§ 7. Правілы пабудовы сказаў з адасобленымі членамі, знакі прыпынку

Адасабленне

Адасабленне — сэнсавае выдзяленне даданых членаў сказа, якое ў вусным маўленні перадаецца інтанацыяй (павышэннем або паніжэннем голасу і паўзамі), а на пісьме — знакамі прыпынку (коскамі або працяжнікамі).

Практыкаванне 76

Сярод прапанаваных азначэнняў выберыце азначэнне адасобленых членаў сказа.

Адасобленыя члены сказа — гэта:
а) члены сказа, якія выконваюць аднолькавую сінтаксічную функцыю, адносяцца да аднаго і таго ж слова, характарызуюцца інтанацыяй пералічэння;
б) члены сказа, якія ўтвараюць яго граматычную аснову;
в) члены сказа, якія інтанацыйна і сэнсава выдзяляюцца з мэтай падкрэсліць іх значэнне ў маўленні;
г) словы, словазлучэнні і сказы, якія не з’яўляюцца членамі сказа, граматычна не звязаны з імі, а ўключаюцца ў сказ з мэтай паказаць адносіны таго, хто гаворыць, да вы ́казанай думкі;
д) словы, словазлучэнні і сказы, якія ўключаюцца ў структуру сказа з мэтай падаць дадатковыя звесткі, тлумачэнні, заўвагі, пры гэтым вызначаюцца сэнсавай адасобленасцю ад зместу асноўнага сказа.

З якімі тэрмінамі суадносяцца астатнія прапанаваныя азначэнні? Прывядзіце адпаведныя прыклады сказаў.

Практыкаванне 77

Прачытайце. Запішыце пытанні да тэксту, адказы на якія тлумачылі б сутнасць адасаблення і правілы пастаноўкі знакаў прыпынку пры дапасаваных азначэннях.

Стылістычныя функцыі сказаў з адасобленымі членамі акрэсліваюцца іх прызначэннем — канкрэтызаваць, удакладняць, інтанацыйна і сэнсава вылучаць асобныя кампаненты выказвання.
З дапамогай адасаблення падкрэсліваюцца істотныя для разумення тэксту дэталі, напрыклад: Нават самыя грубыя, недалікатныя людзі — на некалькі хвілін — становяцца паэтамі, рамантыкамі. Зразумела, што нявыхаванасць і рамантыка — рэчы несумяшчальныя, аднак роля паэтычнага, узвышанага слова настолькі значымая, што нават грубы чалавек у пэўныя моманты свайго жыцця адчувае сілу, прыгажосць лірычных радкоў. Нязвыкласць сітуацыі падкрэсліваецца праз адасобленую канструкцыю на некалькі хвілін. Без адасаблення — інтанацыйнага, сэнсавага — сказ мае сцвярджальны, адназначны характар: Нават самыя грубыя, недалікатныя людзі на некалькі хвілін становяцца паэтамі, рамантыкамі.
Адасабленне трэба разглядаць як спецыфічны сродак сінтаксічнай сувязі слоў у сказе, пры дапамозе якога выдзяляецца сэнсавая функцыя спалучэння слоў (асобнага слова) у кантэксце. Частотна адасабляюцца дапасаваныя/недапасаваныя азначэнні і акалічнасці, выражаныя дзеепрыслоўным зваротам. У сказах з адасобленым азначэннем з дапамогай інтанацыі, парадку слоў пэўная прымета лагічна і эмацыянальна выдзяляецца, акцэнтуецца: Дождж усё шамацеў над самай галавою, спорны, роўны (У. Караткевіч). Адасобленыя прыдаткі падкрэсліваюць прымету, вылучаюць яе на першы план: Ефрасіння Полацкая — будучая святая — нарадзілася ў сям’і малодшага сына Усяслава Чарадзея (Паводле А. Багамолавай).

Знакі прыпынку пры адасобленых азначэннях

Практыкаванне 78

Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў сказах з адасобленымі членамі, улічваючы ўмовы адасаблення: інтанацыю, парадак слоў у сказе (адасобленыя члены стаяць перад словам, якое паясняюць, або пасля яго), марфалагічнае выражэнне паяснёнага слова (займеннік, агульны або ўласны назоўнік).
Вусна перабудуйце сказы так, каб адасобленыя члены сталі неадасобленымі. Растлумачце інтанацыйную і сэнсавую розніцу паміж варыянтамі сказаў.

1. Па расе, ад сонца яркай, мы вяртаемся дамоў (П. Панчанка). 2. Успыхнуў жаваранак над праспектам, затрымцеў, утрапёны і горды (Г. Бураўкін). 3. Спяваюць жаваранкі. Нябачныя, яны трымцяць у засмужаным^сл злёгку блакіце (Я. Брыль). 4. Твар восені, пабляклы, невясёлы, вачам маім адкрыўся пакрысе* (Г. Каржанеўская). 5. Бліскавіцай асляпіўшы ўсіх, россыпны, зялёны, хлынуў лівень (Д. Кавалёў). 6. Выйдзеш за вёску — жытнёвыя далі коцяцца, цёплыя, плыняць наўсцяж (К. Кірэенка).

Да выдзеленых слоў падбярыце сінанімічныя рады.
•Выпішыце дзеясловы, ужытыя ў форме 2-й асобы адзіночнага і 3-й асобы множнага ліку. Растлумачце правапіс іх канчаткаў.

