«Дом без гаспадара»

Раскрыццё псіхалогіі дзяцей-сірот і праблема бацькоў і дзяцей у рамане

Раман «Дом без гаспадара» (1954) многія крытыкі лічаць лепшым празаічным творам, напісаным Г. Бёлем.

Галоўныя героі рамана — два хлопчыкі, якія нарадзіліся ў 1942 годзе. Адзін з іх стаў сіратой яшчэ перад сваім з’яўленнем на свет, другі — калі яму было ўсяго два месяцы. Гераінямі рамана з’яўляюцца і іх маці — дзве салдацкія ўдавы. Яшчэ ў рамане сустракаецца мноства «амаральных дзядзькаў» і толькі адзін «прыстойны» (як характарызуюць іх хлопчыкі). Над усімі героямі рамана вісіць пракляцце былой вайны. Іх не пакідаюць думкі пра крывавы гвалт у гады гітлерызму і пра заўчасную смерць гаспадароў сем’яў. 

Два маладыя мужчыны, якія ненавідзелі вайну, загінулі. Дзве сям’і страцілі бацькоў, таму такі сумны лёс іх жонак і дзяцей. Аўтарам глыбока раскрыта псіхалогія дзяцей-сірот. Хлопчыкі, якія належаць да розных сацыяльных колаў, самастойна спрабуюць зразумець свет дарослых, навучыцца жыць у ім. І пазнанне дарослага жыцця пачынаецца са знаёмства са шматлікімі «дзядзькамі», з якімі сустракаюцца іх маці. Свет, які бачаць дзеці, Г. Бёль намаляваў адкрыта, да ўзнаўлення пачварных сцэн, бо аўтар лічыў патрэбным паказаць увесь бруд, які прынесла вайна, і «біць па тварах тых людзей, якія забылі вайну». 

Хлопчыкі з чулай душой, рана абуджанай свядомасцю сумняваюцца ў нормах пануючай маралі. Бескарыслівае, па-дзіцячы пяшчотнае сяброўства дапамагае героям выжыць у свеце, дзе галоўную ролю адыгрываюць грошы. Марцін, адзін з хлопчыкаў, сын загінуўшага паэта Раймунда Баха, жыве ў забяспечанай сям’і. Але ён ужо разумее, што яго маці адрозніваецца ад «распуснай» маці яго сябра толькі тым, што ў яе ёсць грошы і яна можа не клапаціцца пра заўтрашні дзень. Ён задумваецца і над тым, што яго бабуля з нязменнай чэкавай кніжкай і фенаменальным абжорствам плаціць у шынку Фавінкеля амаль столькі, колькі сям’я яго сябра Генрыха Брылаха растрачвае за тыдзень.

Гэты шынок з кроўю і тлушчам на талерках, хрустам пераломаных зубамі костачак становіцца гратэскавым сімвалам свету жорстка-абыякавых уласнікаў. Калі ў памяці Марціна ўсплывае гук, які суправаджае адрыванне чэка ў шынку за вячэру, яму становіцца страшна: ва ўяўленні хлопца грошы набываюць матэрыялізаваную форму і нібы паўзуць да яго. Так разгортваецца ў рамане матыў нянавісці да сытых, скупых і тупых гаспадароў жыцця; і гэта нянавісць зліваецца з нянавісцю да фашызму. Калі Альберт паказвае Марціну падзямелле, у якім некалі тры дні пратрымалі яго бацьку і дзе забілі чалавека, які напісаў бацькаў партрэт (а цяпер там прадпрымальнік вырошчвае на продаж шампіньёны), хлопец думае: «Тут забівалі людзей, тут некалі нацы білі і тапталі ягонага тату і дзязьку Альберта. <…> Альберт казаў, што няма нічога страшнейшага, чым нацы, а ў школе іх лічылі не такімі ўжо страшнымі. Па словах настаўніка, на свеце было нешта і страшнейшае, не такія ўжо і страшныя нацы, казаў ён, як страшныя рускія». Гэта страшнае месца, дзе «цяжкі пах, паўзмрок, гной, дзіўныя пюпітры з кнопкамі, правады, якія ідуць глыбока ў зямлю», дзе «глыбока пад зямлёй стаілася смерць і чакае, пакуль хто не націсне на адну з кнопак», урэзалася хлопчыку ў памяць, «там забівалі людзей, і ён запомніў гэта назаўсёды, як і вячэру ў шынку ў Фавінкеля». Парадаксальнасць дзіцячага ўяўлення, у якім шынок параўноўваецца з канцэнтрацыйным лагерам, дазволіла аўтару выявіць сувязь з’яў, якія здаюцца несупастаўляльнымі. Такі мастацкі прыём з’яўляецца характэрным для асацыятыўнага метаду Бёля. 

