«Абеліск»

Уводзiны

Многія творы В. Быкава пра вайну і сёння ўтрымліваюць моманты вострай дыскусійнасці. Героі твораў, часцей за ўсё партызаны, разважаюць, як абхітрыць чужынцаў, як абысціся ў змаганні без страт, у якой меры апраўдана рызыка і ці маюць права адны рызыкаваць жыццямі другіх? Ці гэта маральна?.. Гэтыя пытанні былі дыскусійнымі толькі для быкаўскіх герояў, але не для самога пісьменніка. Ды і ў асяроддзі былых удзельнікаў вайны, ветэранаў, аўтар неаднойчы чуў, што даводзілася ў некаторых аперацыях свядома рызыкаваць жыццямі людзей, чуў і апраўданні, што па-іншаму не атрымлівалася… Для самога ж пісьменніка непахісным правілам была абавязковасць маральнага ўчынку ў любых умовах, нягледзячы на тое, што вайна многае зблытала ў светаадчуванні, сістэме каштоўнасцей людзей. І ў абставінах ваенных выпрабаванняў чалавек павінен заставацца высокамаральным і духоўным, інакш ён ператвараецца ў прыстасаванца або здрадніка.

Праблема гераічнага ў аповесці «Абеліск»

У аўтабіяграфічнай кнізе «Доўгая дарога дадому» В. Быкаў, згадваючы гісторыю напісання аповесці «Абеліск», падкрэсліваў, што яго цікавілі не толькі салдацкія, партызанскія подзвігі на вайне, але і «подзвігі іншага кшталту — подзвігі духу». Ідэя гераізму, духоўнасці была вялікай сілай, не меншай за фізічную, у барацьбе за выжыванне і захаванне многіх народаў з часоў старажытнасці. Пісьменнік пісаў, што і ў сусветнай літаратуры яго прываблівалі «подзвігі інтэлігенцкія, а не толькі салдацкія», бо гераізм і подзвіг салдата — справа звычайная. «Калі ж подзвіг здзяйсняе той, хто прызначаны зусім для іншай, мірнай справы, тое ўжо ёсць штось выключнае і набывае асаблівае значэнне. Хоць практычны вынік таго часта бывае нулявы. Як нулявы быў у прагматычных адносінах подзвіг Януша Корчака (польскі педагог, якому фашысты гатовыя былі пакінуць жыццё, але ён не прыняў іх дарунак і загінуў у канцлагеры разам са сваімі выхаванцамі. — Аўт.) ці настаўнікаў з югаслаўскага горада Крагуеваца, што разам са сваімі выхаванцамі пайшлі на гібель».

У Беларусі таксама былі такія настаўнікі. На адной сустрэчы з чытачамі В. Быкаў расказаў пра выпадак, калі настаўнік са сваімі вучнямі пайшоў на смерць, не пакінуў іх у цяжкія хвіліны жыцця. Напрыклад, вядомы беларускі грамадскі і палітычны дзеяч П. М. Машэраў да вайны працаваў настаўнікам, а пасля акупацыі роднай Расоншчыны разам з вучнямі стварыў падпольную групу для барацьбы з чужынцамі. 

Доўгі час пра падзвіжніцтва настаўнікаў у гады вайны на занятай фашыстамі тэрыторыі мала ведалі, часам іх памылкова лічылі калабарантамі, «прапаганда пра іх маўчала. Бальшавікі не прызнавалі высілкаў нацыянальнага настаўніцтва ў справе школьніцтва на акупаванай тэрыторыі. Настаўнікі, якія на той час вучылі дзяцей, не далі здзічэць цэламу пакаленню…» (В. Быкаў).

Духоўнасць і гераізм настаўніка-патрыёта шматгранна выяўляецца ў маральна-філасофскай праблематыцы аповесці «Абеліск». Гэты твор пісьменнік прысвяціў памяці Міколы Пашкевіча, настаўніка Сваткоўскай школы, што на Мядзельшчыне. Аўтар сябраваў з ім, не раз сустракаўся з вучнямі і настаўнікамі гэтай школы, разам яны наведвалі старэйшыну беларускай літаратуры М. Лынькова на Нарачы. Мікалай Арсенавіч Пашкевіч, па словах пісьменніка, быў «выдатны настаўнік, энтузіяст беларушчыны, бясконца захоплены літаратурай». Яго педагагічная дзейнасць супала з часам выцяснення беларускай мовы з сістэмы навучання і грамадскага ўжытку. Але вучні Сваткоўскай школы, выхаванцы М. Пашкевіча, любілі роднае слова, беларускую літаратуру, чыталі творы сусветнай класікі.

