*§ 3-2. Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля словазлучэнняў у разгортванні тэмы, афармленні звязнага выказвання

Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля словазлучэнняў у разгортванні тэмы

Практыкаванне 34-10

Прачытайце. На аснове тэксту падрыхтуйце паведамленне на тэму «Роля словазлучэнняў у маўленні».

Паразважаем пра тое, якую ролю выконвае ў маўленні^с маленькае словазлучэнне, мінімальная адзінка сінтаксісу. Здавалася б, дзе яму раўняцца^сл з такімі веліканамі, як, напрыклад, складаназлучаны і складаназалежны сказы. Аднак… Менавіта ў словазлучэнні^сл рэалізуецца спалучальнасць слоў. Ад таго, як мы будуем словазлучэнні, залежыць правільнасць, дакладнасць, чысціня нашага маўлення. Але і^м гэта не ўсё. Падумайце, што ўспамінаем мы, напрыклад, калі гаворым пра лірыку М. Багдановіча. Магчыма, гэта цудоўны вобраз …шпаркага, лёгкага, сінякрылага матылька. У сінтаксічным плане гэта і ёсць^ф словазлучэнні.
Маленькае словазлучэнне заключае, факусіруе ў сабе багацце, вобразнасць маўлення, яго мастацкую выразнасць. Інакш кажучы, ужыванне словазлучэнняў убірае ўсё, што ўваходзіць у паняцце культура маўлення (І. Саматыя).

Выпішыце апорныя словазлучэнні з тэксту. Якую ролю выпісаныя словазлучэнні выконваюць у тэксце?
Ці можна пагадзіцца з тым, што яны: а) дазваляюць пазбегнуць паўтарэння адных і тых жа слоў; б) служаць для сувязі сказаў у тэксце; в) дапамагаюць дакладна акрэсліць ролю «мінімальных адзінак сінтакісу» ў маўленні?

Практыкаванне 34-11

Складзіце словазлучэнні. Тры словазлучэнні (на выбар) уключыце спачатку ў кантэкст сказа, потым — у невялікі тэкст.

Дзякаваць (каму/чаму за што?)…, віншаваць (каго з кім/чым?) …, смяяцца (з каго/чаго?)…, памяць (аб кім/чым? і пра каго/што?)…, сувязь (чаго? паміж чым?)…, сумаваць (па кім/чым?) …, урывак (з чаго?)…, хадайніцтва (аб кім/чым?)…, сімпатыя (да каго?) …, перадаць змест паводле (каго/чаго?)…, анатацыя (на што? і чаго?)…

За гады вучобы ў школе ў нас было шмат цікавых экскурсій, падчас якіх мы знаёміліся з нацыянальнымі каштоўнасцямі Беларусі. Мы пабывалі ў Полацку, Віцебску, Магілёве, Брэсце. Кожная паездка дадавала пачуцця гонару за наша слаўнае гістарычнае мінулае, што з’яўляецца часткай духоўнай сусветнай спадчыны. Аднак экскурсія ў Мінск была самай цікавай. Мы пазнаёміліся са шматлікімі музеямі сталіцы — захавальнікамі гістарычнай памяці пакаленняў. Экскурсія ў Мінск закончылася аглядам экспазіцый Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.

Практыкаванне 34-12

Прадоўжыце сказ: Музеі — гэта… Прачытайце анатацыю да кнігі «Музеі Беларусі». Запішыце тэкст па-беларуску, захоўваючы асаблівасці дапасавання і кіравання ў беларускай мове.

Музеи Беларуси — это наша гордость, важная составляющая историко-культурного наследия страны. Они  надёжные хранители исторической памяти поколений, наследия прошедших эпох, народных традиций, реликвий войны и труда — по-своему красивы, знамениты и интересны. Книга «Музеи Беларуси» представляет собой иллюстрированную энциклопедию, которая рассказывает о символах культурной жизни страны — национальных, государственных, областных, городских и районных музеях, в которых хранятся бесценные артефакты^* разных эпох. Экспозиции, представленные в музеях, не просто дают возможность изучить те или иные  артефакты или находки, но и позволяют нам вернуться в прошлое малой родины, к своим корням, чтобы на основе достоверных знаний достойно продолжить традиции своих предков по сохранению и развитию родной земли (В. Андриевич).