Спачуваючы сябру, Марцін моліцца за яго: «Божа, зрабі так, каб Генрыху жылося лепш!» Хлопчыка ўвесь час хвалюе першае пытанне катэхізіса: «Навошта прыйшлі мы ў свет гэты?» І ўсё больш ён пачынае сумнявацца ў тым, што чалавек прыходзіць у свет, каб служыць Госпаду, — ён шукае шлях да людзей. Марцін увесь час марыць пабачыць бацьку, хаця б у сне. Кладучыся спаць, хлопчык прачытвае ўсе малітвы, якія ведае, і ў кожнай просіць пабачыць у сне бацьку. 

Яго сябра Генрыха маці нараджала, «калі на горад сыпаліся бомбы, яны падалі на тую вуліцу, а пад канец і на той дом, дзе ў бамбасховішчы, на брудных нарах, заляпаных ваксай, яна курчылася ў схватках. Галава маці аказалася на тым самым месцы, куды нейкі салдат уладкаваў свае боты…» І з «таго часу як Генрых Брылах нарадзіўся, нікому і ў галаву не прыходзіла хоць дзянёк паберагчы хлопчыка». Ён рос «з цвёрдым перакананнем, што каля маці заўсёды павінен быць нейкі дзядзька». На Генрыху ляжыць недзіцячая адказнасць за сям’ю, яму ўласціва пачуццё годнасці, самапавагі. Хлопец не жадае прыстасоўвацца і хлусіць. 

«Спакою ў Генрыха не было ніколі, занадта ўжо многа ў яго было ўсялякіх клопатаў, і школу ён успрымаў як справу другарадную, непатрэбную, але адначасова сімпатычную, як нешта далёкае ад жыцця». Ён вельмі цяжка перажывае за маці, знаходзіць адзіную ўцеху ў клопатах пра сястру, маленькую Вільму. Калі Генрых і ўсміхаецца, то гэта стомленая ўсмешка «абцяжаранага клопатамі дарослага чалавека, якому не да смеху». Хлопчык многа думае пра сэнс слова «маральны», параўноўвае тое, у чым яго пераконваюць у школе, і тое, што ён бачыць на самай справе ў рэальным жыцці. Свет вакол яго расколваецца на часткі: першая — гэта тое, пра што гавораць настаўнікі і святар; другая — свет, у якім ён жыве. І ён усё больш пачынае думаць не пра тое, «прыстойная» ці «распусная» яго маці, а пра «надзею, якая асвяціла на імгненне твар яго маці», пра тое, як жыць далей, у чым шукаць духоўны грунт. 

У творы большасць падзей убачана вачыма хлопчыкаў, іх непасрэднае ўспрыняцце кантрастуе з агульнапрынятымі ацэнкамі і высвятляе сапраўднае значэнне рэчаў. Лёсы хлопчыкаў нясуць на сабе адбітак зламаных вайной лёсаў іх маці, якія аўдавелі ў дваццаць гадоў і жывуць мінулым, не маючы магчымасці нанова ўладкаваць сваё жыццё.

Лёсы ўдоў Нэлы Бах і Вільмы Брылах

Аўтар асэнсаваў вопыт вайны і пасляваеннага часу ў кантэксце агульначалавечых каштоўнасцей. Вайна ў Г. Бёля не столькі гістарычная падзея, колькі стан народа і асобных яго прадстаўнікоў. Найважнейшымі фактарамі такога мастацкага асэнсавання вайны выступаюць вобразы жанчын, з якімі звязаны процістаянне злу, нацызму і вера, надзея, любоў. 

Жыццё Нэлы, маці Марціна, забяспечанай жанчыны, — гэта страшная нуда і бессэнсоўнасць існавання. Найчасцей яе бачым у дыме цыгарэт, атачэнні шматлікіх гасцей. Нэла жыве толькі сваімі ілюзіямі, перажываннямі, успамінамі пра мінулае. Яна занадта занятая сабой, пракручваннем стужкі кінафільма пра яе жыццё з Раймундам, пра жыццё, якое яна магла б пражыць па-сапраўднаму, і ёй няма справы да астатняга свету, у тым ліку і да ўласнага сына. Няўстойлівасць натуры жанчыны выявілася ў яе паводзінах пасля смерці мужа, яна не магла знайсці свайго месца ў жыцці, мітусілася, «як персанаж з мультыплікацыйнага фільма», па вызначэнні Марціна.

