§ 3. Нормы дапасавання і кіравання ў беларускай мове

Сінтаксічныя і пунктуацыйныя нормы

Сінтаксічныя нормы беларускай мовы выяўляюць правілы пабудовы словазлучэнняў і сказаў. Сінтаксічныя нормы грунтуюцца на асаблівасцях ужывання слоў у словазлучэнні і сказе, правілах сувязі дзейніка і выказніка. Пунктуацыйныя нормы — гэта правілы ўжывання знакаў прыпынку для афармлення пэўных сінтаксічных адзінак. Нарматыўнае пунктуацыйнае афармленне пісьмовага тэксту азначае адпаведнасць ужытых пунктуацыйных знакаў сінтаксічнаму і сэнсаваму характару тэксту. Парушэнні пунктуацыйных норм кваліфікуюцца як пунктуацыйныя памылкі.

Звярніце ўвагу!

Правілы дапасавання і кіравання

Практыкаванне 22

Разгледзьце табліцу. З дапамогай правіла і матэрыялу табліцы падрыхтуйце паведамленне на тэму «Асаблівасці кіравання і дапасавання ў беларускай мове (у параўнанні з рускай мовай)».

Складзіце і запішыце 5-6 сказаў з беларускамоўнымі канструкцыямі (на выбар).

Практыкаванне 23

Запішыце спецыфічныя беларускамоўныя канструкцыі да прыведзеных рускамоўных. Пры неабходнасці карыстайцеся даведкай.

Пойти за (ягодами, грибами, орехами), по случаю праздника, раз в неделю, создать по образцу, своими (собственными) глазами видеть, жить по соседству, в другой раз, прошлым летом, быть при деньгах, к праздничному столу, по сообщению, по собственному желанию, из-за лени, сказать по секрету, согласно закону, по выходным дням, читать про себя, день ото дня, приобрести вне очереди.

Д л я  д а в е д к і: штодзень, набыць без чаргі, чытаць самому сабе, у выхадныя дні, у адпаведнасці з законам, з нагоды свята, стварыць на ўзор, сказаць пад сакрэтам, іншым разам, летась, мець грошы, раз на тыдзень, праз ляноту, па ўласным жаданні, паводле паведамлення, на святочны стол, жыць у суседстве, пайсці ў (ягады, грыбы, арэхі), на свае (уласныя) вочы бачыць.

Са словазлучэннямі, якія выклікалі цяжкасці пры падборы адпаведнікаў, складзіце і запішыце сказы на беларускай мове.

Практыкаванне 24

Запішыце правільна словазлучэнні, у якіх дапушчаны памылкі ў дапасаванні і кіраванні. Растлумачце прычыны парушэння сінтаксічных норм.

Тры стала, дзве высокіх сасны, чатыры дзявочых постаці, дзякуем вас, пайсці за вадой, падобны маці, загадчык кафедрай, вышэй бацькі, жаніцца на прыгажуні, пісаць па адрасе, прабачце мяне, гуляць па гарадскім вуліцам, чатыры халодных зімы, паехаў за новай мэбляй, мацней усіх удзельнікаў, гэта нам па сілам, па ўсім накірункам, тры цікавых падручніка, два раза ў месяц.

Практыкаванне 25

Прачытайце.Чаму прыказкі (прымаўкі) называюць залацінкамі народнай мудрасці? Выпішыце адметныя беларускія сінтаксічныя канструкцыі.

1. Хто з каго смяецца^ф, той таму і застаецца. 2. Хто ўсім паддакуе*, таму ніхто не дзякуе. 3. Праз аднаго Іванку ўсім заганка*. 4. Пайшоў Апанас па квас, дык ні Апанаса, ні кваса. 5. Як шкоды наробяць, на госці не ходзяць. 6. Не цешся^ф з чужой бяды: свая за гоні* ад барады. 7. Лес па сякеры не плача.

Складзіце і запішыце сказы з выпісанымі сінтаксічнымі канструкцыямі.