•Выкарыстоўваючы матэрыял кнігі (Музеи Беларуси / ред. совет: В. В. Андриевич (гл. ред.) [и др.]. — Мінск : Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2018) або адпаведныя сайты, раскажыце пра адзін з музеяў, яго місію як захавальніка гістарычнай і мастацкай спадчыны (на выбар): Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой», Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь, Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік «Нясвіж» або краязнаўчы музей вашага горада (вёскі) і інш.

Практыкаванне 34-13

Прачытайце тэкст. Якія сказы паводле будовы выкарыстоўвае аўтар? Чаму? Вызначце іх сэнсава-стылістычную ролю. Спішыце, расстаўляючы прапушчаныя знакі прыпынку.

Я — дома. Тут —  мае карані^м пачатак мяне самога^м. Мой працяг. Тут жылі мае дзяды^м. Тут пасвіў статак касіў вяршыў^л стагі спускаў бярозавы сок араў сеяў^с баранаваў звазіў снапы мой бацька. Я першы кінуў адвечны хлебаробскі занятак маіх продкаў. Яны прыходзілі і адыходзілі перадаючы з рук у рукі сваім наступнікам стары але лёгкі і ходкі^с плуг, да паловы зрэзаную і ўсё яшчэ вострую як брытва касу берасцяную каробку-сяўню` ды малацьбітны цэп. Усе мае папярэднікі бралі гэта ў спадчыну як самы дарагі скарб. Я першы не ўзяў. Я разарваў доўгі спрадвечны ланцуг^* хлебаробскага племені… (К. Цвірка).

У чым папракае сябе пісьменнік? Ці зразумелыя вам гэтыя папрокі? Што вы маглі б адказаць чалавеку, які вінаваціць сябе ў тым, што ён разарваў «спрадвечны ланцуг хлебаробскага племені»?
Выкарыстоўваючы апорныя словазлучэнні тэксту (мае карані, мой працяг, мае дзяды́, мой бацька, мае продкі, мае папярэднікі), стварыце невялікае выказванне на тэму «Я і мой род».

Практыкаванне 34-14

Прачытайце тэкст. Складзіце план і перакажыце тэкст па-беларуску.

Республике Беларусь выпала честь принимать ІI Европейские игры. Тысячи спортсменов, болельщиков, журналистов участвовали в этом празднике спорта.
Европейские игры — это международные комплексные спортивные соревнования среди атлетов из всех стран Европы, а также государств, которые частично расположены на европейском континенте: России, Турции, Азербайджана, Грузии и т. д. Состязание проводилось под руководством Европейских олимпийских комитетов.
Программа ІI Европейских игр включала 15 видов спорта. В 23 дисциплинах было разыграно 200 комплектов медалей. Эти игры признаны Международным олимпийским комитетом, на них разыгрывались путёвки на Игры Олимпиад. Как и Олимпийские игры, этот мультиспортивный форум проходит раз в четыре года.
Идеей для логотипа ІI Европейских игр стал лозунг «Иди за мечтой». В его образе воплотилась легенда о поиске в летнюю ночь на Ивана Купалу цветка папоротника, который символизирует осуществление самых сокровенных желаний.
Официальный девиз ІI Европейских игр 2019 года — «BrightYear, BrightYou!» [«Яркий год, яркий ты!»]. Именно такой вариант представила белорусская делегация на заседании исполкома ЕОК. В русской версии этот девиз звучал как «Время ярких побед!», в белорусской — «Час яскравых перамог!».
Талисманом ІI Европейских игр был огненный лисёнок Лесик. Это самый яркий персонаж белорусской фауны, объединяющий энергию, огонь, жизнерадостность и скорость (И. Гуслистова).

•Запішыце на беларускай мове па два назоўнікавыя і дзеяслоўныя словазлучэнні з тэксту.
Які талісман будучых Еўрапейскіх або Алімпійскіх гульняў маглі б прапанаваць вы, улічваючы сімвалы Беларусі?

Практыкаванне 34-15

Прачытайце тэкст. Выпішыце апорныя словазлучэнні з кожнага абзаца. На аснове выпісаных словазлучэнняў раскажыце пра першы падручнік для вывучэння беларускай мовы ў Японіі. Растлумачце сэнс назвы кнігі «Спрабуйма!».