Для гераіні ўласціва кантрасная зменлівасць настрою і паводзін. Нэла то месяцамі малілася і чытала жыццяпісы святых, то ўпадала ў апатыю і цэлымі днямі не ўставала з ложка або бавіла час з гасцямі і была надзвычай усцешана, калі сярод іх аказваўся які-небудзь залётнік. Аднак жанчына больш не імкнулася выходзіць замуж і мець дзяцей, каб зноў не станавіцца ўдавой і не нараджаць будучых салдат. Яна стварыла культ памяці забітага мужа, акружыла сябе раўнадушнымі прыхільнікамі яго таленту і хацела ўваскрасіць у сабе яго нянавісць да вайны. Калі б Нэла не ператварыла сваё жыццё ў паказную стамляльную і бессэнсоўную мітусню, яе можна было б лічыць увасабленнем жаноцкасці, прыгажосці і вернасці.

Няшчасце з мужам не проста смяротна параніла яе, але і навучыла ненавідзець вайну і ўсё, што з ёй звязана: афіцыйны патрыятызм, ілжывасць дзяржаўнай прапаганды і рэлігіі. Калі мінулае ў чарговы раз наплывае на гераіню, вечным праклёнам гучаць у яе памяці словы фашысцкай маны-прапаганды: «…Зноў рэха мінулага замармытала недзе паблізу: …юрэр, …арод, …адзіма. Абезгалоўленая мана абрынулася на яе як праклён. Здавалася, з той пары прайшло ўжо тысячу год. Цэлыя пакаленні, што пакланяліся гэтым ідалам, даўно стлелі ў зямлі. Тры словы, усяго толькі тры скажоныя словы, але ў ахвяру ім прынесены мільёны людзей, спаленых, растаптаных, расстраляных, задушаных у газавых камерах…» Гэты «наплыў мінулага» даследчыкі разглядаюць як кампазіцыйны прыём, важны і для знешняй, і для ўнутранай арганізацыі раманаў Г. Бёля, менавіта мінулае вызначае ступень і спосаб удзелу героя ў сучасным. 

Доўгія гады Нэла выношвала план помсты: знайсці Гезелера — таго мярзотніка, які паслаў яе мужа на загадзя вядомую пагібель, «перарэзаў стужку кінафільма, якому суджана было ўвасобіцца ў жыццё, ён застаўся нязбыўнай марай, абрыўкі стужкі валяюцца недзе ў архіве». Але гэтыя «дзесяць гадоў, поўныя нязгаснай нянавісці», аказаліся самападманам, які спустошыў яе душу. Метафарычнаму выразу «неўміручае мінулае», які ўжо існаваў у тыя гады для характарыстыкі рэстаўрацыйных тэндэнцый у заходнегерманскім жыцці, Бёль надаў канкрэтны сюжэтны сэнс. Забойца Гезелер не толькі застаўся жывы пасля вайны, але, апрануўшы маску дэмакрата і мараліста, стаў літаратарам, «дасведчаным у паэзіі Баха». Ён ухваляе вершы Раймунда Баха і пачынае шукаць прыхільнасці яго ўдавы, прыгажуні Нэлы. Але помста, думкай пра якую жыла Нэла ўсе гэтыя гады, ненавідзячы тых, хто «рассыпае забыццё над забойствам», не адбылася.

Пры сустрэчы з Гезелерам Нэлу ахапіў адчай, бо яна разумее, што помсціць дробнаму кар’ерысту няма сэнсу, гэта помста нічога не зменіць. Гезелер, які сядзеў каля яе, не выклікаў у яе нянавісці. «Хіба гэта той чорны чалавек, змрочны зладзей, чый вобраз маці яе спрабавала пасяліць ва ўяўленні дзіцяці? Фанабэрысты, дробязны, зусім не дурны. Такі зробіць кар’еру». Такім чынам, уяўны вобраз ненавіснага забойцы знік, і хоць Гезелер наводзіў на Нэлу нуду, былая нянавісць не вярталася, а «толькі пазяханнем крывіла рот». Гераіня вымушана канстатаваць, што ўсе яе памкненні, усё яе жыццё ў пошуках моманту дзеля здзяйснення помсты аказаліся «рэкламным фільмам, знятым бяздарным аматарам. Асвятленне нічога не вартае, і нават “хэпі энд” не атрымаўся». 

