Развіццё беларускай літаратуры ў 60 — пачатку 90-х гг. Агляд

Агульны агляд

Перыяд 1960-х — пачатку 1990-х гадоў увайшоў у гісторыю грамадства і культуры як вызначальны, важны і адначасова няпросты для развіцця нацыянальнай літаратуры і мастацтва. Пачатак 1960-х гадоў быў часам абнаўлення грамадскага жыцця.

У літаратуры ўзнікалі наватарскія творы розных жанраў, заўважаліся эксперыментальныя пошукі новых форм мастацкага выказвання. Пісьменнікі атрымалі магчымасць творчага самавыяўлення. Чалавек, герой літаратуры гэтага часу, паказваўся цэласна, ва ўсёй складанасці яго адносін да жыцця і да самога сябе. Аднаўляўся гуманістычны патэнцыял літаратуры. Паглыблялася сфера мастацкага даследавання жыцця і пашыраўся тэматычны дыяпазон творчасці: пісьменнікі імкнуліся па-філасофску глыбока адлюстроўваць з’явы сучаснасці, звярталіся ў творчасці да падзей нацыянальнай гісторыі.

Сапраўды трагічнае гучанне набыла тэма Вялікай Айчыннай вайны, лёсу і выпрабаванняў цэлага пакалення беларусаў, тых, каго кранула ваеннае ліхалецце. У літаратуры створаны мастацкі вобраз беларускага народа-працаўніка, героя — прадстаўніка народнай большасці, руплівага, адказнага, са шчырым сэрцам. Але пасля хрушчоўскай адлігі пачаліся і «замаразкі», якія цягнуліся да пачатку 1980-х гадоў, да таго часу, калі набралі сілу ідэі абнаўлення і перабудовы грамадства.

У беларускім літаратурным працэсе 1960—1980-я гады мелі свае ўнутраныя ідэйна-эстэтычныя адметнасці, якія ўплывалі на мастакоў слова. У творах пісьменнікаў паказаны змены ў светапоглядзе людзей, пераацэнка жыццёвых і маральных каштоўнасцей, якія дамінавалі ў той час. Шасцідзясятыя гады мінулага стагоддзя адзначаны пафасам праўдзівасці ў літаратуры. Пісьменнікі з дастатковай мастацкай паўнатой адлюстроўвалі мінулае і сучаснасць. Пафас праўдзівасці шасцідзясятнікаў падхоплівалі новыя пакаленні творцаў.

Сямідзясятыя гады ХХ стагоддзя ў беларускай літаратуры сталі перыядам паглыбленага мастацка-філасофскага асэнсавання жыцця, «незалежна ад устаноўленай ідэалагічнай дагматыкі і намаганняў партыі, як і раней, кіраваць літаратурай» (У. Гніламедаў). Да гэтага часу літаратурным героем быў не столькі чалавек па сваёй сутнасці, характары, духоўнай і псіхалагічнай глыбіні, колькі яго справа, прафесія, праца (старшыня калгаса, урач, будаўнік і г. д.). Пры гэтым часта ігнараваліся ўнутранае багацце чалавека, яго глыбока асабістыя перажыванні, сумненні, драмы. Гэту ўстаноўку рашуча парушылі В. Быкаў, І. Мележ, І. Шамякін, А. Макаёнак, У. Караткевіч і іншыя пісьменнікі, якія ў сваіх творах адкрывалі псіхалагічныя глыбіні чалавечых характараў і ўчынкаў.

Беларускія творцы цікавіліся многімі замежнымі ідэйна-філасофскімі і мастацкімі напрамкамі, выкарыстоўвалі іх эстэтыку ў сваёй творчасці (экзістэнцыялізм¹ у творчасці В. Быкава, эстэтыка польскай паэзіі ў творчасці Максіма Танка і г. д., еўрапейскія традыцыі гістарычнай прозы ў творчасці У. Караткевіча). На беларускую літаратуру гэтага часу станоўча ўплывала руская класіка, асабліва творы Л. Талстога, Ф. Дастаеўскага, А. Чэхава, сучасных паэтаў і празаікаў. Сямідзясятыя гады мінулага стагоддзя былі часам высокіх дасягненняў беларускай паэзіі і нацыянальнай прозы — апавядання, аповесці, рамана.