Практыкаванне 26

Прачытайце тэкст. Падбярыце яму назву. Да кожнага абзаца складзіце і запішыце пытанні, адказы на якія задзейнічалі б найбольш значную інфармацыю. Выпішыце словазлучэнні, што ілюструюць спецыфіку дапасавання і кіравання ў беларускай мове.

Індустрыяльны парк «Вялікі камень» — самы маштабны сумесны праект Беларусі і Кітая, разлічаны на дзесяцігоддзі. У стратэгічна-ўнікальным месцы — геаграфічным цэнтры Еўропы, на стыку буйных інтэграцый і на новым Шаўковым шляху — ствараецца пляцоўка для дзейнасці высокатэхналагічных кампаній з усяго свету.
Парк «Вялікі камень», падобны да сучаснага асілка, знаходзіцца на адлегласці за 25 кіламетраў ад беларускай сталіцы. Побач з цэнтрам — міжнародны аэрапорт «Мінск», чыгунка і транснацыянальная магістраль Берлін — Масква.
Па задуме стваральнікаў, з якой ужо ніхто не дзівіцца, «Вялікі камень» павінен стаць сапраўдным экагорадам, дзе сканцэнтраваны інавацыйная вытворчасць і высокі экспартны патэнцыял, дзейнічае асаблівы прававы рэжым і забяспечаны аптымальныя ўмовы для вядзення бізнесу.
Тэрыторыя плошчай больш за 80 км² аб’ядноўвае прамысловыя і жылыя зоны з адпаведнай інфраструктурай, фінансавы і навукова-даследчы цэнтры, офісныя і гандлёва-забаўляльны комплексы.
Ідэя стварэння кітайска-беларускага тэхнапарка ўзнікла ў 2010 годзе. Урачыстая цырымонія закладкі першага каменя адбылася 19 чэрвеня 2014 года. Сёння парк, які з’яўляецца самым вялікім праектам у гісторыі двухбаковых адносін Беларусі і Кітая, набывае ўсё большае значэнне (К. Фурсевіч).

•Растлумачце правапіс выдзеленых у тэксце слоў.
•Пракаменціруйце пастаноўку працяжніка ў першым абзацы.
•Выпішыце з тэксту просты ўскладнены і складаназалежны сказы, зрабіце іх сінтаксічны разбор.
Што вы ведаеце пра тэхнапарк «Вялікі камень»? Падрыхтуйце паведамленне.

Практыкаванне 27

Раскажыце пра сутнасць дапасавання, кіравання і прымыкання. Вызначце від падпарадкавальнай сувязі ў словазлучэннях. Успомніце, якія спалучэнні слоў не з’яўляюцца словазлучэннямі. Прывядзіце прыклады.

Апрануць сукенку, смешнае здарэнне, убачыць яго, з’ехаць з гары, гаварыць услых, глядзець на неба, пяты ўрок, дрэнныя паводзіны, стаяць побач, дом з цэглы, ажаніцца ўвосень, учарашні дзень, сумна пазіраць, надзвычай проста, наступны тыдзень.

Складзіце і запішыце па два сказы са словазлучэннямі з рознымі відамі падпарадкавальнай сувязі.

Практыкаванне 28

Прачытайце разважанні мовазнаўцы А. Багамолавай. Запішыце словазлучэнні, якія ілюстравалі б дарэчнае ўжыванне прыназоўнікаў пра і аб. Складзіце сказы з імі.