Сустрэча Нэлы з Гезелерам — гэта сустрэча і з мінулым, і з фашызмам, прадстаўнікі якога аказаліся проста выраджанымі, пазбаўленымі індывідуальнасці: «Яны ўсе аднаго крою — гэтыя малойчыкі “не без здольнасцей”, быццам пінжакі з магазіна гатовага адзення: знасіўся адзін — не бяды, заўсёды можна купіць іншы. Вось яны якія — забойцы! У іх няма нічога жахлівага, такія не прысняцца ў начным кашмары, і для добрага фільма яны таксама не прыдатныя. Месца іх — у кепскіх рэкламных фільмах, знятых пры няўмелым “лабавым” асвятленні. Так яны і скачуць з адной кінарэкламы ў іншую, гэтыя жарэбчыкі за рулём» — так праз унутраны маналог Нэлы аўтар разбурыў міф пра ўсемагутнасць фашызму.

Паралельна ў творы пісьменнікам паказана нікчэмнае, паўгалоднае жыццё другой гераіні, Вільмы Брылах, маці Генрыха, для якой свет паэзіі, пачуццяў, душэўных перажыванняў амаль зачынены. Барацьба за існаванне і жыццё дзяцей забрала ўсе яе душэўныя сілы. Яе імя ў рамане згадваецца толькі адзін раз, калі яна наведвае дантыста, і не выпадкова: гэта працаўніца кандытарскай фабрыкі стала амаль безаблічнай. «У васямнаццаць гадоў яна выйшла замуж за бравага яфрэйтара, чыё цела парахнее цяпер дзесьці паміж Запарожжам і Днепрапятроўскам». Жанчына сабрала ўсе сілы, каб выжыць, каб не пакінуць сіратой маленькага Генрыха. Але ён бачыць, як у маці змяняюцца адзін за другім «амаральныя» дзядзькі, з якімі яна без поспеху намагаецца звязаць сваё жыццё. Пад фота яе ўсмешлівага мужа, на старэнькім камодзе ляжаць выпадковыя сведкі няздзейсненых мар жанчыны, пакінутыя выпадковымі мужчынамі Вільмы: запальніца Эрыха, гадзіннік Герта, чахол Карла, пілачка для пазногцяў Леа. 

Надзвычай часта ў рамане аўтар выкарыстоўваў словы «распусна» і «без сораму», якімі характарызуецца Вільма. Яе асуджаюць усе, ад свекрыві да настаўніка гімназіі і святара ў царкве. Але жанчына не можа пайсці замуж, бо гэта значыла б страту пенсіі за загінуўшага мужа, ды ніхто, уласна, і не прапаноўвае ёй сваю руку і сэрца. Да таго ж сапраўдныя пачуцці Вільмы звязаны не з мужчынамі, якія вакол яе, а з мінулым: нават калі жанчына пераязджае да новага мужчыны, фота свайго забітага мужа яна вешае над ложкам.

Вільма, як і Нэла, вымушана надзяваць на сябе маску прыгожанькай какеткі, хіхікаць, выказваючы лжывую радасць, каб схаваць свой унутраны свет, незразумелы большасці, каб іграць хоць нейкую ролю ў чужой для іх абедзвюх навакольнай рэчаіснасці. Між тым стойкасць душы Вільмы, нягледзячы на беднасць, цяжкую працу, дробныя разлікі, прыніжэнні і звязаны з гэтым нясцерпны душэўны боль, дазволіла ёй захаваць у сабе чалавечнасць. У канцы рамана Вільма як бы ўзвышаецца над Нэлай, у параўнанні з паўсядзённымі пакутамі Вільмы надрыўны сум Нэлы выглядае надуманым і штучным, «пастановачным». Становіцца зразумелым, што асуджанае іншымі існаванне Вільмы больш высокае, мужнае, чым напускная поза Нэлы. 