У сярэдзіне 1980-х гадоў савецкае грамадства ўступіла ў стадыю кардынальных перамен, якія прыкметна паўплывалі на развіццё беларускай літаратуры. Новая літаратурная эпоха пачыналася з дэмакратычных змен у ідэалагічнай і маральнай сферах грамадства, прыкметнага пашырэння свабоды слова, галоснасці. Сацыялістычны рэалізм у гэты час са строга рэгламентаванага творчага метаду, асноўнымі прынцыпамі якога доўга былі класавасць, партыйнасць, народнасць, ператвараўся ў «адкрытую мастацкую сістэму», гэта значыць больш актыўна выкарыстоўваліся мастацкія знаходкі крытычнага рэалізму, сімвалізму, рамантызму.

Пісьменнікі ўсё часцей звярталіся да паэтыкі мадэрнізму. «Літаратура брала на сябе смеласць адкрыта гаварыць пра імкненне асобы да свабоды самавыяўлення, пра яшчэ нядаўна забароненае слова “душа”, што атаясамлівалася з паняццямі грамадзянскай мужнасці і маральнай адказнасці “за ўсё на свеце”. Вобраз свабоднага і адкрытага чалавека асабліва выразна заўважаўся на фоне ранейшага зацыкленага на ідэалогіі “змагара за сацыялізм” і “масавага” героя-калектывіста» (М. Тычына).

Пафас беларускай літаратуры 1980-х гадоў быў звернуты да свядомасці асобы, абуджэння сацыяльнай, грамадзянскай, нацыянальнай актыўнасці народа, асабліва пасля чарнобыльскай катастрофы (1986). 

Наступіў перыяд, калі мастацтва слова інтэнсіўна набывала рысы філасафізму і публіцыстычнасці.

Трагічныя падзеі Чарнобыля, па меркаванні літаратуразнаўцаў, сталі пунктам адліку навейшай гісторыі беларусаў, стымулявалі роздум пісьменнікаў пра тое, што адбывалася з народам на працягу ўсяго ХХ стагоддзя. У свядомасці асобы абудзілася цікавасць да прыхаванага, глыбіннага і самага істотнага ў беларускай рэчаіснасці, нацыянальным характары, на старонках друку вяліся дыскусіі аб прычынах драматызму айчыннай гісторыі. Пра гэта трапна пісаў літаратуразнавец М. Тычына: «Беларуская трагедыя, адлюстраваная ў сімволіцы назваў “Курапаты”, “Хатынь”, “Чарнобыль”, злучыла ў адзін гістарычны ланцуг падзеі мінулага і сучаснасці, актывізавала ўвагу да тэндэнцый нашага руху ў будучыню…» 

У беларускай літаратуры пасля 1980-х гадоў узнікла шмат твораў, прысвечаных чарнобыльскай, філасофска-экалагічнай праблематыцы. Гэта твор А. Адамовіча «Апошняя пастараль», кніга паэзіі М. Мятліцкага «Бабчын», кніга выбраных вершаў беларускіх паэтаў «Зорка Палын», раман І. Шамякіна «Злая зорка», аповесць В. Быкава «Ваўчыная яма» і інш.

Літаратурны працэс 1980-х гадоў характарызуецца асаблівай інтэнсіўнасцю і, як ніколі раней, становіцца разнастайным і багатым. Гэты час вызначаецца свабодай творчага самавыяўлення пісьменнікаў. Пачынаючы з другой паловы 1980-х гадоў беларуская літаратура ўсё шырэй далучалася да навейшага еўрапейскага і сусветнага літаратурнага працэсу. Усё часцей беларускія творцы пачалі выходзіць за круг традыцыйнага, даўно вядомага i асвоенага. Пісьменнікі пачыналі смела эксперыментаваць, узбагачаць жанры, формы i стылёва-выяўленчыя сродкі сваіх твораў. Стала зразумела, што метад сацрэалізму, паводле якога надавалася прыярытэтная або нават выключная роля рэалістычнаму адлюстраванню свету, стрымліваў творчую фантазію мастакоў, пазбаўляў іх права на наватарства.

Беларускія паэты, празаікі, драматургі з поспехам выкарыстоўвалі мадэрнісцкую сістэму стылёва-выяўленчых сродкаў. Але ў 80-я гады ХХ стагоддзя пра гэта не прынята было гаварыць як пра станоўчую з’яву, паколькі лічылася, што мадэрнісцкая творчасць абмежаваная ў сваіх мастацкіх магчымасцях, неэстэтычная i з’яўляецца ўвасабленнем чужой для савецкага чалавека ідэалогіі.