Прапанаванае выданне з’яўляецца першым практычным падручнікам пачатковага курса беларускай мовы ў Японіі. Для большасці японцаў Беларусь яшчэ не вельмі вядомая краіна. Для студэнтаў Цукубскага ўніверсітэта гэта, безумоўна, доўгачаканы падарунак, паколькі ўніверсітэт актыўна развівае навукова-адукацыйнае супрацоўніцтва са славутымі ўніверсітэтамі.
Спадарыня Сіёры Кіёсава, адзін з аўтараў гэтага падручніка, стажыравалася ў БДУ як першая студэнтка па абмене з Цукубскага ўніверсітэта. Спадарыня Кіёсава шчыра любіць беларускую мову і так добра валодае ёй, што часам ёй больш зручна камунікаваць па-беларуску, чым на рускай мове.
Спадарыня Таццяна Рамза — другі аўтар падручніка, працуе на філалагічным факультэце БДУ. Для спадарыні Сіёры Кіёсава яна настаўнік, у якога вучацца са шчырай павагай і любоўю.
Праз тое, што беларуская мова ў пэўнай ступені з’яўляецца невядомай для японцаў (тэрытарыяльная аддáленасць, адрознасць графічных сістэм, фанетыкі, граматычнага ладу і інш.), кніга атрымала назву «Спрабуйма!» (форма 1-й асобы множнага ліку загаднага ладу ад дзеяслова спрабаваць). Такая лаканічная назва замяняе разгорнутую фразу «Давайце паспрабуем вывучыць асновы беларускай мовы разам!» Падзагаловак азнаямляльна-пачатковы курс указвае на тое, што падручнік арыентаваны на базавыя граматычныя і краіназнаўчыя звесткі.
Аўтары спадзяюцца, што выданне паспрыяе пашырэнню цікавасці да мовы, культуры, грамадства, гісторыі, разнастайных аспектаў жыцця Беларусі не толькі сярод студэнтаў універсітэта, але і ўвогуле сярод японцаў. Падручнік будзе садзейнічаць развіццю сяброўскіх адносін паміж Японіяй і Беларуссю (Т. Рамза, С. Кіёсава).

Практыкаванне 34-16

Прачытайце. Запішыце тэкст (частку тэксту), раскрываючы дужкі, устаўляючы прапушчаныя літары і расстаўляючы патрэбныя знакі прыпынку.

Малая радзіма гэта абсяг нашага дзяцінства гэта тое што могуць бачыць дз..цячыя вочы і што прагне (у)вабраць у с..бе чыстая шчырая душа. Малая радзіма там дзе гэтая душа ўп..ршыню здзівілася ўзрадавалася і аж за..шлася а.. шчасця і дзе ўп..ршыню засумавала або п..ражыла сваё першае ўзрушэ..е.
Ціхая вуліца ма..чын агаро..чык які запрашае цягне да с..бе каб пачаставаць самымі сма..нымі в..сковымі ласункамі моркваю агуркамі бобам. Сад дзе вісне з ябл..нь цыбул..вымі пл..цёнкамі гал..ё з чырв..набокімі ябл..камі. За садам духмяны а..шар поплав.. да якога хоч..цца як у дз..цінстве (на)перагонкі пабегчы і бухнуцца там у аз..рыну якая бл..шчыць на сонцы (у) канцы сенажац..і.
Малая радзіма гэта тое што на ўсё жыццё адорвае нас крыламі на..хнення (Паводле М. Капыловіча).

•Растлумачце ролю складаных сказаў у тэксце.
•Прадоўжыце сказ «Малая радзіма — гэта …»

Практыкаванне 34-17

Складзіце  і запішыце дзесяць словазлучэнняў з прапанаванымі дзеясловамі ў ролі галоўнага слова, арыентуючыся на навуковы стыль маўлення.

Абгрунтаваць (што, чым), у адносінах (да каго/чаго), акцэнтаваць (што, на чым), аперыраваць (чым), аргументаваць (што, чым), водгук (на што), характарыстыка (каго), характэрны (для каго/чаго), глыбокі (па чым), канферэнцыя (па чым), канцэнтраваць (што), меркаваць (пра што/каго), нязгода (у чым, з кім/чым), параўнаць (каго/што з кім/чым), садзейнічаць (каму/чаму), укараніць (куды, дзе), разважаць (пра каго/што), характэрны (для каго/чаго), увасобіць (што ў кім/чым).