У аснову сюжэта пакладзены адзін трагічны эпізод з жыцця настаўніка і яго вучняў у акупацыі. Падлеткі-школьнікі падпілавалі палі моста, каб у іх вёску не мог прыязджаць паліцай Каін з новымі гаспадарамі. Акупанты арыштавалі падлеткаў. Іх настаўнік, Алесь Іванавіч Мароз, які выхоўваў вучняў патрыётамі, уратаваўся ў партызанах. Ворагі абвясцілі: калі да іх не з’явіцца настаўнік, вучняў павесяць. І Мароз прыйшоў з лесу, здаўся, каб загінуць з вучнямі, быць з імі ў апошнія горкія хвіліны. Настаўніку ўдалося ўратаваць жыццё аднаму з іх — Паўлу Міклашэвічу, які пасля вайны таксама стаў настаўнікам і дабіўся вяртання ў памяці людзей і на абеліску сумленнага імя Мароза, бо многія лічылі яго «нямецкім настаўнікам», здраднікам.

Аўтар узняў праблему гераічнага: ці з’яўляецца змагаром, героем настаўнік Мароз, які не забіў ніводнага фашыста і паліцая? Ці толькі колькасцю дыверсій, баявых аперацый, забітых ворагаў вымяраецца гераізм?

Хоць аповесць прысвечана светлай памяці рэальнага чалавека, аднак, несумненна, што вобраз настаўніка Мароза абагульнены і ідэалізаваны. Настаўнік і яго ўчынкі характарызуюцца пераважна праз успаміны і ацэнкі героя-апавядальніка Ткачука, былога настаўніка, а зараз пенсіянера, які асабіста ведаў Мароза. Такі прыём паглыбляе ацэначнасць у стварэнні вобраза галоўнага героя, адлюстраванні не толькі ваенных падзей у творы. Ацэначныя ўспаміны героя-апавядальніка ўзбуйняюць этычнае напаўненне твора.

Вобраз Мароза як увасабленне ідэалу настаўніка і носьбіта духоўных асноў народа

Праз маральнае аблічча галоўнага героя Мароза пісьменнік узняў надзвычай актуальную заўсёды, у тым ліку і сёння, праблему грамадскай ролі настаўніка, вялікага грамадскага значэння яго асобы і дзейнасці. У выказваннях Ткачука ўвасоблена і быкаўскае разуменне высокай настаўніцкай місіі: рыхтаваць не толькі выдатнікаў вучобы, а найперш годных людзей, патрыётаў, выхоўваць вучняў яшчэ і сваім прыкладам, як гэта рабіў настаўнік Мароз. Ад мэты фарміраваць вучня як сумленнага чалавека настаўнік не адмовіўся і ў гады вайны.

Ад дзейнасці людзей гэтай прафесіі, якая патрабуе жыццёвага прызвання і падзвіжніцтва, быў перакананы пісьменнік, залежаць маральна-этычнае аблічча народа, будучыня грамадства. У творы настаўнік Алесь Іванавіч Мароз не паказваецца непасрэдна, а пра яго ў пасляваенны час расказвае журналісту герой-апавядальнік Цімох Цітавіч Ткачук. Саракагадовы карэспандэнт абласной газеты са спазненнем прыехаў у вёску Сяльцо на пахаванне вучня Мароза, які таксама быў настаўнікам, — Паўла Міклашэвіча. Праз ацэнкі і ўспрыманне Ткачука чытач бачыць галоўнага героя, яго вучняў і трагедыю іх гібелі ў час вайны. 

Яшчэ да вайны Ткачук працаваў загадчыкам раяна і прыехаў у Сяльцо да настаўніка Мароза па скарзе калегі, настаўніцы Падгайскай. Яна абвінавачвала Алеся Іванавіча, што ён «не выконвае… праграм», паводзіць сябе з вучнямі без належнай строгасці, што ў школе няма дысцыпліны. Загадчык раяна застаў Мароза з вучнямі за працай: яны пілавалі паваленае ў двары дрэва, самі рыхтавалі дровы на зіму для абагрэву школы. І Ткачук узяўся дапамагаць настаўніку і вучням, а ўжо вечарам завёў гаворку аб праграмах. Перад загадчыкам раскрываецца сапраўдны педагог і ўдумлівы настаўнік Мароз, які выказвае сваё разуменне задач школы: выхоўваць вучняў не толькі выдатнікамі вучобы, «не паслухмяных зубрыл, а найперш — чалавекаў», гэта значыць, людзей маральных, сумленных, далучаных да нацыянальнай і агульначалавечай культуры. 