Авангардызм нёс у літаратуру і мастацтва новае светаадчуванне. Яно пярэчыла нарматыўнасці рэалізму, выяўляла ўнутраны свет асобы. Пісьменнікі па-мастацку смела пераўтваралі вобразы і падзеі рэчаіснасці, ужывалі разнастайныя кампазіцыйныя, стылёвыя, графічныя прыёмы пісьма i інш.

У перабудовачны і паслячарнобыльскі час літаратура ўзяла на сябе місію духоўнага і маральнага ачышчэння грамадства, адраджэння лепшых рыс нацыянальнага характару пасля дзесяцігоддзяў таталітарнай і савецкай рэгламентацыі.

Даследаванні беларускіх літаратуразнаўцаў і творы пісьменнікаў вярталі народу гістарычную памяць, нацыянальную годнасць. Пачаўся першы этап уключэння ў літаратуру творчасці беларускіх пісьменнікаў, якія аказаліся за межамі Беларусі, а таксама рэабілітаваных мастакоў слова (Андрэя Мрыя, Леапольда Родзевіча, Уладзіміра Жылкі і інш.). У літаратуру прыйшлі такія творцы, як Георгій Марчук, Алесь Разанаў, Мікола Мятліцкі, Навум Гальпяровіч, Віктар Шніп, Людміла Рублеўская і інш.

У гэты час на мовы розных народаў свету перакладаліся кнігі беларускіх мастакоў слова. Шырокую вядомасць не толькі ў Беларусі, але і ў іншых краінах атрымала творчасць Васіля Быкава, Івана Шамякіна, Уладзіміра Караткевіча, Алеся Адамовіча, Янкі Брыля, Івана Навуменкі, Максіма Танка, Пімена Панчанкі, Аркадзя Куляшова, Ніла Гілевіча, Івана Чыгрынава, Вячаслава Адамчыка і інш. Былі створаны раманы-эпапеі (Вячаслаў Адамчык, Іван Чыгрынаў, Віктар Казько, Іван Пташнікаў, Віктар Карамазаў і інш.), эпічныя і філасофскія паэмы (Васіль Зуёнак, Янка Сіпакоў і інш.). Пісьменнікі імкнуліся да паглыбленага ўзнаўлення лёсу народа, падзейнай насычанасці, шырокага ахопу сацыяльна- маральных праблем. Разам з тым сталела і набывала распаўсюджанне лірызацыя прозы, праяўлялася цікавасць мастакоў слова да складанага ўнутранага свету асобы, распрацоўваліся прыёмы глыбокага псіхалагічнага, аналітычнага, філасофска-метафарычнага спасціжэння душы героя, нацыянальнай ментальнасці, сутнасці прызначэння чалавека.

У гэтыя гады з’явіўся шэраг філасофскіх, псіхалагічна заглыбленых аповесцей і прыпавесцей, празаічных лірычных мініяцюр (В. Быкаў, Я. Брыль, В. Карамазаў, А. Жук і інш.). Распаўсюджанне набылі сінтэтычныя жанры: ліра-эпічнае апавяданне, раман у вершах, раман-эсэ, дакументальная аповесць, паэма ў прозе, драматычная паэма, п’еса-памфлет, п’еса-дыспут. Напрыклад, апавяданне М. Стральцова «Смаленне вепрука», раман у вершах Н. Гілевіча «Родныя дзеці», п’еса-памфлет А. Макаёнка «Пагарэльцы» і інш.