Аўтар намагаўся паказаць чытачу, што менавіта каханне можа падарыць надзею, ачысціць душу ад бруду, ілжы, як гэта адбываецца з Вільмай. Каханне прыходзіць да яе ў хвіліны адчаю і сораму, калі жанчына са сваімі нікчэмнымі рэчамі, «агіднымі шэрымі трыбухамі жабрацтва» пад насмешлівыя заўвагі суседзяў збіраецца пераехаць да кандытара, чыю настойлівую меланхалічную страсць яна не выносіць, але гэты пераезд гарантуе ёй аплату расходаў. У адчаі Вільма кідаецца да Альберта, які прыехаў па яе сына. Альберт бярэ яе за руку і вядзе ўніз, за імі ўпэўнена крочыць кандытар. І тут Генрых раптоўна заўважае, як яго маці і Альберт абмяняліся поглядамі, ад чаго твар Вільмы стаў азораным, на імгненне ў вачах маці «прабліснула надзея». «Здавалася, маці і Альберт пра нешта дамовіліся без слоў, і гэты маўклівы зарок адлюстраваўся ў іх позірках. Вочы іх сустрэліся на імгненне, але ў гэтую долю секунды яны раптам зразумелі тое, пра што ніколі раней не думалі». І хлопчык упершыню па-дзіцячы аддаецца марам і пачынае верыць у будучае. Раман заканчваецца словамі прадчування шчаслівых перамен, Генрых думае пра надзею на матчыным твары: «Гэта доўжылася адно толькі імгненне, але ён ведаў цяпер, што адно імгненне можа ўсё змяніць».

Адлюстраванне цяжкіх душэўных пакут пасляваеннага пакалення Германіі

У рамане нямала старонак адведзена лёсу загінуўшага паэта Раймунда Баха, вобраз якога асабліва блізкі Г. Бёлю. Гэта не проста персанаж, але і «сімвал маладосці, якая прынесла бессэнсоўную ахвяру». Трагедыя гэтага героя ў тым, што ён ненавідзеў фашызм і вайну, але па-свойму ім паслужыў, калі займаўся рэкламай.

У пачатку свайго жыццёвага шляху Раймунд вызначаўся рашучасцю, непасрэднасцю, юначай чысцінёй. Але ён не здолеў захаваць сваю творчасць і самога сябе ад фашызму. Каб зберагчы сябе і сваё мастацтва, паэт займаў нейтральную пазіцыю неўмяшальніцтва і пісаў вершы на адцягненыя тэмы. Калі ён аддаваў сябе, здавалася б, бяскрыўднай справе — рэкламе мармеладу, Раймунд, як і яго сябар, мастак Альберт Мухаў, не ўсведамляў таго, што фактычна з гэтага моманту яны пачалі рэкламаваць вайну. Яго цесць — мармеладны фабрыкант — багацеў на вайне, пастаўляючы ў вермахт сваю прадукцыю. На дарогах вайны паэт і мастак увесь час натыкаліся на свае рэкламныя малюнкі і вершы. Нацыст Гезелер, які не пацярпеў духоўнай незалежнасці Раймунда, ставіць перад ім умову: ці ён ідзе ў разведку і гіне, ці ён яго расстраляе. 

Калі спачатку праца ў рэкламным аддзеле мармеладнай фабрыкі забаўляла і нават радавала Раймунда, бо, як ён памылкова думаў, гэта выйсце для чалавека, які не жадае мець нічога агульнага з фашысцкім рэжымам, то зусім іншым становіцца малады паэт пасля канцлагера, гібелі сяброў і шуміхі, узнятай фашыстамі вакол яго вершаў. Перад смерцю зламаны паэт перажывае горкае расчараванне: тыя нямногія вершы, якія ён паспеў апублікаваць, менавіта з-за нявызначанасці іх ідэі аказаліся прымальнымі для нацыстаў, «нацы пахвалілі іх». Рай хацеў памерці, але нават дарога да смерці была для яго засмечана бляшанкамі з-пад павідла і мармеладу: «не соладка... было паўсюль натыкацца на гэтае дабро», на рэкламныя вершы, якія ён некалі склаў. «Гэтакі, значыць, мой уклад у вайну супраць вайны...»

Нават смерць паэта не абарвала ланцуг трагічных парадоксаў: яго забойцы працягвалі выкарыстоўваць гэтыя вершы ў сваіх мэтах, у прапагандзе новай вайны. Такі вынік жыцця творцы, які не здолеў рэалізаваць сваё прызванне, жыць па голасе сумлення, захаваць свой твар. І тады раскрываецца сутнасць жахлівых сноў Марціна — у іх бацька не быў падобны на свае партрэты: сумны маленькі чалавек без твару. Тэма пакаяння і віны ў рамане перакрыжоўваецца з праблемай уяўных і сапраўдных каштоўнасцей.

