§ 29-1. Спецыфічная імунная ахова ўнутранага асяроддзя арганізма. Імунныя адказы клетачнага тыпу. Набыты імунітэт

*Апісаны ў § 29 імунны адказ ахоўвае ад чужародных антыгенаў, якія знаходзяцца ў тканкавай вадкасці. Аднак узбуджальнікі многіх хвароб паразітуюць унутры клетак. Для аховы ад іх развіваюцца два варыянты імунных адказаў клетачнага тыпу.

* Імунны адказ клетачнага тыпу з удзелам Т-хэлпераў. Існуюць дзве разнавіднасці актываваных Т-хэлпераў: Т-хэлперы падтыпу 1 і Т-хэлперы падтыпу 2. Ва ўжо вядомым вам з § 29 гумаральным імунным адказе задзейнічаны Т-хэлперы 2. Як вы памятаеце, яны спецыялізаваны на актываванні В-лімфацытаў і мігрыруюць з аднаго другаснага органа імуннай сістэмы ў другі. Але калі пасля актывацыі макрафагам утвараюцца не Т-хэлперы 2, а Т-хэлперы 1, гэтыя лімфацыты паводзяць сябе па-іншаму. Яны разносяцца токам крыві па ўсім арганізме і назапашваюцца там, дзе ўнутры клетак знаходзіцца ўзбуджальнік хваробы. Знаходзячыся ў месцы лакалізацыі чужароднага агента, Т-хэлперы 1 выдзяляюць пэўныя бялкі. Тканкавыя макрафагі з дапамогай спецыяльных рэцэптараў вызначаюць канцэнтрацыю гэтых бялкоў і перамяшчаюцца туды, дзе іх больш. Такім спосабам Т-хэлперы 1 палягчаюць для макрафагаў пошук пашкоджаных узбуджальнікам клетак і актывуюць іх на знішчэнне гэтых клетак. Такім чынам, у разгледжаным імунным адказе прымаюць удзел тры групы лейкацытаў: макрафагі, якія  прадстаўляюць антыген, Т-хэлперы 1 і тканкавыя макрафагі.

*Імунны адказ клетачнага тыпу з удзелам Т-кілераў. Як і пры развіцці ўжо вядомых вам варыянтаў імунных адказаў, для Т-кілераў таксама патрабуецца актывацыя з боку макрафагаў. Але ў гэтым выпадку на паверхні макрафагаў знаходзяцца фрагменты вірусных бялкоў. Прычым гэтыя фрагменты злучаны з асаблівымі бялкамі, якія забяспечваюць звязванне макрафагаў з Т-кілерамі, а не з Т-хэлперамі. Задача макрафагаў усё тая ж: знайсці сярод мноства розных Т-кілераў тыя, у якіх рэцэптар падыходзіць да фрагментаў бялкоў менавіта гэтага віруса. Калі патрэбны Т-кілер знойдзены, ён атрымлівае ад макрафага сігналы на размнажэнне. У выніку размнажэння з'яўляецца вялікая колькасць патомкаў дадзенага Т-кілера, якія становяцца цытатаксічнымі Т-лімфацытамі. Гэта назва дадзена такім клеткам невыпадкова. У адрозненне ад неактываваных Т-кілераў цытатаксічныя Т-лімфацыты здольныя забіваць клеткі, заражаныя менавіта гэтым вірусам. Яны пакідаюць другасны орган імуннай сістэмы, разносяцца кроўю па арганізме і выконваюць сваю кілерную функцыю. Як бачыце, у рэалізацыі гэтага варыянту спецыфічнага імуннага адказу ўдзельнічаюць не тры групы лейкацытаў, а дзве — макрафагі, якія прадстаўляюць антыген, і Т-кілеры.*

Фарміраванне набытага імунітэта. Імунныя адказы *гумаральнага і клетачнага тыпаў* развіваюцца на працягу 7—10 дзён. Яны спалучаюцца з фактарамі неспецыфічнай аховы, якія працягваюць дзейнічаць, — запаленнем, фагацытозам, работай сістэмы камплементу і інш. Гэта і дазваляе цалкам ачысціць унутранае асяроддзе арганізма ад чужародных агентаў, прасцей кажучы — чалавек папраўляецца.

Але самае галоўнае тое, што пасля развіцця спецыфічных ахоўных рэакцый (развіцця першаснага імуннага адказу) у арганізме ўзнікае індывідуальны (набыты) імунітэт да дадзенага ўзбуджальніка. Гэта магчыма таму, што, акрамя першасных імунных адказаў, у арганізме развіваюцца другасныя.