Творы беларускіх пісьменнікаў пачатку 1990-х гадоў выразна адлюстроўвалі драматызм светаадчування чалавека мяжы стагоддзяў, які з трывогай задумваецца над станам сучаснага глабалізаванага свету, узаемасувяззю вынікаў і прычын, заклапочаны непрадказальнай будучыняй. «На мяжы часоў... востра паўстае пытанне пра захаванне і ўмацаванне духоўных і маральных каштоўнасцей чалавека — чалавечай годнасці, дабраты, сумленнасці... Чалавецтва апынулася перад праблемай захавання навакольнага асяроддзя, зберажэння гістарычнай памяці і ўсіх каштоўнасцей, створаных народамі» (У. Гніламедаў). У літаратуры пасля Чарнобыля і ўсіх нягод, перажытых нашым народам у ХХ стагоддзі, адлюстроўваўся крызісны стан свету. У сувязі з гэтым у многіх творах узмацнялася экалагічная праблематыка, выразна гучалі матывы апакаліпсісу, актуалізаваліся хрысціянска-філасофскія ідэі адраджэння духоўнасці, маральнасці ў душы кожнага чалавека і ў грамадстве. З’явілася мноства твораў розных жанраў на чарнобыльскую і ўвогуле экалагічную тэму. Трывожны філасофскі роздум, экзістэнцыяльныя матывы вызначалі паэзію гэтага перыяду жыцця Максіма Танка, П. Панчанкі і інш.

^{_______________________________________
1} Экзістэнцыялі´зм — гэта філасофскі напрамак ХХ стагоддзя, які аказаў уплыў на літаратуру, звярнуў увагу на праблемы ўнікальнасці асобы, сэнсу быцця, ідэю пераадолення чалавекам абставін.

Паэзія

Паэзія заўсёды гаворыць са сваім чытачом эмацыянальнавобразнай метафарычнай мовай. У перыяд 1960­х — пачатку 1990­х гадоў пачынала дамінаваць агульная тэндэнцыя да стварэння філасофска­інтэлектуальнай паэтыкі. У гэты час працягвалі сваю плённую літаратурную дзейнасць вядучыя майстры старэйшага пакалення: Максім Танк (кнігі паэзіі «Ключ жураўліны», «Прайсці праз вернасць», «Дарога і хлеб»), П. Панчанка (кнігі паэзіі «Снежань», «Млечны Шлях», «Горкі жолуд»), А. Куляшоў (зборнікі паэзіі «Новая кніга», «Мая Бесядзь», «Крылы», «Маналог»).

Верлібр, або свабодны верш (ад фр. vers libre — ‘вольны верш’) — дысметрычны верш, у аснове рытму якога — чаргаванне вершаваных радкоў як аднатыпных інтанацыйна­сэнсавых адзінстваў.

Значны набытак у паэзіі гэтага перыяду — роздумны, багаты на асацыяцыі верлібр Максіма Танка. Паэт працягваў пісаць вершы, дзе адсутнічаюць традыцыйная рытміка і рыфма, ствараў вершыпрыпавесці, звяртаўся да глыбінь чалавечай душы. У вершы «І я знаў тых...» Максім Танк абагульненаасацыятыўна супрацьпастаўляў лёс тых, хто жыве матэрыяльнымі стандартамі, і тых, хто даказваў веліч чалавека, жыве «агнём» і «крыламі», самастойна вызначае свой лёс: «І я знаў тых, // Якім замала было // Нарадзіцца і памерці. // Гэта дзякуючы ім // У багоў мы адабралі // Агонь, свой лёс і крылы...»

Філасафізмам, жанравымі пошукамі і адкрыццямі вызначаецца паэзія А. Куляшова гэтага часу. У яго творчасці з’явіўся жанр балады, які дазволіў аўтару паглыблена асэнсоўваць духоўны свет асобы, вялікія магчымасці чалавека ў змаганні за гуманістычныя ідэалы. Паэт напісаў арыгінальную нізку вершаў, аб’яднаных агульнай назвай «Снапы». Гэтыя творы не маюць загалоўкаў, усе яны складаюцца з шаснаццаці радкоў (шаснаццацірадковікі) і маюць глыбокі лірыка-філасофскі змест. Наватарствам А. Куляшова ў 1970-я гады стаў творчы зварот да праблемы віны і пакаяння. Падобныя матывы ўжо былі заяўлены ў паэме «Маналог» (1965), якая прысвечана памяці рэпрэсіраваных сяброў юнацтва — паэтаў Змітрака Астапенкі і Юлія Таўбіна. Адметнымі з’явамі беларускай літаратуры сталі кнігі паэзіі А. Куляшова: «Новая кніга» (1964), «Сасна і бяроза» (1970), «Хуткасць» (1976).