Вобраз мастака Альберта

Самым разумным і сумленным сярод дарослых герояў рамана з’яўляецца мастак Альберт Мухаў, сябар загінуўшага Раймунда Баха. Ён адзіны, хто не адмовіўся ад веры ў будучае, застаючыся верным памяці сябра, апякуе яго сына і Генрыха. Хлопец нават марыць, каб Альберт жыў разам з імі, «быў яго дзядзькам», «але і ад звычайнага “дзядзькі” ён чымсьці адрозніваўся». Альберт пахаваў любую жонку Лін. На яго вачах сябар Рай пайшоў на смерць, «і ён не змог перашкодзіць гэтаму. Змагацца з тупой магутнасцю арміі было яму не па сіле». Аднак і цяпер, ужо маючы вопыт вайны і пасляваеннага ліхалецця, Альберт працягвае растрачваць свой вялікі талент на бяскрыўдныя малюнкі, за якія яму добра плацяць. Пісьменнік не ўтаіў ад чытача, што Альберт, найбольш прывабны з яго персанажаў, усё ж абмежаваны. Ён мастак, але не намаляваў ніводнай новай карціны, і часопісы друкуюць яго малюнкі, зробленыя пад уплывам вялікага кахання яшчэ да вайны ў час жыцця ў Англіі. 

Эпілога ў кнізе няма. Раман заканчваецца амаль ідылічнай карцінай. У той дзень, калі ў сям’і Нэлы знікла надзея помсты Гезелеру, Альберт адвозіць хлопчыкаў у Бітэнхан, у «ідэальны» (утульны, упарадкаваны, радасны, сяброўскі, цёплы) дом да сваёй маці. У гэтым доме клапоцяцца пра сямейнікаў і гасцей, там матэрыялізуюцца нерэалізаваныя жаданні герояў, іх імкненне займець свой уласны дом, дзе можна адчуваць сябе ў бяспецы. Там усё аж занадта гладка, без сучка і задзірынкі, і смачна пахне драўнінай, пячэннем, свежым цестам, там дзяцей кладуць спаць усіх разам у адзін шырокі ложак, які ў творы сімвалізуе спакой, утульнасць, бяспеку. Там дзеці могуць есці ўсё, чаго ў рэльным жыцці яны пазбаўлены (масла, вяндліну, варэнне, хлеб), і «вычвараць усё, што ім уздумаецца: лавіць рыбу, хадзіць у даліну, катацца на лодцы або гадзінамі гуляць за домам у футбол». Пры гэтым хлопчыкаў цікавіць не перамога, атрыманая згодна з правіламі футбольнай гульні, а сам яе працэс. 

Маці Альберта таксама ідэальная маці, гаспадыня, якая ў вачах Генрыха падобная да «добрай чараўніцы». Час, які бавілі хлопчыкі ў Бітэнхане, уяўляецца ім самым вясёлым і прыемным, і «Брылах, заўсёды такі няўсмешлівы, смяецца там ад усяго сэрца». Таму, загладжваючы сваю віну перад сынам, Нэла Бах у якасці ўзнагароды выкарыстоўвае разам з наведваннем кінатэатра і марожаным паездку ў Бітэнхан. Але ў гэтым свеце ўсё настолькі добрае і цудоўнае, што ўспрымаецца Генрыхам як чужое, і ён заве Бітэнхан «трэцім светам», які існуе паралельна яго ўласнаму свету і свету грамадскай думкі, прадстаўленай школай і царквой. «Што ні кажы, а ўсё гэта для дзяцей! Яго не падманеш — нешта тут не так!» Ідэальнае жыццё ўспрымаецца героем нерэальным, таму ён і адносіцца да яго з недаверам.

Сэнс назвы рамана

Сэнс назвы рамана ў тым, што «Дом без гаспадара» — гэта Германія пасля Другой сусветнай вайны, якая прынесла вялікае няшчасце нямецкаму народу. Пасляваенная Германія апынулася перад выбарам новага шляху ў будучыню, які быў звязаны з маладым пакаленнем немцаў, што і ўвасоблена ў вобразах Генрыха і Марціна. Гэта таксама і дамы абодвух хлопчыкаў, дзе няма гаспадароў, бо яны не вярнуліся з вайны. Ні «дзядзькі» Вільмы, ні паклоннікі Нэлы так і не зрабіліся «гаспадарамі ў доме». Назва сімвалізуе і няўпэўненасць у палітычным жыцці Германіі, дзе аўтар заўважаў новыя праявы шавінізму і мілітарызму. 