Праз аповед Ткачука апісваецца знешні выгляд настаўніка Мароза, паказваюцца яго паводзіны, справы, узаемаадносіны з вучнямі і іх бацькамі, вяскоўцамі, загадчыкам раяна. Вось як перадае апавядальнік першае ўражанне ад знаёмства з настаўнікам: «…Кідае пілу, падыходзіць. І адразу бачу: кульгае. Адна нага неяк вывернута ўбок і быццам не разгінаецца, таму ён здорава прыпадае на яе… А так на выгляд плячысты, ладны з твару, позірк смелы, упэўнены. Мусіць, здагадваецца, хто перад ім, але ніякай замінкі ці там спалоху ў паводзінах. Прадстаўляецца… Руку паціскае так, што адразу зразумела: дужы хлопец. Далонь шурпатая, цвёрдая…» Ужо гэтым апісаннем аўтар падкрэсліў, што, нягледзячы на кульгавасць, настаўнік Мароз — фізічна дужы, моцны чалавек (шырокія плечы, мужчынскі поціск рукі).

Ткачук убачыў у вясковым настаўніку і незалежнага чалавека, які не пужаецца начальства, а трымаецца годна і смела. Гэта ўражанне падмацоўваецца словамі настаўніка пра сэнс сваёй педагагічнай дзейнасці. Для яго важныя гуманістычныя ідэалы: «яны — людзі, не быдла…, а самыя паўнапраўныя грамадзяне. Як і ўсе. І яны, і настаўнікі, і іх бацькі, і ўсе кіраўнікі ў раёне — усе роўныя ў сваёй краіне, нікога не трэба баяцца, трэба толькі вучыцца спасцігаць тое самае значнае, што далучае людзей да вяршынь агульначалавечай і нацыянальнай культуры». 

Настаўнік штодзень не толькі на словах, не толькі пры дапамозе твораў нацыянальнай і сусветнай літаратуры імкнуўся да дасягнення гэтай высокай педагагічнай і грамадзянскай мэты, але сцвярджаў гэта сваімі паводзінамі, клопатам пра вучняў, адносінамі да людзей. Ткачук расказвае журналісту абласной газеты пра некалькі эпізодаў з дзейнасці настаўніка Мароза, сведкам якіх ён быў або чуў ад выратаванага Марозам яго вучня, а затым настаўніка Паўла Міклашэвіча. Настаўнік разам з вучнямі займаўся нарыхтоўкай дроў для школы на зіму, абараняў ад злых бацькі і мачахі Паўліка Міклашэвіча, сам вадзіў дадому праз лес у зімовы холад сваіх вучаніц, дзяўчынак-блізнят Лену і Вольгу, дзяцей удавы, купіў ім па пары чаравікаў, каб маглі хадзіць у школу і вучыцца. У настаўніка было выразнае разуменне, што «педагагічна» — быць клапатлівым старэйшым сябрам сваім вучням, браць адказнасць за іх лёсы. 

У час, калі не хапала падручнікаў і мала было бібліятэк, а дзецям хацелася чытаць, настаўнік стараўся набыць кнігі. У былым панскім маёнтку здабыў цэлую скрыню кніг на рускай мове, сярод якіх сапраўдным скарбам быў збор твораў Л. Талстога. У разводдзе, па лёдзе пераносіў кніжкі цераз раку, упоцемку праваліўся, а пасля цэлы месяц хварэў на запаленне лёгкіх. Але дзеці прыходзілі ў школу, і хворы настаўнік, лежачы на ложку, чытаў вучням «Вайну і мір» Л. Талстога, і яны слухалі настаўніка з вялікай увагай, размясціўшыся хто дзе — на стале, падаконніку, падлозе… Мароз выхоўваў, развіваў, узвышаў душы вучняў пры дапамозе кніг, наладжваў пастаноўкі п’ес, вучыў дзяцей спяваць, дэкламаваць. Настаўнік выхоўваў у дзяцей адчуванне, што яны — гаспадары ў сваёй школе. Ён быў аўтарытэтам не толькі для дзяцей, але і для дарослых. У Алеся Іванавіча была ўнутраная патрэбнасць рабіць людзям дабро, і вучні адказвалі яму любоўю і адданасцю і імкнуліся быць падобнымі да свайго настаўніка.