Працягвала сваю актыўную творчую дзейнасць і пакаленне  паэтаў, якое вылучылася ў літаратуры яшчэ ў пачатку 1960­х гадоў. Гэта прадстаўнікі філалагічнага пакалення — Анатоль Вярцінскі (кнігі паэзіі «З’яўленне», «Ветрана», «Святло зямное»), Пятрусь Макаль (кнігі паэзіі «Заручыны», «Калыска долі», «Азбука любві») і інш. Гэтыя паэты разам з вышэйназванымі вярталі ў літаратуру вечныя тэмы, паэтызавалі родны край і яго гісторыю, разважалі аб прызначэнні творчасці і мастацтва, звярталіся да вусна­паэтычнай творчасці, што садзейнічала далейшаму ўзбагачэнню светабачання беларускіх творцаў.

У паэзіі А. Вярцінскага гэтага часу набываюць новае жыццё класічныя формы і жанры малітвы, элегіі, оды, якія паэт напаўняе актуальнай праблематыкай. Лірычны герой яго твораў — максімаліст, патрабавальны да сябе і да іншых. Некаторыя вершы А. Вярцінскага на тэму кахання даследчыкі называюць міні-раманамі. 

У 1960-я гады акрэслілася творчая індывідуальнасць Васіля Зуёнка. Яго першая кніга лірыкі «Крэсіва» (1966) прадставіла духоўна багатага паэта і яго лірычнага героя, іх роздум пра жыццё і лёс роднай зямлі, іх непарыўную сувязь з гістарычным мінулым Бацькаўшчыны. Наступныя кнігі паэзіі — «Крутаяр», «Сяліба», «Нача», «Маўчанне травы», «Світальныя птушкі», «Вызначэнне», «Лета трывожных дажджоў» — выразна даносілі да чытача ўзрушаныя пачуцці аўтара-патрыёта, яго заклапочанасць захаваннем прыроды, заклік да сучаснікаў-суайчыннікаў берагчы і памнажаць духоўныя скарбы свайго народа. Паэт унёс вялікі ўклад у развіццё беларускага паэтычнага эпасу. Яго паэмы «Маўчанне травы», «Лукам’е», «Сяліба» перадаюць роздум паэта пра лёс роднай зямлі, яе мінулае і трывожнае будучае.

Маральныя і эстэтычныя крыніцы творчасці В. Зуёнка бачацца ў творча-філасофскім асэнсаванні гісторыі, быцця нашага народа ў ХХ стагоддзі і ў родных вясковых вытоках. Дакладна пісаў пра гэта У. Гніламедаў: «Вёска В. Зуёнка — асяродак сусветных трывог і хваляванняў. Гэта толькі на першы погляд яна глухая і адгароджаная ад жыцця. Не, яна і сапраўды стаіць на скрыжаванні ўсіх дарог-шляхоў, што можна было б адчуць і ў паэмах «Сяліба», «Маўчанне травы», іншых творах. Зуёнкаўская вёска непарыўна звязана з вялікім светам чалавечага быцця як асобнае з агульным. У гэтым, можна сказаць, сутнасць яго творчай канцэпцыі…»

Паэзіі Петруся Макаля, яшчэ аднаго прадстаўніка філалагічнага пакалення ў нашай паэзіі, уласцівы лірычная спавядальнасць, грамадзянскае непрыманне абыякавасці да лёсу і будучыні роднай зямлі. Яго кнігі паэзіі «Першы след», «Вятрам насустрач», «Вечны агонь», «Круглы стол», «Акно», «Дотык да зямлі» і іншыя перадаюць абвостранае ўспрыманне паэтам жыцця, яго трывогу за лёс планеты і духоўнае аблічча сучасніка. Філасофскі роздум аўтара спалучаецца ў яго вершах з лірычнай спавядальнасцю, што часта перадаецца праз метафарычна-асацыятыўную вобразнасць. Пра роздум П. Макаля над важнейшымі пытаннямі быцця сведчаць радкі верша «У пафасным уступе» з кнігі «Акно» (1967):

Няўжо мы толькі камяні ў фундамент, Каб іншыя дабудавалі гмах, Каб здолелі вышынны дах пакласці?.. Але ж і мне                  не потым, а цяпер, Таварыш бог, Адрэж акраец шчасця І долю чалавечую адмер!