Практыкаванне 79

Спішыце сказы, выбраныя з вершаў У. Караткевіча, расстаўце знакі прыпынку, растлумачце іх неабходнасць/адсутнасць. Акрэсліце ўдакладняльны, паясняльны характар адасобленых членаў сказа ў кантэксце.

1. Шчасце былое ўяўляю дзяўчынкаю па вясне. Загарэлая кемная* злая дражніла яна мяне. 2. Явар сумны і адзінокі пахіліў задумёны стан. 3. Глянь на зямлю залатую пяшчотную сумную чыстую нехта па ёй вандруе ў паветра ўзнімаючы лісце. 4. Шчасце гуляла ў садзе апранутае ў паркаль сабе і птушкам на радасць а мне на смутак і жаль. 5. Кветка ў нетрах лясных распускалася залатая агністая сіняя. 6. І знік той дзень загублены ў цішы. 7. Былі ў яе нябачаныя вочы падобныя на просінь у нябёс і сарамлівасць мілая дзявочая і светлая была як светлы лёс. 8. Мудры моцны і працавіты цвёрда ведае родны народ — сонца светлым устане над жытам як прывыклі за многа год. 9. У вачах тваіх шэрых мілых больш было да мяне цеплыні.

Якія вершы У. Караткевіча вы ведаеце і любіце? Паразважайце, ці можна па некалькіх радках пазнаць паэта.
Растлумачце сэнс назвы зборніка паэта.

Практыкаванне 80

Раскажыце правілы адасаблення азначэнняў. Дапоўніце табліцу.

Практыкаванне 81

Прачытайце разважанні айчыннага мовазнаўца Міхася Яўневіча. Карыстаючыся прыведзеным каментарыем як узорам, назавіце ўмовы адасаблення/неадасаблення (пры адпаведных зменах) у наступных сказах. Якія ўмовы — граматычныя або сэнсавыя — з’яўляюцца, на вашу думку, вырашальнымі пры адасабленні членаў сказа?

Пры разглядзе сказаў з адасобленымі членамі часта на першы план ставяцца граматычныя ўмовы адасаблення. Фактычна ж^м асноўнай умовай адасаблення з’яўляецца дадатковая сэнсавая нагрузка, якую выконвае той ці іншы даданы член сказа. Таму пры аднолькавых граматычных умовах тое самае спалучэнне слоў можа адасабляцца і не адасабляцца ў залежнасці ад яго сэнсавай нагрузкі. Так, у сказе Адагрэтая за вясну зямля набрала сіл (Я. Колас) спалучэнне адагрэтая за вясну выступае толькі ў сваім асноўным значэнні і таму не адасабляецца. Калі ж мы інтанацыйна выдзелім гэтыя словы, то ўзмоцніцца іх сувязь з выказнікам набрала сіл, гэта спалучэнне набудзе адценне прычыннага значэння і, вядома, адасобіцца: Адагрэтая за вясну, зямля набрала сіл.

1. Месяц, яркі і круглы, абліў наваколле халодным святлом (З. Бядуля). 2. На палях нерухома ляжала восень, шэрая, аднастайная (І. Шамякін). 3. Услед за крыгамі плыве ў Волзе вымытае^м сонца (С. Грахоўскі). 4. Працяты марозам снег хрустка скрыпеў пад нагамі дзеда Талаша (Я. Колас). 5. Васіль углядаўся ў вышытае зорамі неба (І. Мележ).

Практыкаванне 82

Прачытайце сказы. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку пры недапасаваных азначэннях.

1. Да Аляксандра падышла прыгожая дзяўчына, з блакітнымі вачамі, з доўгай русай касой, і запыталася пра білеты. 2. З кветкамі і шарыкамі, у святочным адзенні, мы ішлі на апошнюю ў сваім жыцці школьную лінейку. 3. На каток, дзе збіраліся аднакласнікі, завітаў і Косця, без лішніх рэчаў, з канькамі і клюшкай. 4. Вунь які штабель дроў пад хлявом — на ўсю шырыню сцяны ад зямлі да самага даху (І. Капыловіч). 5. Усіх нас непакоіла адна думка — выстаяць (М. Лынькоў).

Практыкаванне 83

Прачытайце. Спішыце сказы, афармляючы іх паводле пунктуацыйных норм і раскрываючы дужкі. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку.

1. Яловы лес і яліны раслі і ра(с/з)кашавалі вакол нашай вёскі. Ахута(н/нн)ыя лапнікам яны як усё роўна былі зашнурава(н/нн)ы і зашпіле(н/нн)ы на ўсе гузікі і хавалі за пазухай нейкую таямніцу (В. Макарэвіч). 2. Алёна асветле(н/нн)ая вечаровым сонцам сядзіць з яблыкам у руках пад яблыняй (У. Сцяпан). 3. Над ім ра(с/з)пасціралася блакітнае бя(с/з)до(н/нн)ае неба светлае і чыстае без адзінай хмаркі (Г. Пярун). 4. Дзядзькаф Мікола худы жылісты насаты з кучомкай пасівелых валасоў хітравата з прыжмурам утаропіўся ў таўсматага брыгадзіра (А. Камароўскі). 5. Падора(н/нн)ыя нябёсамі жнівен(ь/?)скія дзянькі тояць у сабе шмат асалоды (Н. Навіцкая). 6. Голас маці лагодны і клапатлівы даляцеў аднекуль здалёк (І. Клімянкоў). 7. Яна ўвайшла порстка паружавелая свежая (Я. Скрыган). 8. Мала хто з іх тады маладых вясёлых застаўся жыць у гэтым доме (Г. Васілеўская). 9. Валасы яе колеру саломы былі мокрыя (Ю. Станкевіч).