Другасны імунны адказ. Яго развіццё асноўваецца на тым, што частка Т- і В-лімфацытаў, якія размнажаліся ў ходзе фарміравання першаснага імуннага адказу, становяцца клеткамі, якія доўга жывуць. Яны захоўваюць жыццяздольнасць на працягу некалькіх гадоў, у адрозненне ад звычайных лімфацытаў, якія жывуць некалькі месяцаў. Калі ў арга­нізм зноў трапляе такі ж антыген, імунны адказ на яго развіваецца на працягу некалькіх гадзін. Так адбываецца таму, што клетак з патрэбнай спецыфічнасцю рэцэптараў у шмат разоў больш, чым перад першасным імунным адказам. Такі хуткі імунны адказ называецца другасным. Развіццё другаснага імуннага адказу не дазваляе ўзбуджальніку хваробы размножыцца да такой колькасці, пры якой ён бы мог паспяхова атакаваць арганізм гаспадара. Таму мы нават не заўважаем, што былі інфіцыраваны.

*Важна падкрэсліць, што другасны імунны адказ развіваецца кожны раз, калі ўзбуджальнік, які выклікаў некалі першасны імунны адказ, трапляе ў арганізм. Гэта значыць і пры трэцім, і пры чацвёртым і гэтак далей інфіцыраванні гэта будзе другасны імунны адказ.*

Такім чынам, набыты індывідуальны імунітэт грунтуецца на Т- і В-лімфацытах, якія застаюцца ад першаснага імуннага адказу. Дзякуючы іх наяўнасці арганізм, умоўна кажучы, «памятае» пра кожны чужародны агент, які выклікаў імунны адказ. Таму такія клеткі называюць клеткамі імуналагічнай памяці.

*Рэгуляванне актыўнасці імуннай сістэмы. Як і ўся жыццядзейнасць арганізма, работа імуннай сістэмы схільная да рэгуляцыі. Аднак пра тое, як менавіта ажыццяўляецца кіраванне развіццём імунных адказаў, навуцы вядома пакуль няшмат. Праблема заключаецца ў тым, што актыўнасць імуннай сістэмы вызначаецца не работай органаў, а працэсамі, якія адбываюцца ў пэўных клетках. Прычым гэтыя клеткі ўвесь час мігрыруюць па арганізме, таму рэгуляцыя ажыццяўляецца за кошт выдзялення спецыяльных рэгулятарных малекул — інтэрлейкінаў. Іх апісана ўжо больш за 40, таму для большасці такіх рэчываў вызначана не адна, а некалькі функцый. Паводзіны кожнай клеткі вызначаюцца тым, якія інтэрлейкіны і ў якой колькасці дзейнічаюць на яе цяпер.

Сакрэтаваць інтэрлейкіны могуць практычна ўсе клеткі імуннай сістэмы, але для некаторых з іх гэта дзейнасць з'яўляецца асноўнай. Гэтыя клеткі атрымалі назву рэгулятарныя Т-лімфацыты (скарочана Т_REG). Невялікая колькасць Т_REG утвараецца непасрэдна ў тымусе. Але ў месцах актыўнага ўзаемадзеяння лейкацытаў, напрыклад у лімфатычных вузлах, могуць дадаткова з'яўляцца рэгулятарныя клеткі. У іх пры развіцці імунных адказаў ператвараецца частка Т-хэлпераў.

Пад час выдзялення пэўных інтэрлейкінаў, Т_REG могуць як актываваць пэўныя працэсы ў іншых лейкацытах, так і падаўляць іх. У цяпершні час інтэнсіўна праводзіцца вывучэнне дзейнасці гэтых рэгулятарных клетак. Ад прагрэсу ў пазначанай галіне імуналогіі шмат у чым залежыць распрацоўка метадаў накіраванага карэкціравання дзейнасці імуннай сістэмы.

*Такім чынам, цяпер вы ведаеце, як імунная сістэма падтрымлівае гамеастазіс на малекулярным узроўні. Дзякуючы яе дзейнасці мы папраўляемся пры інфекцыйных захворваннях і атрымліваем набыты імунітэт да іх. Аднак пры пэўных сітуацыях медыцыне даводзіцца абмяжоўваць дзейнасць гэтай ахоўнай сістэмы. Напрыклад, пры перасадцы органаў і тканак. Усе ведаюць, што сучасная хірургія выратоўвае многіх людзей, у якіх ныркі, печань, сэрца ці іншы орган не могуць выконваць свае функцыі. І асноўнай праблемай пры такіх аперацыях з'яўляецца адарванне перасаджанага органа. Адарванне — гэта вынік дзейнасці імуннай сістэмы. Бо для яе кожныя клеткі, акрамя клетак уласнага арганізма, з'яўляюцца чужароднымі агентамі са мноствам антыгенаў. Таму перад перасадкай і пэўны час пасля яе накіравана прыгнятаюць актыўнасць імуннай сістэмы.*

Алергія. Адной з сітуацый, калі імунная сістэма стварае пэўныя праблемы, з’яўляецца развіццё ў людзей асаблівых рэакцый на некаторыя рэчывы. Гэтыя рэакцыі называюцца алергічнымі, а рэчывы, што іх выклікаюць, — алергенамі.