Вайна, акупацыя Беларусі сталі суровым выпрабаваннем для Мароза і вучняў. Як грамадзянін і патрыёт, ён хацеў стаць абаронцам радзімы. Настаўнік не мог пайсці ў партызаны праз сваё калецтва, але па іх заданні распаўсюджваў звесткі пра падзеі на фронце, быў сувязным у вёсцы. Мароз добра разумеў антычалавечую сутнасць фашызму і вырашыў працягваць працаваць у школе: «не будзем вучыць мы — будуць абалваньваць яны». Настаўнік бачыў, як вясковая моладзь, хто пад прымусам, а хто і добраахвотна, абманутая фашысцкай прапагандай, пайшла на службу ў паліцыю.

Працуючы настаўнікам у час акупацыі, Мароз уступіў з фашыстамі ў змаганне за душы моладзі. У час сустрэчы з Ткачуком пра сваіх вучняў ён сказаў : «Я за іх яшчэ пазмагаюся. Наколькі змагу, вядома». Ён добра разумеў, што гэта змаганне няроўнае. Калі нечакана яго выхаванцаў схапілі карнікі, Мароз кінуўся ў партызанскі атрад. Але не для таго, каб самому схавацца, а каб з дапамогай партызан выратаваць выхаванцаў. Але партызаны спадзяваліся, што падлеткаў адпусцяць, даўшы «па дзесяць бізуноў». Аднак акупанты паставілі ўмову: калі здасца настаўнік, хлопцаў адпусцяць. І настаўнік вырашае вярнуцца ў вёску і здацца, нягледзячы на забарону партызанскага кіраўніцтва. Па-іншаму ён не мог паступіць, не мог пакінуць сваіх вучняў адных у палоне, на здзек чужынцам, інакш ён здрадзіў бы самому сабе і перастаў быць настаўнікам. Мароз згаджаецца з Ткачуком, што фашысты не выпусцяць юных мсціўцаў, што ісці здавацца ім — самагубства. Але ён цвёрда вырашае для сябе: трэба ісці. Выратаваўшы самага малодшага, Паўла Міклашэвіча, настаўнік загінуў разам са сваімі вучнямі.

Герой-апавядальнік Ткачук у сваім аповедзе пра настаўніка Мароза міжволі выказвае сваё захапленне ім, сапраўдным героем, патрыётам, хоць той не знішчыў ніводнага ворага: «Пакуль мы шасталі па лясах ды дбалі аб самым надзённым — пад’есці, перахавацца, узброіцца ды якога немца падстрэліць, — ён думаў, паглыбляўся, асэнсоўваў гэту вайну. Ён на гэтую акупацыю глядзеў як бы знутры і бачыў такое, што мы не заўважылі. Галоўнае, ён яе болей маральна адчуваў, з духоўнага боку…» 

Ткачук, чалавек разумны, мудры і прынцыповы, спасціг і высока ацаніў у настаўніку яго сапраўдную маральнасць і духоўнасць. Дзеля сваіх вучняў, дзеля людзей і будучыні Мароз пайшоў на верную смерць. У палоне, перад гібеллю, ён падбадзёрваў сваіх вучняў, стараўся быць спакойным і нават вясёлым, «казаў, што жыццё чалавечае надта несувымернае з вечнасцю і што ці пятнаццаць гадоў, ці шэсцьдзясят — усё не болей чымсьці імгненне ў вечнасці часу. Яшчэ казаў, што тысячы людзей хоць бы ў тым жа Сяльцы нарадзіліся і адышлі ў нябыт за вякі, і ніхто іх не ведае, не памятае. А вось іх будуць памятаць, і ўжо ў тым іхняя ўзнагарода. Найвялікшая з усіх магчымых у свеце ўзнагарод…» Тое, што з вучнямі ў іх апошні горкі час быў іх любімы настаўнік Алесь Іванавіч, аблегчыла іх маральны стан. І ўсё ж яны шкадавалі, што ён не ўратаваўся, а прыйшоў да іх — «Яны-то яго шанавалі, як бога».