Дзеясловы маўлення, думкі, пачуцця гаварыць, казаць, распытваць, думаць, разважаць, клапаціцца патрабуюць ад назоўнікаў ці займеннікаў формы вінавальнага склону з прыназоўнікам пра: гаварыць пра адносіны, распытваць пра пачуцці, думаць пра яе. У рускай мове слова ўжываецца ў форме меснага склону з прыназоўнікам о (об): говорить об отношениях, расспрашивать о чувствах, думать о ней.
Маўленчая практыка паказвае: часта замест канструкцый з прыназоўнікам пра выкарыстоўваецца словазлучэнне з прыназоўнікам аб і месным склонам назоўніка (займенніка): гаварыць аб адносінах, распытваць аб пачуццях, думаць аб ёй. Абедзве канструкцыі сінанімічныя, аднак трэба ўлічваць, што яны — з розных сфер ужывання.
Першая (з прыназоўнікам пра) уласціва мастацкай літаратуры і гутарковаму стылю маўлення. Прыназоўнік пра ўжываецца пры выражэнні аб’ектных адносін з назоўнікамі ў форме вінавальнага склону: гаварыць пра мову, думаць пра каханага, разважаць пра эканоміку.
Канструкцыя з прыназоўнікам аб уласціва афіцыйнаму, публіцыстычнаму і навуковаму стылям пры выражэнні аб’ектных адносін з назоўнікамі ў форме меснага склону: Закон аб мове, загад аб залічэнні, паняцце аб дзеяслове.
Ужыванне прыназоўніка аб з’яўляецца нарматыўным у наступных выпадках:
• у выразах, у якіх ужыванне прыназоўніка пра вядзе да немілагучнасці, паўтарэння аднолькавых або падобных складоў: пра праблемы, пра прыклады;
• у канструкцыях з вінавальным склонам пры абазначэнні сутыкнення з аб’ектам у выніку руху: разбіць аб камень, кроплі дажджу стукаюць аб шыбы^л;
• ва ўстойлівых народных выразах: аб малаку ног не павалаку; аб адной вадзе сыт не будзеш.

•Выпішыце складаны сказ з рознымі відамі сувязі, пабудуйце яго схему.
•Выпішыце назоўнікі, ужытыя ў форме роднага склону адзіночнага ліку. Растлумачце іх правапіс. Запішыце ўласныя прыклады на гэта правіла.

Практыкаванне 29

Прачытайце. Вусна перадайце змест тэксту па-беларуску. Прыведзеныя ў тэксце прыклады запішыце на беларускай мове.

Под управлением понимается такая связь слов в предложении, при которой для выражения определённых смысловых отношений то или иное слово требует постановки другого (зависимого) слова в строго определённой позиции. Это может быть имя существительное в определённом падеже с предлогом или без предлога (служба безопасности, зависеть от обстоятельств); неопределённая форма глагола (начать исследование); придаточное предложение (заявить, что расследование закончено). Управление свойственно любой части речи: имени существительному (план ч е г о? — проверки; закон о ч ё м? — о языке); прилагательному (достойный ч е г о? — награды, звания, благодарности; готовый к ч е м у? — к выступлению; готовый н а ч т о? — на подвиг; заинтересован в ч ё м? — в обсуждении; дежурный п о ч е м у? — по классу); наречию (недалеко о т к о г о/ч е г о — от нас, от дома); глаголу (дорожить ч е м? — мнением коллег; компенсировать ч т о? — убытки) и т. д. (Г. Скляревская).

Практыкаванне 30

Як вядома, беларуская, руская і ўкраінская мовы належаць да ўсходнеславянскай падгрупы славянскай групы індаеўрапейскай моўнай сям’і. Гэты факт сведчыць як пра блізкасць, так і пра адметнасць кожнай з усходнеславянскіх моў.
Прачытайце тэкст на ўкраінскай мове. Паспрабуйце здагадацца, што могуць абазначаць незнаёмыя словы. Пра якія віды падпарадкавальнай сувязі слоў у словазлучэнні ідзе размова?

Узгодження — це такий спосіб підрядного зв’язку, при якому залежне слово уподібнюється до головного слова у формах спільних для них граматичних категорій. Керування — це такий спосіб підрядного зв’язку, за яким залежне слово ставиться в певній відмінковій формі. Прилягання — це такий спосіб підрядного зв’язку, при якому залежне слово має незмінну форму й поєднується з головним тільки за змістом (І. Арібжанова).

Запішыце адпаведнікі да наступных беларускамоўных лінгвістычных тэрмінаў на рускай і ўкраінскай мовах: дапасаванне — ..., кіраванне — ..., прымыканне — ... .
Растлумачце структуру, паводле якой будуецца азначэнне паняцця.
Раскажыце, якую замежную мову вывучаеце. Якія лінгвістычныя тэрміны — назвы відаў падпарадкавальнай сувязі слоў у словазлучэнні — ужываюцца ў ёй? Якую славянскую мову вам хацелася б вывучаць дадаткова? Чаму?