Практыкаванне 84

Прачытайце сказы, звярніце ўвагу на выдзеленыя словы. Якім пунктуацыйным нормам адпавядае афармленне сказаў?

1. Рамантык закаханы і паэт, я кветкі акрыляў, падняўшы ўгору, дарыў табе, здаецца, толькі ўчора (М. Маляўка). 2. І мядзведзь, даўні ўладар пушчаў, таксама прабівае сабе сцежку, прыходзячы з далёкіх нязведаных сховаў (П. Пестрак). 3. Флексія, або канчатак, утварае пэўную граматычную форму слова і служыць для граматычнай сувязі паміж словамі ў словазлучэнні і сказе. 4. Да бярозавага балота Рэйдзіху павёў суседскі хлопчык, дзесяцігадовы Аўласаў Міцька (І. Чыгрынаў). 5. Над Бароўкай, двароў на сорак вёскай, якая падступалася паўкругам да возера (па адзін бок яго стаялі хаты, а па другі — лес), неўзаметку асядаў вечар (І. Чыгрынаў). 6. Якраз была адлётная пара — выпрабаванне на любоў і вернасць (Л. Галубовіч). 7. На Белай Русі — зямлі маіх продкаў — непадалёку ад гарадка Мір на захадзе серабрыцца Уша, трохі далей — Сервеч (А. Наўроцкі).

Сфармулюйце правілы адасаблення прыдаткаў на пісьме.

Знакі прыпынку пры адасобленых прыдатках

Практыкаванне 85

Прачытайце. Спішыце сказы, афармляючы іх у адпаведнасці з пунктуацыйнымі нормамі і ўстаўляючы прапушчаныя літары. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку і напісанне ўстаўленых літар.

1. Ал..ксей Савіч з зачараван..ем слухаў в..дучую маладую дзяўчыну зага..чыцу клуба (У. Гаўрыловіч). 2. Ажыло^с маё св..тое гаючае дрэва ліпа (У. Ліпскі). 3. Прыйшлі суседзі баба Мар’я з сынам Віктарам і н..весткай Кацярынай (Н. Касцючэнка). 4. Спраўны му..чына майстар на ўсе рукі ён часта дапамагаў знаёмым у розных справах (А. Козел). 5. Алёна глянула на музыкантаў двух маладых гара..кіх хлопцаў (В. Саковіч). 6. Пакуль Іван Данілавіч паіў каня, на двор хуткаю хадою ўвайшла Кацярына чарнявая жанчына з прывабнымі рысамі твару ў жоўтай майцы з кароткімі рукавамі светлай доўгай спадніцы і з хусткай у руках (Д. Пятровіч). 7. Вайна часта кранала іх в..сковых хлапчукоў і дзяўчынак сваім крылом (Л. Валасюк).

Практыкаванне 86

Прачытайце тэкст, пашыраючы сказы словамі з дужак. Запішыце ўтвораныя сказы, пракаменціруйце іх пунктуацыйнае афармленне. Вызначце ролю адасобленых членаў сказа ў тэксце.

На грыбы трэба цёплае, нават гарачае, але з частымі дажджамі лета. Тады яшчэ ў чэрвені — ліпені, у ягадную пару, шаўковымі прожылкамі белай цвілі ўкрываюцца чорныя лапікі лясной зямлі. Цвіль-грыбніца паказваецца і на сцежках^ф, і па езджанай дарозе (першая адмеціна грыбнога лета).
Урачыстасць, сапраўдную вагу грыбному сезону надае баравік, але і да яго, і пасля яго растуць у лесе грыбы.^сн
Прадвеснікам баравіка з’яўляецца чырвонагаловы падасінавік (грыб змешанага лесу). Ён сапраўды любіць, каб паблізу лапатала асіна, а калі няма яе, дык хоць бяроза ці якая-небудзь вярба.
Баравік, падасінавік^сл ды яшчэ рыжык часцей трапляюць у кошык спрактыкаваных грыбнікоў. Іншых грыбоў можа набраць кожны, хто заявіцца ў лес, няхай сабе нават першы раз.
У кожнай^м мясцовасці ёсць свае забабоны наконт таго, які грыб прыгодны, а які — не. У нас не бяруць ваўнянак, таўстух, сінюх (грыбоў вельмі смачных і карысных). Не бяруць і пахучага грыба-караняплода труфеля, які вырастае, не бачачы святла, у лясных шэразёмах...
У сухое лета першы баравік пракідаецца ў бярэзніках з травяным долам, на мясцінах ніжэйшых, макрэйшых. Калі лета, наадварот, мокрае, баравіка шукай па сасняках, па пясчаных^ф узгорках (Паводле І. Навуменкі).

•Растлумачце напісанне выдзеленых слоў.

Практыкаванне 87

Прачытайце тэкст, вызначце яго асноўную думку. Як возера Свіцязь паўплывала на творчасць Я. Чачота і А. Міцкевіча?
Спішыце, раскрываючы дужкі. Пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку і патлумачце іх.

(Не)надта вялікае і (не)надта глыбокае яно [возера Свіцязь] даўно быццам (не)адольны магніт прыцягвае да сябе падарожнікаў з усяго свету.^сн Дзвесце гадоў таму на берагах Свіцязі часта бывалі два школьныя сябры Ян Чачот і Адам Міцкевіч. Абодва — нашы землякі выдатныя польскія паэты. Да таго(ж) Ян Чачот руплівы збіральнік беларускага фальклору сам пісаў (па)беларуску вершы. Зачараваныя хараством Свіцязі і пачутымі на яго берагах народнымі легендамі аб прыгажунях(свіцязянках) паэты стварылі (не)калькі балад сапраўдных шэдэўраў (Паводле У. Ягоўдзіка).

