*§ 2-4. Гутарковы стыль

Сайт:	Профильное обучение
Курс:	Беларуская мова. 11 клас
Книга:	*§ 2-4. Гутарковы стыль
Напечатано::	Гость
Дата:	Воскресенье, 28 Апрель 2024, 08:53

Гутарковы стыль

Гутарковы стыль абслугоўвае сферу неафіцыйных зносін. Пераважная форма маўлення — вусная, асноўная функцыя — камунікатыўная.
Мэта гутарковага стылю — забяспечваць бытавыя ўзаемаадносіны ў вуснай форме маўлення, у пісьмовай — у асабістых дзённіках, прыватных пісьмах.
Агульныя стылёвыя рысы гутарковага стылю: неафіцыйнасць, нязмушанасць зносін, непадрыхтаванасць маўлення, дыялагічная форма, эмацыянальнасць. Істотную ролю ў гутарковым маўленні адыгрываюць жэсты, міміка, поза суразмоўцаў. Вуснае бытаванне тэкстаў актывізуе сродкі фанетычнага ўзроўню — інтанацыю, паўзы, лагічныя націскі, рытм, тэмп маўлення.
Лексіка тэкстаў гутарковага стылю характарызуецца выкарыстаннем слоў з канкрэтным значэннем, актыўным ужываннем эмацыянальна-ацэначных моўных сродкаў. Вялікую групу складаюць словы з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі.
Марфалагічны ўзровень вылучаецца ўжываннем асабовых займеннікаў, выклічнікаў, часціц, адсутнасцю кніжных канструкцый (напрыклад, дзеепрыметнікавых і дзеепрыслоўных зваротаў).
Сінтаксісу тэкстаў гутарковага стылю ўласцівы спрошчанасць, недагаворанасць (паколькі прадмет гутаркі вядомы суразмоўцам), словы-сказы, а таксама пытальныя, клічныя, няпоўныя сказы.

Паслухаем мовазнаўцаў

У навуковай літаратуры сцвярджаецца, што функцыянаванне гутарковага, або размоўнага, стылю абмежавана сферай сяброўскіх зносін, інтымных і дзелавых размоў у асяроддзі беларускамоўнай інтэлігенцыі — пісьменнікаў, літаратуразнаўцаў, настаўнікаў-моваведаў і інш. Сапраўды, інтэлігенцыя карыстаецца беларускай мовай у названай сферы. Але іх вуснае маўленне — гэта варыянт кніжнай літаратурнай мовы, які, на нашу думку, мэтазгодна разглядаць як літаратурна-гутарковы стыль.
Моўныя сродкі гэтага стылю, як правіла, адпавядаюць літаратурнай норме, хоць пры гэтым абмежавана могуць выкарыстоўвацца размоўныя і прастамоўныя сінонімы стылістычна нейтральных агульнанародных слоў, жарганізмы, дыялектызмы, словы з эмацыянальна-ацэначнымі суфіксамі. Беларускае літаратурна-гутарковае маўленне ў нейкай меры адлюстроўваецца ў творах мастацкай літаратуры (прозе і драматургіі), аднак пакуль што застаецца слаба вывучаным (В. Красней).

Ці згодны вы з думкай вучонага?

Практыкаванне 17

Прачытайце тэкст. Назавіце лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя рысы гутарковага стылю.

...Дзядзька Хрол спакойна, разважліва гаворыць:
— От ты глядзі сюды. Усё нам купіць трэба. А вось зямля, лес, поле — усё як быццам нехта так аддае: тамацька ягадзіну возьмеш, тутацька грыб паднімеш, а то арэхаў натрасеш — бачыш, ужо і наеўся. З дрэва дошак напіліш, а з дошкі і на чым есці, і на чым сядзець, і на чым спаць змайструеш. А вазьмі паветра. Вось што, мусіць, самае смачнае з усіх страў, якія ведаюць людзі. Гэта табе не цукеркі, якія, скажам, заманулася раз у год. А паветра кожную^м мінуту трэба. А вось вы, мальцы, не ведаеце, што такое маладня, гром. А гэта ж хмара аб хмару цярнецца — вось вам і іскры, і маладня. Якраз як крэсівам аб крэмень. Ці, скажам, паспрабуй жалезам аб жалеза з разгону цярнуць. Во вам шуму будзе, во грому! А вы не глядзіце, што хмары здаюцца мяккімі, як кудзеля*, у іх вунацькі якая сіла (Паводле Я. Сіпакова).

Практыкаванне 17-1

У сучасных сродках масавай інфармацыі ўсё часцей сустракаюцца так званыя «словы без прапіскі» — пазаслоўнікавая лексіка.

На жаль, частка сучасных працэсаў у галіне лексікі — адкрытае і яўнае сведчанне зніжэння культуры грамадства, узмацнення яго варварызацыі. Такім, на нашу думку, з’яўляецца ўжыванне нецэнзурнай лексікі журналістамі. Яе выкарыстанне ў публічным маўленні аб’ектыўна падмацоўвае пазіцыі вульгарызмаў*. Шматкроп’е, якое ўводзіць журналіст з тым, каб чытач сам узнаўляў у сваёй памяці нецэнзурны выраз, шумавыя накладкі на нецэнзурныя словы або празрыстыя намёкі на лаянкавую лексіку — усё гэта спробы «эмансіпацыі мата», парушэння табу*.
Аднак, вядома, што забарона на ўжыванне пэўных слоў абумоўлена не толькі сацыяльна-палітычнымі, але і гістарычнымі, культурнымі і этычнымі фактарамі, якія дзейнічаюць на працягу доўгага часу.
Варта падкрэсліць што адмаўлен..е ад табу н..б..спечна па многі.. прычына.. . Вядома лаянкавыя словы вызначаюцца моцным уздзеян..м што мат ..эта форма в..рбальнай агрэсіі зн..важальных адносін не толькі да непасрэдных удзельніка.. размовы але і ўсіх хто яе чу.. (Л. Выгонная).

Сфармулюйце тэму і асноўную думку тэксту.
Выпішыце запазычаныя словы, вусна раскрыйце іх значэнне.
Як вы разумееце сэнс выразу словы без прапіскі? Якія словы вы аднеслі б да гэтай катэгорыі? Абгрунтуйце сваё меркаванне.

Спішыце апошні абзац тэксту, устаўляючы прапушчаныя літары і ставячы неабходныя знакі прыпынку.
Ці згодны вы з думкай аўтара? Пацвердзіце або абвергніце яе.

Практыкаванне 17-2

Прачытайце тэкст. Сфармулюйце яго асноўную думку.

Калі пісьменнік ведае прыроду слова, у залежнасці ад карціны, ён можа сказаць: падмерзла, падмарозіла, умарозіла, умерзла, падшэрхла, прыстала, зацягнула лядком, стужэла; гушкацца, гоцацца, гутатацца, калыхацца, люляцца, гойдацца, чэкацца. Мы, на жаль, найчасцей прывыкаем да якога-небудзь аднаго слова і карыстаемся ім ва ўсіх выпадках, напрыклад: накіраваўся, забываючыся, што ёсць сінонімы, якія адразу могуць ажывіць карціну сваім асаблівым каларытам: пайшоў, падаўся, пашыбаваў, папраставаў, скіраваў, узяў кірунак, узяў напрамак, пасігаў, пакрочыў (Паводле Я. Скрыгана).