыдона Собаля — прадаўжальніка справы Францыска Скарыны (Паводле Э. Дубянецкага).