Практыкаванне 31

Прачытайце тэкст. Які з варыянтаў словазлучэння са словам характарыстыка вам падаецца найбольш пераканаўчым? Чаму? Прывядзіце аргументы да свайго выбару.

Сінтаксічныя варыянты і літаратурная мова

Слова характарыстыка, як вядома, мае два значэнні: 1) апісанне адметных, адрознівальных уласцівасцей і рыс каго- ці чаго-небудзь (характарыстыка эпохі, характарыстыка літаратурнага твора); 2) афіцыйны дакумент з водзывам аб вучэбнай, службовай, грамадскай і іншай дзейнасці чалавека (характарыстыка з месца вучобы,абмеркаваць характарыстыку, падпісаць характарыстыку).
Нарматыўным у літаратурнай мове традыцыйна лічылася кіраванне слова характарыстыка (у абодвух значэннях) родным склонам залежнага кампанента: характарыстыка работы ўстановы, характарыстыка старшага навуковага супрацоўніка. Здольнасць назоўніка характарыстыка кіраваць родным беспрыназоўнікавым склонам можна растлумачыць яго семантычнай суадноснасцю з дзеясловам характарызаваць, звычайнае ўжыванне якога — у словазлучэннях з вінавальным прамога аб’екта (характарызаваць пэўны перыяд, характарызаваць студэнта).
У афіцыйным стылі беларускай літаратурнай мовы, якому ўласцівы дакладнасць, адназначнасць, слова характарыстыка ў другім значэнні (як загаловак дакумента) кіруе прыназоўнікава-склонавай формай «на + вінавальны склон»: характарыстыка на лабаранта Ермакова, характарыстыка на інжынера Андруховіча. На развіццё мадэлі «характарыстыка + на + вінавальны» аказалі ўплыў такія канструкцыі, як справа на каго-небудзь, дакументацыя на каго-небудзь.
Такім чынам, загаловак дакумента Характарыстыка на выпускніка ўстановы адукацыі нельга лічыць памылкай. Гэта мадэль правамерная ў мове і шырокаўжывальная ў ёй. Разам з тым такі варыянт, на нашу думку, не адмяняе і не выцясняе традыцыйнага Характарыстыка выпускніка ўстановы адукацыі (Паводле Т. Бандарэнка).

Прывядзіце доказы (суадносныя з лексічным, марфалагічным, сінтаксічным узроўнямі) таго, што тэкст належыць да навуковага стылю.
Ацаніце зместавую і стылістычную адпаведнасць наступных варыянтаў загалоўкаў да тэксту: Характарыстыка характарыстыкі, Развагі пра характарыстыку, Характарыстыка ... характарызуе. Чаму яны пярэчаць аўтарскай назве тэксту?
Прааналізуйце сказы з апошняга абзаца тэксту. Чым яны падобныя і чым адрозныя ў сінтаксічных адносінах?
•Выпішыце з тэксту зборны лічэбнік, праскланяйце яго. Раскажыце пра асаблівасці дапасавання і кіравання лічэбнікаў у беларускай мове. Прывядзіце прыклады.
Па заканчэнні ўстановы адукацыі вы атрымаеце дакумент — афіцыйную характарыстыку, якая будзе ўтрымліваць інфармацыю пра вашы дасягненні ў засваенні вучэбных прадметаў, набыткі ў даследчай і праектнай дзейнасці, чалавечыя якасці, уменне працаваць у калектыве.
Напішыце характарыстыку на сябе, пастарайцеся захаваць прынцып аб’ектыўнасці пры ацэнцы ўласных заслуг.

Практыкаванне 32

Прачытайце тэкст. Сфармулюйце сваімі словамі асноўную думку тэксту і запішыце яе. Што вы ведаеце пра мастацкі праект «Спадчына Беларусі»? Растлумачце знакі прыпынку ў назве тэксту. Як вы думаеце, чаму маладыя людзі маюць жаданне «адкрываць Беларусь» для сусветнай супольнасці?