 Даследчык беларускай паэзіі У. Гніламедаў звяртаў увагу на арыгінальны талент П. Макаля як паэта-філосафа, у якога эмацыянальнае пачуццё, «уменне думаць вобразамі» дапоўнены «сталасцю светапогляду», што эстэтычна-ўзрушана выяўляецца ў творах, напісаных і ад імя пакалення дзяцей вайны:

— Вы адкуль? / — Мы — ад куль. / Мы — з вайны. / Мы — званы. / Мы — дамы. / Мы — дымы. / Каміны. / Камяні.

У творчасці паэтаў гэтага перыяду выразна выявіліся жанравастылёвыя пошукі, узбагачэнне вершаванай вобразнасці, стылістыкі, мовы, майстэрства рытмічнай арганізацыі верша. Творчыя галасы маладой генерацыі паэтаў, якія з’явіліся ў 1970­я гады, Я. Янішчыц, А. Разанава, Г. Пашкова, К. Камейшы, Н. Мацяш і іншых, стваралі свой адметны паэтычны свет, фарміравалі новую культуру прыгожага пісьменства, мастацкіх каштоўнасцей пасляваеннага пакалення. Гэтыя паэты ў сваёй творчасці таксама звярталіся да трагічных і гераічных падзей ваеннага ліхалецця.

У гэты перыяд выйшлі кнігі паэзіі «Восеньскія позвы», «Мембрана», «Плёс» Казіміра Камейшы. Лірычны герой успамінае вайну, пройдзеную і перажытую бацькам, якая подыхам страшэнных выпрабаванняў закранула ўсіх нашчадкаў. У вершы «Сорак трэці» паэт дакладна назваў год свайго нараджэння і ўсхвалявана, з ліра­публіцыстычнымі інтанацыямі стварыў абагульненую карціну горкага дзяцінства, апаленага вайной: 

Я прыкметам не занадта веру, Але ж іх прыдумаў сам народ. Боты сорак трэцяга памеру Выдаў мне мой сорак трэці год. Быццам ён, і праўда, нечым меціў, Як зімова нарадзіў мяне, Год мой партызанскі сорак трэці, Найсірочы самы на вайне...

Яшчэ адна традыцыйная для айчыннай літаратуры тэма — тэма любові да роднай зямлі і мілых сэрцу краявідаў — займае ў творчасці гэтага пакалення таксама значнае месца, ствараючы адметную пейзажна­патрыятычную зместава­стылёвую плынь. Пра любоў да Радзімы як духоўна­філасофскую катэгорыю вельмі трапна сказаў К. Камейша: «Нас не раз’яднаць нічым з прыродай, // Са святлом, // з Радзімаю, // сялом».

У кнігах паэзіі Генадзя Пашкова («Кляновік», «Дыстанцыя небяспекі», «Крокі») выявіўся глыбокі гуманістычны пафас. Лірычны герой імкнецца ў віхуры жыцця застацца верным голасу сэрца, сцвярджае чалавечнасць, акрыленасць ідэалаў. Г. Пашкоў апяваў прыгажосць Радзімы, прызнаваўся ў вернасці духоўным здабыткам свайго народа: «Да кожнай тканачкі // я твой. // Твой боль — мой боль, // сухмень ці лівень. // Прашу цябе, зямля, // дазволь // быць каласком // у роднай ніве».

У гэты перыяд ідэйную і мастацка­эстэтычную адметнасць набыла і беларуская жаночая паэзія, таленавітымі прадстаўніцамі якой сталі Н. Мацяш, Я. Янішчыц, Р. Баравікова і інш. Пошукі гармоніі з жыццём, суладнасці са светам і людзьмі, пераадоленне трагічнага лёсу — гэтыя пачуцці знаходзіліся ў цэнтры перажыванняў лірычнай гераіні Ніны Мацяш (кнігі паэзіі «Агонь», «Удзячнасць», «Поўны келіх», «Паміж усмешкай і слязой»).

Эмацыянальна­сэнсавым ядром творчасці гэтай паэтэсы становіцца пачуццё кахання. Вядома, што кахання не бывае без расчараванняў і страт, але ў лірычнай гераіні Н. Мацяш хапае «жаноцкай мужнасці», каб прыняць сваю долю, працягваць з годнасцю, без залішняга драматызму і скаргаў на лёс спасцігаць свет інтымных пачуццяў: «На лёс ці варта наракаць? // Ныццём нягоды не адужаць. // Жыццё заўжды — іспыт на мужнасць. // Яе ж не возьмеш напракат...»