Асаблівасці кампазіцыйнай будовы твора

Аповесць «Абеліск» мае адметную і ўскладненую кампазіцыйную структуру: падзеі перадаюцца праз двух апавядальнікаў. Першы з іх — журналіст абласной Гродзенскай газеты. Ён пачуў пра заўчасную смерць настаўніка з Сяльца Паўла Іванавіча Міклашэвіча і едзе на пахаванне. Але журналіст спазняецца, шкадуе, што не адазваўся на просьбу Міклашэвіча разабрацца ў заблытанай справе па ўшанаванні памяці настаўніка Мароза, імя якога спачатку не было на вясковым абеліску героям-антыфашыстам. Журналіст прысутнічае на памінальным абедзе, дзе пачынаецца спрэчка паміж цяперашнім маладым загадчыкам раяна Ксяндзовым і былым, Ткачуком, пра Мароза. Затым разам з Ткачуком журналіст вяртаецца ў горад і па дарозе слухае аповед Ткачука — другога і асноўнага апавядальніка — аб падзеях, звязаных з гібеллю настаўніка Мароза і яго вучняў-патрыётаў. Апавядальнікі — журналіст і Ткачук — разважаюць пра памяць аб вайне і сапраўдных подзвігах, важнасць захоўвання пераемнасці ў маральным і патрыятычным выхаванні маладых пакаленняў, праблемы сучаснасці, пра маральны аўтарытэт сучасных педагогаў і кіраўнікоў. Твор В. Быкава абуджае ў чытача роздум пра абавязак кожнага чалавека перад сумленнем і людзьмі.

Кампазіцыя ўскладняецца і тым, што ў творы адлюстраваны розныя часы: ад некалькіх даваенных годоў у былой Заходняй Беларусі, якая толькі што стала часткай савецкай, і да 70-х гадоў ХХ стагоддзя, калі быў напісаны твор. У аповедзе Ткачука пра былога настаўніка Сялецкай школы закранаюцца падзеі перадваеннага і ваеннага часу. Асноўны ж сюжэт твора звязаны з ваеннымі падзеямі: гераічным учынкам настаўніка, выратаваннем Паўла Міклашэвіча і гібеллю Мароза з чатырма вучнямі.

Пісьменнік амаль не паказаў непасрэдна думак, перажыванняў Мароза, а характарызаваў яго праз успрыманне Ткачука, чалавека, які добра ведаў настаўніка і захапляўся ім. Таму псіхалагічна выразнымі ўяўляюцца характар і аблічча былога загадчыка раяна, былога камісара партызанскага атрада, а зараз пенсіянера Цімоха Ткачука.

З вобразам апавядальніка-журналіста звязаны пераважна асэнсаванне грамадскіх і маральных праблем сучаснасці, развагі пра ролю настаўнікаў у жыцці кожнага чалавека. З размоў Ткачука з журналістам кожны можа зрабіць свае маральныя высновы пра ўчынак Мароза, воблік Ксяндзова, які не здольны сказаць на пахаванні добрае слова пра самаахвярнасць настаўніка Мароза і яго вучня Міклашэвіча і прамаўляе ў жалобным застоллі як на чарговай нарадзе на беларуска-рускай трасянцы.

Многія дэталі і, здавалася б, нязначныя сюжэтныя эпізоды аповесці насамрэч маюць важнае значэнне. Напрыклад, афіцыйная прамова Ксяндзова за жалобным сталом ускосна сведчыць пра абмежаванасць гэтага кіраўніка і яго абыякавасць да людзей і высакародных ідэалаў, за якія яны гінулі. Шматзначны эпізод, калі некаторыя на памінках паводзяць сябе, як у звычайным застоллі, а не аддаюць сваё жалобнае ўшанаванне высакароднаму чалавеку, які пакінуў гэты свет. Або — хлопец, шафёр апошняга начнога аўтобуса, не ўзяў двух немаладых і стомленых пасажыраў, Ткачука і журналіста, а злосна пакпіў з іх: «Няма, няма астаноўкі. Чашы далей…» Гэтыя эпізоды перадаюць трывогу аўтара за тое, што ў грамадстве абясцэньваюцца маральнасць і духоўнасць, што слова настаўніка, да якога заўсёды прыслухоўваліся людзі, перастала быць аўтарытэтным. 

Толькі некалькі эпізодаў з сучаснасці маюць пазітыўную сэнсавую перспектыву: юнак Віцька з вёскі Будзілавічы, дарэчы, будучы настаўнік, уступае ў паядынак з трыма бандытамі, якія напалі на закаханых. І, нарэшце, адноўлена справядлівасць — на абеліску дзякуючы старанням Паўла Міклашэвіча з’явілася імя настаўніка Алеся Іванавіча Мароза.