«Спадчына Беларусі»: працяг будзе...

У свой час з’яўленне першай кнігі-альбома «Спадчына Беларусі» выклікала сапраўдны фурор. Пра гэту падзею шмат гаварылі, і не толькі ў культурным асяроддзі. Здзіўленне выклікаў той факт, што маладыя аўтары (абодва — тэлевізіёншчыкі) абышлі ў майстэрстве падачы ілюстраванага матэрыялу і знешняга афармлення прадукту слынных прафесіяналаў-паліграфістаў. Сапраўдным адкрыццём стала тэматычная канцэпцыя кнігі-альбома, якая мяняе ўяўленне пра нібы сціплую гістарычную і культурную спадчыну^ф нашых продкаў. Было захапленне ад убачанага на старонках фаліянта. Неўзабаве «Спадчына Беларусі» стала галоўным прэзентацыйным прадметам: альбом дарылі самым высокапастаўленым гасцям. Для гэтых мэт беларускія дыпламаты за мяжой заўсёды трымалі ў прадстаўніцтве па некалькі яго асобнікаў.
Без перабольшвання, мастацкі праект «Спадчына Беларусі» — адзін з самых значных у галіне візуальнага прадстаўлення гістарычных і культурных здабыткаў. Аляксандр Аляксееў і Алег Лукашэвіч стварылі ўласную канцэпцыю бачання беларускай гісторыі і культуры. Аўтары арганічна здолелі аб’яднаць выпуск мастацкіх альбомаў, тэлевізійных фільмаў і правядзенне фотавыставак для дасягнення адной мэты — папулярызацыі нацыянальнага духоўнага багацця.
У межах праекта створана больш за сто серый тэлевізійнага цыкла «Наша спадчына» пра архітэктурна-гістарычныя набыткі Беларусі, больш за 50 серый цыкла «Эпоха» пра вядомых гістарычных асоб, якія нарадзіліся на беларускай зямлі (З часопіса «Беларусь»).

Растлумачце значэнне выдзеленых слоў.
Назавіце словазлучэнні, якія выяўляюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове.
Выпішыце апорныя словазлучэнні, пабудуйце іх схемы. З дапамогай ключавых адзінак сцісла перакажыце змест тэксту.
• Выпішыце словы, напісанне якіх адпавядае правілу «Правапіс спалучэнняў галосных у запазычаных словах». Дапоўніце выпісанае прыкладамі на правапіс спалучэнняў іо, іа, іе, ео, еа.
• Якія зычныя гукі могуць вымаўляцца падоўжана? Назавіце словы, напісанне якіх адпавядае правілу «Правапіс падоўжаных зычных».
Выпішыце з тэксту дзеепрыметнік, зрабіце яго марфемны, марфалагічны разбор. Раскажыце пра асаблівасці ўтварэння дзеепрыметнікаў.
Раскажыце пра асаблівасці пастаноўкі націску ў словах, выдзеленых курсівам.
З апорай на інтэрнэт-матэрыялы раскажыце, якімі прэстыжнымі ўзнагародамі быў адзначаны высокі мастацкі ўзровень выдання «Спадчына Беларусі».
• Стварыце «біяграфію» слова спадчына: акрэсліце значэнне, падбярыце аднакаранёвыя і сінанімічныя адзінкі, прааналізуйце яго паходжанне і вымаўленне. У назвах якіх твораў беларускай літаратуры ўжываецца слова спадчына?

Практыкаванне 33

Запішыце па-беларуску наступныя словазлучэнні. Вусна складзіце з імі сказы.

Две деревни, два больших здания, большое спасибо, оба брата, обе сестры, полтора столетия, полторы тонны, дом с тремя комнатами, двадцать две ученицы, четвёртым понедельником, сильнее всех обстоятельств, из-за тебя, по закону, по моему мнению, создать по образцу, ставить целью, по случаю праздника, сказать по секрету, два раза в неделю, работать по вторникам.