Яшчэ ў ранніх аповесцях Г. Бёля высвечвалася важная рыса апавядальнай манеры пісьменніка, якая выявіла сутнасць яго маральнай і грамадзянскай пазіцыі: дзеянне ў яго творах, як правіла, адбываецца ў двух часавых планах, у ваенныя і пасляваенныя гады. Тая ж кампазіцыйная двухпланавасць вызначае структуру і рамана «Дом без гаспадара». Злавесныя прыметы мінулага, якія жывуць у сучасным, — важны элемент мастацкага стылю Г. Бёля.

Асаблівасці кампазіцыі твора

Адметнасць апавядальнай манеры аўтара ў рамане «Дом без гаспадара» ў тым, што кожны раздзел напісаны ад імя пэўнага героя — то дзяцей, то дарослых. У шырокім сэнсе гэта манера сучаснага кінамастацтва. Пяць апавядальных пунктаў гледжання (ці прыём поліфаніі) ствараюць аб’ёмнае выяўленне жыцця, актывізуюць думку чытача, збліжаюць яго з героямі. Пісьменнік амаль нічога не гаворыць «ад сябе», але ён непрыкметна падключаецца да разважанняў, успамінаў герояў, што дазваляе паўней раскрыць іх унутраны свет. Так, калі Нэла згадвае сваё знаёмства з мужам і ваенныя падзеі, для больш глыбокага раскрыцця яе ўнутранага свету Г. Бёль скарыстоўвае прыём аўтарскага маналогу, піша: «Вайна — удзячная тэма для драматурга, таму што за ёй крочыць такая вялікая з’ява, як смерць, на ёй засяроджваецца ўсё дзеянне, яна стварае напружанасць, падобную на туга нацягнуты барабан, — дастаткова найлягчэйшага дотыку пальцам, каб ён загучаў». 

Унутраныя маналогі ўсіх персанажаў маюць падобную стылёвую афарбоўку. Нярэдка яны ўяўляюць сабой адмысловую плынь свядомасці, фрагментарных успамінаў і асацыяцый, якія дапамагаюць аўтару стварыць вобраз мінулага. Некалі перажытае героямі, імгненні з мінулых гадоў уваходзяць у жыццё нароўні з клопатамі і радасцямі сённяшняга дня, мінулае і сучаснае ўзаемапранікаюць і суіснуюць у свядомасці герояў. Даследчыкі ваенных раманаў Г. Бёля адзначаюць, што аўтар выкарыстоўваў часавую, тэматычную, эмацыянальную шматпланавасць, часта паказваў перажыванні і змены настрояў герояў, іх успаміны пра колішнія сустрэчы і падзеі, што нагадвае прыёмы асацыятыўнага мантажу ў кінамастацтве. Такі мантаж дазваляў аўтару многае ў сваім аповедзе не дагаворваць, прапускаць, але так, што прысутнасць нечага нявыказанага, падтэксту, гульні сэнсаў з большай або меншай сілай адчуваецца на працягу ўсяго твора. 

Уяўная неўпарадкаванасць такіх маналогаў узнікае не ў выніку імкнення аўтара дакладна перадаць плынь думак героя, а з’яўляецца спосабам абмалёўкі той або іншай з’явы. У выніку супастаўлення, сутыкнення розных меркаванняў герояў пра тыя самыя падзеі яны могуць атрымліваць адметнае асвятленне, што дапамагло аўтару шматпланава ўвасобіць эмацыянальна-экспрэсіўны і ідэйны змест мастацкага цэлага. Шляхам мантажу Г. Бёль ствараў таксама адмысловыя шматпланавыя кінастужкі біяграфій сваіх герояў. Пры гэтым на першы план выходзяць рытм, пэўныя адчуванні і эмацыянальная насычанасць, а не гісторыя, прадметны змест або патэтыка. Адпаведна асноўная танальнасць твора — падкрэслена лірычная.