Сімвалічны сэнс назвы аповесці

Матывы захавання памяці пра герояў, сэнсу жыцця і смерці, пераемнасці духоўных традыцый у аповесці «Абеліск» упісаны ў паглыблены маральна-філасофскі кантэкст. Мужнасць і гераізм, пераконваў аўтар, выяўляюцца не толькі ў баях са зброяй у руках, але і ў здольнасці чалавека прыняць сумленнае, маральнае рашэнне, нават калі за ім ідзе фізічная смерць. Так аўтар увасобіў і ўласнае бачанне сутнасці жыцця чалавека — пакінуць аб сабе ўдзячную памяць.

Нягледзячы на канкрэтна-гістарычную аснову сюжэта гэтага быкаўскага твора пра вайну, аповесць мае пазачасавае, універсальнае маральна-філасофскае значэнне. Настаўнік і вучні — назаўсёды актуальная і вялікая тэма. Духоўнасць, маральнасць неабходна выхоўваць і перадаваць у будучыню, клапаціцца, каб настаўнікамі і выхавацелямі моладзі былі сапраўдныя педагогі, а не духоўна мёртвыя людзі, «глушцы» (В. Быкаў). Надзвычай важна, што ў мастацкай кагорце герояў Быкава, якія ўвасабляюць веліч чалавечага духу і беларускага нацыянальнага характару, — Васіль Глечык, Сотнікаў, камбрыг Прэабражэнскі, Пётра Качан, Пятрок і Сцепаніда Багацькі — сярод змагароў, мужных і годных людзей, — пісьменнікам створаны вобраз беларускага настаўніка. 

У аповесці «Абеліск», як і ў іншых творах В. Быкава, утрымліваецца мноства шматмерных, універсальных вобразаў-сімвалаў. Так, напрыклад, метафарызуецца і набывае сэнсавае ўзбуйненне назва аповесці «Абеліск». Духоўнае, маральнае ў чалавеку павінна быць вышэй за фізічнае, матэрыяльнае. Адраджэнне ў душах людзей памяці пра настаўніка, які ідзе на пакуты са сваімі вучнямі, нагадвае пакутніцкі шлях Хрыста. Духоўная нязломнасць і вера настаўніка ўмацоўваюць душы вучняў, што з’яўляецца ідэяй твора.

Уся спадчына пісьменніка — высакародны абеліск, пакінуты нам В. Быкавым, настаўнікам, мысліцелем і абаронцам нацыі. Сваім жыццём і бескампраміснай прынцыповасцю аўтар-грамадзянін даў высокі прыклад служэння Бацькаўшчыне. Прысутнасць В. Быкава ў беларускай сацыякультурнай прасторы ўмацоўвае духоўнасць і гуманістычныя каштоўнасці нашага грамадства.

Пытаннi

	1.Чаму галоўным героем аповесці «Абеліск» В. Быкаў зрабіў настаўніка? Паразважайце, якія актуальныя праблемы ўзнімае пісьменнік праз вобраз Алеся Іванавіча Мароза?
	2. Як настаўнік імкнуўся выхоўваць сваіх вучняў патрыётамі, годнымі і адукаванымі людзьмі, далучанымі да нацыянальнай і агульначалавечай культуры? У якіх эпізодах твора гэта выяўляецца?
	3. Чаму настаўнік здаўся акупантам? Выкажыце свае аносіны да ўчынку героя.
	4. Чаму Міклашэвіч дабіваўся, каб імя настаўніка Мароза з’явілася на абеліску, і як гэты ўчынак характарызуе яго?
	5. Дзеля чаго пісьменнік уводзіць у твор двух герояў-апавядальнікаў — Ткачука і журналіста?
	6. Герой твора Ткачук называе Ксяндзова і падобных чыноўнікаў душэўна сляпымі, «нягледзячы на пасады і рангі». Паразважайце, што значыць быць душэўна сляпым.
	7. Растлумачце сэнс назвы твора.
	8. Сфармулюйце аўтарскую канцэпцыю жыцця і асобы, выяўленую ў аповесці.
	9. Паглядзіце фільм «Абеліск» (1976, рэжысёр Рычард Віктараў). Пры дапамозе якіх мастацкіх сродкаў рэжысёру ўдалося ўвасобіць адносіны да ўчынку Мароза?