Практыкаванне 88

Разгледзьце схему.

Спішыце сказы, расстаўляючы, дзе трэба, коскі. Растлумачце адасабленне або неадасабленне акалічнасцей з апорай на схему.

1. Курлыкаючы раздумна ўзмахваючы крыламі ў далёкую дарогу плывуць журавы (Я. Скрыган). 2. Звішнюк стаяў апёршыся на вароты і задумаўшыся глядзеў на вуліцу (І. Пташнікаў). 3. Свайго не меўшы ляжаш спаць не еўшы (Прыказка). 4. Сядзяць грыбы, як капыты, адасабляецца і разгарнуўшы парасоны глядзяць, бы нейкія персоны (Я. Колас). 5. Нягледзячы на камяністую глебу ногі падарожнікаў мякка ступалі па імху, які пакрываў не толькі горную пароду, але і ўсе вялікія дрэвы навокал (Я. Маўр). 6. Вучань адказваў ціха і не пазіраючы на аднакласнікаў. 7. Залатой мякінай лістападу адшумяць сумуючы гаі (Т. Кляшторны).

•Зрабіце фанетычны запіс выдзеленых адзінак.

Знакі прыпынку пры адасобленых акалічнасцях

Практыкаванне 89

Прачытайце тэкст. Дайце яму назву. Якія фарбы вы скарысталі б, каб малявалі ілюстрацыю да тэксту? Назавіце сказы з адасобленымі членамі, растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку пры адасобленых членах.

Першая яшчэ з сярэдзіны лета скідала ліст бяроза. Тое, што яна тут, паблізу^м, можна было заўважыць, нават не ўзнімаючы галавы, па залатой замеці лісця паміж верасу і травы. Па такой прыкмеце пазнаваўся і дуб, толькі па леташнім лісці, яно, нягледзячы на дажджы, слоту, доўга ляжала. Асіна, апрануўшыся ў вогненныя барвы, пад восень рабілася прыгажэйшай ад усіх дрэў.
Гаспадары восеньскага лесу — дзяцел і наіўна-вясёлыя, бесклапотныя сініцы. Астатняе шэрае птаства, збіраючыся ў вырай, змаўкае. У ядлоўцавых зарасніках можна падняць соннага днём цецерука, і ён гучна залапоча крыллем, віруючы між соснаў, ніколі не падымаючыся над купамі дрэў.
Цікаўная вавёрка, не баючыся грыбнікоў, спусціцца на ніжні сук, падзівіцца вокам-шрацінкай і шугане рыжай маланкай між зялёнай навісі. Збіраючы грыбы, я некалькі разоў бачыў вогненна-чырвоных^сл ліс, яны заўсёды перабягалі дарогу... (Паводле І. Навуменкі).

Практыкаванне 90

Прачытайце сказы. Спішыце, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы прапушчаныя літары. Расстаўце знакі прыпынку паводле пунктуацыйных норм і растлумачце іх пастаноўку.

1. Адвеку ты жывеш па праўдзе (н..)наракаючы на долю (А. Зэкаў). 2. Стома заклапочанасць (н..)гледзячы н.. на што (н..)сцерліся з яго твару (У. Шыцік). 3. Дажджавое покрыва ахінула ўвесь небасхіл (н..)пакінуўшы (н..)воднага светлага краёчка (Г. Пярун). 4. Гледзячы (н..)куды перад сабой высока трымаючы галаву Кацярына журботна пела на роднай мове (Н. Касцючэнка). 5. Камандзір нашага ўзвода быў (н..)стомны і (н..)гледзячы на свой (н..)вялікі рост бегаў як заведзены (Э. Луканскі). 6. Яна [Галіна Пятроўна] заўсёды вельмі хвалявалася чакаючы першага верасня (У. Гаўрыловіч). 7. Абдымаюць Радзіму буслы прад расстаннем ахінуўшыся наміткай смутку-тугі (Г. Бабарыка). 8. (Н..)гледзячы на страшэнную стому я гарэў (н..)цярпеннем высветліць што здарылася (Э. Луканскі).

Практыкаванне 91

Спішыце сказы, расстаўляючы знакі прыпынку. Пракаменціруйце іх пастаноўку.

1. На супрацьлеглым баку гайдаліся пабліскваючы срэбрам лісця густыя і разлапістыя кусты вербалозу^сл (У. Гніламедаў). 2. Падняўшыся на свой паверх і паставіўшы сумку на падлогу Дзяніс апусціўся ў крэсла і разам з тым нецярпліва пачаў разрываць канверт (Д. Пятровіч). 3. Маладзіца збіраючы ягады спявала напаўголаса (П. Пестрак). 4. Расчасаўшы густыя валасы і сплёўшы іх у доўгую касу дзяўчына адкінула яе за плечы (Я. Сіпакоў). 5. Вольга Міхайлаўна ціха пастукала ў дзверы^м і крыху счакаўшы паволі штурханула іх (Т. Пяшко). 6. Пастаяўшы крыху Клара Іванаўна схамянулася і ўздыхнуўшы села за стол (А. Федарэнка). 7. Нельга чытаць лежачы. 8. Хлопец працаваў спусціўшы рукавы. 9. Таццяна нібы наважваючыся пазнаць мужчыну яшчэ здалёк пільна ўглядалася ў яго твар. Нават убачыўшы мужчыну зблізку дзяўчына не змагла яго прызнаць.