У рамане дзве сюжэтныя лініі: Нэлы і Вільмы. У лёсе Вільмы і лёсе яе сына Генрыха паўтараецца лёс Нэлы і яе сына Марціна, але на іншым узроўні, сярод галечы і пастаяннага клопату пра хлеб надзённы. Тыя ж самыя праблемы нямецкага жыцця па-рознаму праламляюцца ў свеце людзей забяспечаных і ў свеце бедных. Аб’ядноўвае лёсы хлопчыкаў тое, што з-за бессэнсоўнай пагібелі бацькоў яны старацілі сапраўднае дзяцінства і вымушаны расці на духоўных руінах, якія страшнейшыя за матэрыяльныя. Іх маці не здатныя абараніць дзяцей ад таго бруду, які пакінула вайна, нават у сценах уласнага дому — дому без гаспадара. Лёс дзяцей — гэта лёс цэлага пакалення. Дзіцячыя фігуры ў пісьменніка, як заўважыў нямецкі крытык М. Бекерт, звычайна выяўляюцца ў абагульненым выглядзе, яны ўяўляюць сабой лёсы, а не характары. 

У рамане «Дом без гаспадара», як і ў іншых творах Г. Бёля, за прыватнымі лёсамі герояў паўстае трагічны лёс нацыі. Раман прасякнуты пафасам сцвярджэння агульначалавечых каштоўнасцей, адмаўлення эгаістычнай буржуазнай маралі і звязанага з ёй нацызму, а таксама тых заяў нямецкіх дэмагогаў, якія прапаведавалі ідэю хрысціянскага даравання ваенных злачынцаў. Чалавек глыбока рэлігійны (каталік паводле веравызнання), Г. Бёль не прымае мараль непраціўлення злу насіллем. Наадварот, ён настойліва шукае ў душах сваіх суайчыннікаў не пакору, а нянавісць да сіл зла. Пісьменнік уздымаў праблему ўсенароднай віны за паўтарэнне фашызму, ён ведаў і паказваў чытачам, супраць чаго трэба змагацца. У гэтай сітуацыі Г. Бёля хвалявала менавіта псіхалогія радавога немца, самай шырокай масы заходнегерманскага бюргерства. Памяць і недараванне фашызму — гэта не толькі абавязак перад загінуўшымі (якія па-юначы ўсміхаюцца з партрэтаў у сваіх дамах без гаспадароў), але і ўсведамленне адказнасці перад маладым пакаленнем. Настаўнікі вучаць, што нацысты не такія ўжо і страшныя. «Вайну трэба забыць!» — сцвярджае фашыст Гезелер. Але менавіта пасля з’яўлення Гезелера Альберт прывозіць Марціна ў старую крэпасць і настойвае на тым, каб хлопчык заўсёды помніў, што тут білі і тапталі ботамі яго бацьку. І падлетак абяцае помніць гэта і ненавідзець фашызм. 

Г. Бёль увайшоў у гісторыю літаратуры са сваёй асобнай тэмай — асэнсаваннем вынікаў вайны, сцвярджэннем яе бессэнсоўнасці, прызнаннем вінаватасці і адказнасці немцаў ды патрабаваннем нацыянальнага пакаяння — нездарма пісьменніка называюць «сумленнем нацыі».

Пытаннi

	1. Пры распрацоўцы якой тэмы і ў якіх жанрах талент Г. Бёля раскрыўся найбольш поўна?
	2. Як лёс пісьменніка адбіўся ў яго творах?
	3. Што новага даведаліся вы пра лёс немцаў, ролю вайны ў іх жыцці з рамана «Дом без гаспадара»?
	4. Паразважайце, ці падыходзіць для характарыстыкі твора тэрмін «літаратура руін».
	5. Чаму раман Г. Бёля мае назву «Дом без гаспадара»? Як яна раскрывае галоўную ідэю твора?
	6. Падрыхтуйце параўнальную характарыстыку сяброў — Марціна і Генрыха. Як жывецца хлопчыкам у «доме без гаспадара»? Як Марціну ў размовах з Генрыхам адкрываецца складанасць жыцця?
	7. Прааналізуйце апошнія радкі твора, калі абодва хлопчыкі засынаюць на новым месцы. Якое гучанне надае раману такі фінал? Чаму кніга скончылася на ноце роздуму, разважання?
	8. Карыстаючыся інтэрнэт-рэсурсамі, пазнаёмцеся з біяграфіяй Г. Бёля і падрыхтуйце прэзентацыю пра жыццёвы і творчы шлях пісьменніка.
	9. Паслухайце радыёспектакль па п’есе Генрыха Бёля «Час ожидания» і падрыхтуйце водгук на яго. (https://www.youtube.com/watch?v=8YRJIGTC7u)