Н. Мацяш стварала мастацкі свет, у якім галоўную ролю адыгрывалі высакароднае імкненне да ідэалу, прыгажосці, пошукі маральнафіласофскіх асноў быцця, спагада да чалавека: 

Калі ў сваёй дарозе, часам здрадлівай, Згублю з­пад ног збалелых цвёрды грунт, Я так хацела б, каб і мне здагадліва Агеньчык нечае душы спагадлівай Выратавальна ў вочы зазірнуў.

 Рамантычная пачуццёвасць, мяккасць, шчырасць турбот за чалавека і чалавечнасць гучалі і ў паэзіі Раісы Баравіковай (кнігі паэзіі «Рамонкавы бераг», «Слухаю сэрца», «Каханне»). 

Паэтэсе і яе лірычнай гераіні, па назіраннях У. Гніламедава, «уласціва глыбінная духоўна-псіхалагічная родавая ўстойлівасць» — быць ахоўніцай народных традыцый, роду, сям’і, гармоніі ў жыцці: 

Дзе жніво маё? — Поле не зжата, томіць вочы зялёны загон. Скажа восень, чым буду багата,  мне б хапіла і жменькі з яго… Каб было прад людзьмі не ганебна, моцна веру ў жыцці аднаму: мне дажаць сваё поле патрэбна, каб было з чаго сеяць яму… («За жнівом надыходзяць дажынкі…»)

 Тэма ўзаемаадносін мужчыны і жанчыны, сустрэч і развітанняў, паглыбленне ва ўнутраны стан лірычнай гераіні, схільнасць да філасофскіх падагульненняў вылучаюць лірыку гэтай паэтэсы:

Гляджу на ўсё вачамі маладымі, і гнеўнымі, і добрымі ўдвая... Каханне і прынізіць, і... узніме, пакуль у ім жыве душа мая.

Паэтычнае жыццё ў 1960­я — пачатку 1990­х гадоў адметнае значнай разнастайнасцю тэндэнцый, тэматычнай і стылёвай шматфарбнасцю. Мастацкія пошукі беларускіх паэтаў гэтага перыяду выявіліся і ў стварэнні грамадзянскіх, публіцыстычных вершаў, насычаных спавядальнасцю, гарачым пачуццём любові і пашаны да Радзімы і чалавека.

Далейшае развіццё нацыянальнай паэзіі адбывалася і ў напрамку распрацоўкі маральна­этычнай праблематыкі, якая абумоўлена цікавасцю да духоўнага свету асобы, складаных пытанняў чалавечага жыцця. Разгортваліся арыгінальныя пошукі новых паэтычных форм, тэм і праблем, сугучных новым сацыякультурным умовам, паглыбляўся філасафізм паэтычнага выказвання, паэты, найперш прадстаўнікі маладзейшага пакалення, ішлі на эксперымент са словам, яго гучаннем і сэнсавым напаўненнем. Сведчаннем творчага наватарства сталі паэтычныя тэксты А. Разанава — самага яркага прадстаўніка філалагічнага пакалення.

Проза

Патэнцыял духоўна­эстэтычнага абнаўлення, закладзены «адлігай», праявіўся ў далейшым развіцці і паглыбленні культуры беларускага празаічнага пісьма. Тэматычнай дамінантай у прозе гэтага перыяду стала асэнсаванне трагічнага вопыту Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху ў творчасці прадстаўнікоў ваеннага пакалення (В. Быкава, І. Мележа, І. Навуменкі, І. Шамякіна, А. Адамовіча) і пакалення дзяцей вайны (М. Стральцова, В. Казько, І. Пташнікава). Характэрныя асаблівасці твораў ваеннай тэматыкі — павышаны драматызм, выключна складаныя абставіны, калі чалавек, апынуўшыся на мяжы жыцця і смерці, праяўляе сваю маральную сутнасць.

Асабліва вылучаліся творы, прысвечаныя гераізму народа ў час вайны і памяці шматлікіх ахвяр сярод мірных жыхароў на акупаванай беларускай зямлі. Гэта аповесці «Тартак» Івана Пташнікава, «Хатынская аповесць» Алеся Адамовіча і інш. Пісьменнікі паказвалі жахлівае аблічча фашызму і яго злачынствы супраць чалавецтва. Фарміраваўся жанр дакументальнай ваеннай прозы, заснаванай на рэальным матэрыяле, дакладных фактах. Кніга «Я з вогненнай вёскі...» Алеся Адамовіча, Янкі Брыля, Уладзіміра Калесніка ўвекавечвае ўсенародныя памяць і боль і з’яўляецца суровым абвінавачваннем фашызму.