Практыкаванне 92

Спішыце прыказкі, раскрываючы дужкі і расстаўляючы, дзе патрэбна, знакі прыпынку. Растлумачце сэнс прыказак.

1. Лета прагуляўшы восенню (н..)збярэш. 2. (Н..)шануючы малога (н..)будзеш мець і вялікага. 3. Растуць дзеткі на лес гледзячы. 4. (Н..)запрогшы (н..)паедзеш. 5. (Н..)пастаяўшы ў парозе (н..)сунься на кут. 6. Сядзець склаўшы рукі ды разявіўшы рот — толькі можна мух налавіць. 7. (Н..)помніць карова зімы дачакаўшы лета. 8. Даганяючы (н..)нацалуешся. 9. Пазычаючы грошай (н..)разбагацееш.

Практыкаванне 93

Прачытайце верш Уладзіміра Караткевіча «Эмігранты». Сфармулюйце і запішыце асноўную думку твора. Ці пагаджаецеся вы з наступнай думкай славутага філолага Д. Ліхачова: «Вершы наогул нельга прачытаць з першага разу. Спачатку трэба адчуць, зразумець музыку верша, потым ужо чытаць з гэтай музыкай — самому сабе або ўслых».
Спішыце тэкст, расстаўляючы знакі прыпынку. Растлумачце іх пастаноўку.

Двух зуброў ад нетраў Белавежы
На Каўказ завезлі аддалі^сн.
Там лугі зялёныя бязмежныя
Там багата сонца і зямлі...
Хмары над лясамі залатымі
Соль трава вадзіцы смачнай жмут
Лёгка дыхаць так як на радзіме
Але ў кожнага ёсць^ф родны кут.
Дзеці гэтага не разумеюць
Нарадзіўшыся ў чужым бары
І на тое як яны дурэюць
Непахвальна дзівяцца зубры.
На празрыстых светла-сініх водах
Сняцца ім айчыны берагі
Па ́параць імшаныя калоды
Сінія пад месяцам лугі
Сінія пралескі на сугрэве
Мухамор чырвоны ля азёр
І калоны манументаў-дрэваў
Што вярхамі дастаюць да зор.

Паразважайце, што дазваляе паэту аб’яднаць у адзін рад лагічна неаднародныя паняцці соль, трава, хмары, жмут вадзіцы; берагі, папараць, калоды, лугі? Што звязвае іх у адзін сэнсавы і эстэтычны рад? Якія сродкі ствараюць эмацыянальнасць верша?
Назавіце сказы з аднароднымі і адасобленымі членамі, вызначце іх стылістычную ролю.
Зрабіце марфалагічны разбор прыслоўя (на выбар).
Акрэсліце сінтаксічную ролю слова што ў апошнім радку. Калі што з’яўляецца злучнікам, калі — адносным займеннікам? Як размежаваць падобныя выпадкі? Запішыце адпаведныя прыклады сказаў.

Знакі прыпынку пры адасобленых дапаўненнях

Практыкаванне 94

Прачытайце сказы. Запішыце, захоўваючы пунктуацыйныя і арфаграфічныя нормы. Патлумачце пастаноўку знакаў прыпынку і напісанне ўстаўленых літар.

1. З таго часу як перастаў ён есці скаромнае лес акрамя агарода стаў яго надзейным кармільцам (А. Камароўскі). 2. І апрача гэтага ў іх застаўся ад мінулых часоў з в..лікага багац..я вось адзін толькі гэты дом (К. Чорны). 3. Усе акрамя яго развітаўшыся да заўтра в..шлі (Д. Пятровіч). 4. Акрамя ма..і больш дарагога чалавека ў мяне няма (І. Шамякін). 5. Начаваў я не ставячы палаткі пад дубам у спальніку. Карэн..е яго было мне замест падушкі (В. Казько). 6. Ён помніў што ў гру..е ніхто ў пілотцы апрача Валодзі не хадзіў (У. Федасеенка). 7. Мы зірнулі на мільгануўшую гарушку і нічога не разгледзелі акрамя зу..чатага лесу на ёй (С. Давідовіч). 8. Яна замест а..казу ткнула пальцам у паперу на дрэве (К. Чорны).

•Растлумачце напісанне не, ні са словамі.

Практыкаванне 95

Запішыце сказы, ужыўшы прапанаваныя словы ў дужках з прыназоўнікам апрача, побач з, у параўнанні з, за выключэннем, уключаючы або замест. Расстаўце патрэбныя знакі прыпынку і растлумачце іх пастаноўку.

1. Да свята (падрыхтоўка канцэрта) вырашылі арганізаваць выстаўку малюнкаў. 2. Дзеці працавалі (дарослыя). 3. (Яблыні ранніх сартоў) у садзе раслі грушы і слівы. 4. (Карціны) у пакоях былі кветкі. 5. Увесь студзень (некалькі дзён) быў халодным. 6. У хаце (бабуля) нікога не было.

Практыкаванне 96

Складзіце сказы з адасобленымі дапаўненнямі, выкарыстоўваючы прапанаваныя пары слоў і прыназоўнікі са значэннем выключэння, уключэння або замяшчэння.

У з о р: рабіна — чарнаплодная (рабіна). Рабіна, апроч чарнаплоднай, мае аранжава-чырвоныя плады.

Студэнты — першакурснікі, наша сям’я — я, прадмет — матэматыка, члены каманды — пераможцы, птушкі — салавей.