*Першыя імунныя адказы на такія рэчывы робяць, на жаль, некаторых людзей больш адчувальнымі да іх. Прычым такая павышаная адчувальнасць можа захоўвацца працяглы час, а часам і пажыццёва.*

У чалавека, які мае павышаную адчувальнасць да таго ці іншага алергена, пры кантактах з ім назіраюцца фізіялагічныя адхіленні ад нормы. Ступень выяўленасці такіх адхіленняў вар’іруе ад лёгкага пачырванення ўчасткаў скуры (дыятэз у дзяцей) да смяротна небяспечных перашкод дыхання.

*Механізм развіцця некаторых алергічных рэакцый вывучаны. Пры імунным адказе на алерген утвараюцца асаблівыя антыцелы — імунаглабуліны класа Е (IgE). У адрозненне ад антыцел іншых класаў яны прымацоўваюцца сваёй Fc-часткай да тлустых клетак, якія могуць выдзяляць вялікую колькасць гістаміну. Пры гэтым Fab-частка, якая адказвае за звязванне з антыгенам, застаецца свабоднай. Таму пры другасным пападанні ў арганізм алерген звязваецца з замацаванымі на тлустых клетках антыцеламі. Гэта служыць сігналам для хуткага выкіду гэтымі клеткамі гістаміну. Як вы ведаеце з § 28, гістамін спрыяе развіццю запалення. Пры запаленні рэзка змяняецца работа крывяноснай сістэмы. І калі невялікае запаленне ў месцы пашкоджання покрыва прыносіць ужо вядомую вам карысць, то рэакцыя арганізма, выкліканая алергенам (алергічная рэакцыя, ці алергія), моцна парушае нармальны фізіялагічны стан. Гэта тлумачыцца тым, што тлустыя клеткі ў значных колькасцях знаходзяцца ў скуры і ў падсцілаючым слоі слізістых абалонак. У гэтым выпадку запаленне развіваецца ў ва ўсіх месцах, у якія трапіў алерген, адначасова.*

Найбольш распаўсюджанымі формамі алергіі з’яўляюцца харчовая алергія і алергія на пылок раслін. Нягледзячы на тое што выклікаць алергію могуць многія рэчывы, прафілактыка і аказанне дапамогі пры моцна выяўленых рэакцыях мае агульны характар. Прафілактычныя меры складаюцца ў абмежаванн, па магчымасці кантакту з алергенам. У выпадку харчовых алергій з рацыёну чалавека выключаюць прадукты, што змяшчаюць алерген. Пры рэакцыі на  цвіценне многіх раслін (вясна і першая палова лета) абмяжоўваецца знаходжанне ў месцах магчымага кантакту з пылком.

Аказанне дапамогі заключаецца ў выкарыстанні спецыяльных супрацьалергічных прэпаратаў. Іх дзеянне накіравана на зняцце асноўных сімптомаў, якія з’яўляюцца вынікам утварэння гістаміну пры кантакце з алергенам. Як вы ведаеце з папярэдняга параграфа, гістамін спрыяе развіццю запалення. Пры запаленні рэзка змяняецца работа крывяноснай сістэмы. І калі невялікае запаленне ў месцы пашкоджання покрыва прыносіць ужо вядомую вам карысць, то рэакцыя арганізма на вялікую дозу алергена (алергічная рэакцыя, ці алергія) моцна парушае нармальны фізіялагічны стан.

Варта памятаць, што супрацьалергічныя прэпараты не вылечваюць ад алергіі. Яны прызначаны для зняцця сімптомаў, таму іх трэба ўжываць або ў перыяд праяўлення рэакцыі, або прафілактычна перад магчымым кантактам з алергенам. Напрыклад, людзям з алергіяй на пылок раслін антыгістамінныя (супрацьалергічныя) прэпараты можна прыняць непасрэдна перад выездам на прыроду.

Даследаванні прычын развіцця алергічных рэакцый з’яўляюцца адным з прыярытэтных напрамкаў у сучаснай імуналогіі і медыцыне. На бліжэйшыя дзесяцігоддзі прагназуецца распрацоўка метадаў лячэння схільных да алергіі людзей.