Практыкаванне 97

Прачытайце. Спішыце сказы, расстаўце, дзе патрэбна, знакі прыпынку і растлумачце іх пастаноўку.

1. Моцна спалі ўсе акрамя Брагінскага (І. Шамякін). 2. І апроч аднаго стала нічога больш не было (К. Чорны). 3. Акрамя вахценнага^м на судне не было відаць нікога (У. Краўчанка). 4. Але нікога акрамя Надзі я не бачыў (З. Прыгодзіч). 5. Так атрымалася што з Беларусі нікога не было акрамя нас з мужам (Л. Арабей). 6. Усе мае сябры за выключэннем двух чалавек кожнае лета адпачываюць на гэтым возеры. 7. Але акрамя рыпу соснаў пад слабым ветрам і далёкага шуму машын ён нічога не пачуў... (Ю. Станкевіч). 8. Гэтай вадзе не відаць было канца-краю апрача той палоскі лесу на даляглядзе^сл (Я. Маўр).

•Падкрэсліце займеннікі, вызначце іх разрад.

Знакі прыпынку пры ўдакладняльных членах сказа

Практыкаванне 98

Прачытайце. Спішыце сказы, расстаўляючы знакі прыпынку ў адпаведнасці з пунктуацыйнымі нормамі. Патлумачце пунктуацыйнае афармленне сказаў.

1. З Жукаўшчыны з горкі па пяску было лёгка і мякка ступаць і я не агледзеўся як ужо быў у Бярэзаўцы ля моста праз крыніцу^л (І. Пташнікаў). 2. На кірмашы заўсёды было шмат людзей асабліва ў нядзелю (К. Стаселька). 3. Цяпер Анэта стаяла ўжо на сваім двары пры плоце (А. Жук). 4. Перада мною вышынёй у некалькі метраў высіцца збудаванне пераважна з асін і альхоўніку (М. Бусько). 5. Малады высокі дуб з густою шапкай галля і лісця стаяў на беразе Дняпра на невялікім лугавым узгорку^сл (І. Шамякін). 6. Пад вечар таго ж дня ўжо на змярканні стаў пашумліваць вецер (Я. Колас). 7. Перш-наперш ніяк не чакаў я Саханюка ў госці асабліва ў будны дзень (Я. Колас).

Практыкаванне 99

Прачытайце сказы. Спішыце, расстаўляючы прапушчаныя знакі прыпынку. Растлумачце іх пастаноўку.

1. Там на Палессі карані і таленту і лёсу... (І. Капыловіч). 2. Побач^м ляжаў яго Віцеў гармонік (Т. Купрэвіч). 3. Таня патэлефанавала праз некалькі дзён у суботу (Д. Пятровіч). 4. У самай вышыні над галавою самотна кружляла невядомая птушка (Г. Пярун). 5. Я даўно з юнацтва пішу (Н. Касцючэнка). 6. Вярба асабліва яе вецце шырока выкарыстоўвалася ў народным побыце (І. Швед). 7. А той другі нічога не адказаў яму ́ (М. Стральцоў). 8. На голых дрэвах замест лісця паклалі шэрань маразы (Я. Колас). 9. Я нават^м адрас яе помню... (І. Пташнікаў).

Практыкаванне 100

Прачытайце тэкст. Падбярыце да яго загаловак у адпаведнасці з тэмай.

Пра ўшанаванне друкаванага слова і любоў да кніжнай мудрасці гаварылі яшчэ Ефрасіння Полацкая і Кірыла Тураўскі. Археалагічныя знаходкі сцвярджаюць: нашы продкі ўмелі чытаць і пісаць з самых даўніх часоў. Настаўнікі знаёмілі вучняў з таямніцамі слова праз тэксты рэлігійных кніг найперш — Псалтыра і Новага Запавета. Аднак крыху больш за 400 гадоў таму 24 ліпеня 1618 года ў мястэчку Еўе (зараз на тэрыторыі Літвы) была надрукавана асаблівая кніга правобраз цяперашняга падручніка для самых маленькіх вучняў. «Буквар языка словенска» стаў першым у свеце выданнем з такой назвай.
Ён быў напісаны на царкоўнаславянскай мове, але аўтары выпадкова ці наўмысна дадалі ў кнігу значную частку беларусізмаў. У больш позніх выданнях сустракаюцца нават асобныя тэксты на тагачаснай беларускай мове.
Першая частка «Буквара» змяшчае ў сабе азбуку царкоўнаславянскі алфавіт і склады, па якіх вучылі аб’ядноўваць літары. Замест слоў «мама мыла раму» дзеці пачатку ХVІІ стагоддзя чыталі пералікі запаветаў хрысціянскіх дабрадзействаў а таксама грахоў каб ведаць як рабіць не трэба. Такім чынам, выданне адначасова выконвала не толькі адукацыйную, але і выхаваўчую функцыю.
На першым «Буквары» не пазначаны яго аўтары. Дакладна вядома толькі, што падрыхтаваны ён вандроўнымі манахамі віленскага манастыра. Адным з магчымых укладальнікаў даследчыкі лічаць Мялеція Сматрыцкага. Мялецій Сматрыцкі выпусціў «Граматыку» лагічны працяг «Буквара». Другім найбольш верагодным аўтарам можна лічыць Лявонція Карповіча — кіраўніка манастыра, а таксама друкарні і школы пры ім. Гэта быў актыўны асветнік і прапаведнік добра абазначаны ў кніжнай і выдавецкай справе.
Абодва гэтыя асветнікі цудоўна ведалі грэчаскія, лацінскія і польскія традыцыі выдання кніг. Яны выкарысталі найлепшыя моманты еўрапейскай адукацыі звязаўшы іх з мясцовымі рэаліямі сваёй мовай і духоўна-выхаваўчай практыкай.
Адзін з экзэмпляраў арыгінала «Буквара» захоўваецца ў Лондане ў бібліятэцы Мідл Тэмпл.
Арыгінал «Буквара» мае звычайную драўляную вокладку, якая раней была абцягнута скурай. На тытульным аркушы бачны герб Агінскіх патронаў выдавецкай справы. Наступная старонка — малітва, без якой у тыя часы не пачыналася ніякая добрая справа.
Далей чытач знаёміцца з алфавітам. Для спецыялістаў ён добра зразумелы, а вось звычайнаму сучаснаму чалавеку было б цяжкавата разабрацца з тагачаснымі літарамі. Літары надрукаваны як у прамым, так і ў адваротным парадку. Цікавая асаблівасць звязана з літарай «г»: іх дзве. Такім чынам вучань адразу раздзяляў [г] выбухны і [г] фрыкатыўны, характэрныя для беларускай мовы. Прычым у ранейшых выданнях падобнае раздзяленне амаль не сустракаецца а тут у падручніку пададзена як норма.
Друкары стараліся зрабіць кнігу яшчэ і прыгожай. Яны выкарыстоўвалі шрыфты розных памераў, літы наборны арнамент, гравюры, буквіцы, канцоўкі і застаўкі. Некаторыя элементы выкананы ў стылістыцы блізкай да афармлення кніг Францыска Скарыны.
Нягледзячы на шматтыражнасць і частыя перавыданні «Буквара» да нашага часу захавалася пара экзэмпляраў. Экзэмпляр у Лондане захаваўся толькі таму, што быў набыты калекцыянерам і некалькі стагоддзяў праляжаў у архівах без ужытку (Паводле Р. Юргель).

Спішыце выдзеленыя сказы, расстаўляючы, дзе патрэбна, знакі прыпынку. У якіх з гэтых сказаў ёсць удакладняльныя члены?
•Выпішыце 5 слоў, у якіх адбываецца асіміляцыя зычных па мяккасці.
Раскрыйце значэнне слова архіў. У якім значэнні ўжыта ў тэксце слова патрон?

Практыкаванне 101

Прачытайце фразеалагізмы. Што іх аб’ядноўвае? Устанавіце адпаведнасць паміж фразеалагізмамі і іх значэннямі.

Практыкаванне 102

Прачытайце азначэнні да слова мова, пададзеныя ў «Слоўніку эпітэтаў беларускай мовы» Ніны Гаўрош. Пры неабходнасці высветліце іх значэнне па тлумачальным слоўніку.

Мова. Сродак грамадскіх узаемаадносін; спосаб выражэння думак, пачуццяў.

1. Пра родную беларускую мову: (адвечна)новая, адвечная, адзначаная ўзнёслай прастатою (аўт.), багатая, баравая (аўт.), бя..концая, (вечна)жывая, вобразная, вогн..трывалая, вольная, выс..кародная, вялікая, гаваркая, гарачая, гаючая, глыбін..ая, гнуткая, гордая, гучная, дарагая, дз..восная, жывучая (аўт.), дзіўная, жыватворная, жыватворчая, жывая, жытнёвая (аўт.), звонкая, ільня..ая (аўт.), іскрыстая, кроўная, крыштальная, крэўная, лаканічная, ласкавая, любімая, магутная, ма..чына, м..лагучная, мілая, мя..кая, найбагацейшая, найчысцейшая, н..вычэрпная, н..паўторная, н..ўміручая, н..зводная (аўт.), няспыннаплы..ная (аўт.), (па)народнаму н..вычэрпна багатая (аўт.), паэтычная, песенная, праўдзівая, п..вучая, раздольна-велічная (аўт.).
2. Пра ўяўную мову навакольнага асярод..я (мову прыроды): гутарлівая, даверлівая, задумлівая, звонкая, н..ўміручая, п..вучая, родная, стройная, шапатлівая, самотная, сумная.

•Запішыце словы з прапушчанымі літарамі, растлумачце іх напісанне.

Практыкаванне 103

Выкарыстоўваючы матэрыял папярэдняга практыкавання, раскажыце пра беларускую мову: пра яе адметнасць, пра якасці, якія вам падабаюцца або вас здзіўляюць. Ужывайце сказы з аднароднымі і адасобленымі членамі.

Практыкаванне 104

Складзіце паводле схем сказы з адасобленымі членамі пра ролю нацыянальнай мовы ў жыцці народа. Запішыце сказы.

Практыкаванне 105

Прачытайце развагі Максіма Танка пра незвычайныя прыродныя здольнасці мастака Язэпа Драздовіча. Што вы ведаеце пра гэтых асоб, пра іх уклад у беларускую культуру? Выпішыце сказы з адасобленымі членамі, вызначце іх стылістычную ролю ў тэксце. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку. Вызначце выказнікі ў сказах.

Язэп Драздовіч быў самабытным мастаком і цікавым чалавекам.
Усё жыццё яго прайшло ў вандроўках, пошуках^сл хлеба і не спазнанай нікім ісціны. Нельга не дзівіцца, колькі ён паспеў зрабіць у сваім^ф жыцці, беспрытульным, падарожным.
З яго палотнаў ва ўсёй красе задуменных бароў, сялянскіх сядзіб, затанулых у збажыне, паўстае яго малая радзіма — Дзісеншчына (М. Танк).

Карыстаючыся дадатковай літаратурай або інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра літаратурную спадчыну Максіма Танка.

Практыкаванне 106

Ускладніце прапанаваныя сказы аднароднымі або адасобленымі членамі сказа, каб атрымаліся разгорнутыя азначэнні сінтаксічных тэрмінаў.

1. Словазлучэнне — гэта спалучэнне слоў...
2. Неразвітым называецца сказ...
3. Дзейнік — гэта галоўны член сказа...
4. Выказнік — гэта галоўны член сказа...
5. Аднароднымі называюцца члены сказа...
6. Зваротак — гэта слова або спалучэнне слоў...
7. Пабочнымі называюцца канструкцыі...
8. Адасобленымі называюцца члены сказа...

Практыкаванне 107

Прачытайце тэкст. Зрабіце вывад пра значнасць падобных мерапрыемстваў дзеля папулярызацыі айчынных выданняў, нашай краіны як міжнароднай пляцоўкі для камунікацыі, знаёмства, сяброўства. З пяці сказаў (на выбар) выпішыце граматычныя асновы, ускладніце іх аднароднымі або адасобленымі членамі, растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку.

У з о р: Кніга па-ранейшаму ў пашане. Граматычная аснова: кніга ў пашане. Кніга, нацыянальная, самабытная, шануецца прадстаўнікамі розных пакаленняў. Кнігі, прачытаныя ў маленстве і юнацтве, застаюцца ў памяці на многія гады. Свет змяняецца, аднак «жывая» кніга, выдадзеная друкарскім спосабам, і сёння ў пашане. У маёй бібліятэцы і сёння ёсць месца для набытых у кнігарні выданняў.

Гэты дзівосны кніжны свет

Кніга па-ранейшаму ў пашане. Ёй не пагражае знікненне, што прадказваюць папяровым варыянтам газет. Яна запатрабавана самымі рознымі людзьмі: ад шаноўных па ўзросце да пакалення юных чытачоў. Гэты аптымістычны вывад пацвердзіла Мінская міжнародная кніжная выстаўка-кірмаш, якая ўжо больш за чвэрць стагоддзя традыцыйна праходзіць у беларускай сталіцы ў першыя дні лютага.
2021-ы — год 30-годдзя стварэння Садружнасці Незалежных Дзяржаў. Гэта акалічнасць паслужыла ініцыятывай абвясціць цэнтральным экспанентам* XXVIII кніжнай выстаўкі менавіта СНД. Галоўны экспанент прадвызначыў дэвіз мерапрыемства: «Кніга аб’ядноўвае людзей і краіны». Цэнтральную экспазіцыю* сімвалічна аформілі ў стылі адзінага агульнага дома, які, натуральна, складаецца з пакояў. Гасцёўня, напрыклад, знаёміла з выданнямі, якія сталі ўладальнікамі Гран-пры Міжнароднага конкурсу «Мастацтва кнігі».
Адзін з пакояў цэнтральнай экспазіцыі выстаўкі — гэта кабінет пісьменніка. Арганізатары прадставілі лепшыя кнігі ўсіх 11 краін СНД па гісторыі, культуры, мастацтве. Тут жа праходзілі цікавыя сустрэчы пісьменнікаў з наведвальнікамі выстаўкі.
Госці выстаўкі мелі выдатную магчымасць сустрэцца з аўтарамі, даведацца пра творчы працэс стварэння кніг. На гэтай жа пляцоўцы прайшоў адбор праектаў для прыярытэтнага выдання дзяржаўнымі выдавецтвамі работ, якія перамаглі ў літаратурным стартапе LitUp, старт якога быў абвешчаны ў студзені. LitUp прапаноўваў паспрабаваць свае літаратурныя магчымасці, запаліць сваю творчую зорку падчас выстаўкі.
Штогод Мінская міжнародная кніжная выстаўка-кірмаш збірае дзясяткі краін. Арганізатары змаглі правесці шматлікія мерапрыемствы з дапамогай анлайн-фарматаў. Трансляцыя дыскусійных пляцовак вялася на YouTube-канале, дзе можна было адрасаваць пытанні непасрэдна ўдзельнікам мерапрыемстваў.
На цэнтральнай сцэне выстаўкі па традыцыі прайшлі прэзентацыі найбольш значных кніжных праектаў, узнагароджанне пераможцаў Нацыянальнага конкурсу «Мастацтва кнігі», а таксама пераможцаў Міжнароднага конкурсу маладых літаратараў «Першацвет».
Можна сцвярджаць, што на Мінскай міжнароднай выстаўцы кожны знайшоў «сваю» кнігу — па ўзросце і інтарэсах (Паводле А. Піменава).

Якую «сваю» кнігу вы хацелі б знайсці на гэтай кніжнай выстаўцы? Якія мерапрыемствы выстаўкі вам захацелася наведаць? Ці згодны вы з выказваннем: «Скажы, якія кнігі стаяць на тваёй паліцы, — і я раскажу, які ты»? Якім кнігам — папяровым або электронным — вы аддаяце перавагу? Чаму? Як часта вы заходзіце ў кнігарню? З якой мэтай?
Растлумачце правапіс выдзеленых слоў.
Падрыхтуйце эсэ на тэму «Кніга ў маім жыцці».

Практыкаванне 108

Выканайце інтэрактыўнае заданне «Сказы з адасобленымі членамі».

http://learningapps.org/watch?v=p8wvs3dnt01