Акрамя таго, у ваеннай прозе 1970­х гадоў выявілася тэндэнцыя да спалучэння тэмы вайны і сучаснасці ў адным творы. Для аповесці «Суд у Слабадзе» Віктара Казько характэрна сумяшчэнне двух часавых пластоў — мінулага і сучаснага. Менавіта ў мірны час галоўны герой, дзетдомавец Колька Лецечка, стаў ахвярай той страшэннай вайны. Герой успамінае трагічнае дзяцінства: эксперыменты над людзьмі ў канцлагеры, дзе ён быў, страту маці... Усё тое, што адняло ў хлопца памяць, вяртаецца, калі ён прыходзіць на суд над былымі паліцэйскімі. Гэта выпрабаванне не пад сілу падлетку, і ён, маральна і фізічна зняможаны ўспамінамі, памірае.

Значнай з’явай прозы 1960­х — пачатку 1990­х гадоў стала развіццё і ўзбагачэнне гістарычнага жанру. Па­мастацку захапляльна і глыбока пераасэнсоўваліся падзеі далёкай і блізкай беларускай мінуўшчыны ў творах Уладзіміра Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха», «Каласы пад сярпом тваім», «Чорны замак Альшанскі», Вячаслава Адамчыка «Чужая бацькаўшчына», «Год нулявы», «І скажа той, хто народзіцца», «Голас крыві брата твайго».

Раманы Генрыха Далідовіча «Пабуджаныя», «Свой дом» прысвечаны падзеям ад Першай сусветнай вайны да 1919 года — перыяду станаўлення беларускай дзяржаўнасці. Гэтыя раманы — суровы роздум пра мінулае і сучаснасць, драматычныя старонкі стварэння Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе і пошукі беларусамі свайго дзяржаўна­гістарычнага шляху. Героямі твораў Г. Далідовіча з’яўляюцца рэальныя гістарычныя дзеячы: Янка Купала, Цішка Гартны, Аляксандр Чарвякоў.

Тэтралогія Вячаслава Адамчыка «Чужая бацькаўшчына» прысвечана грамадска­палітычным падзеям з мінулага заходнебеларускай вёскі, пачынаючы яшчэ з даваенных часоў пры Польшчы і заканчваючы Вялікай Айчыннай вайной. Пісьменнік не замоўчваў цяжкасці ўстанаўлення савецкай улады менавіта на заходніх землях Беларусі, звяртаўся да падрабязнага апісання хвалі рэпрэсій, трагедыі Першай і Другой сусветных войнаў. Аўтар мастацкімі сродкамі даследаваў духоўныя і маральныя пошукі беларусаў, людзей з рознымі імкненнямі — шчырых і сквапных, справядлівых і хітрых, спагадлівых і жорсткіх, тых, хто, на яго думку, і стварае народную гісторыю.

Тэма вясковай бацькаўшчыны, вяртання да вытокаў стала вельмі актуальнай у нацыянальнай прозе. Кола праблем, звязаных з мінулым, сучаснасцю і будучыняй вёскі, маральна­філасофскім светам яе жыхароў, следам за І. Мележам («Палеская хроніка») распрацоўвалі ў сваіх творах А. Жук («Паляванне на Апошняга Жураўля»), В. Карамазаў («Бярозавыя венікі», «Пушча»), І. Пташнікаў («Мсціжы»), Г. Марчук («Крык на хутары»). У мастацкіх творах беларускія пісьменнікі асэнсоўвалі сацыяльныя зломы ХХ стагоддзя і іх сумны ўплыў на лёс вёскі, асуджалі бязлітасныя да прыроды і чалавека сацыяльныя і вытворчыя эксперыменты.

Своеасаблівыя тэмы экалогіі душы і прыроды, страты маральных арыенціраў у вірлівай сучаснасці, захавання духоўнасці чалавека і грамадства, клопату пра сумленнасць душы спалучаліся ў творах гэтых пісьменнікаў з ідэямі нацыянальнага — роднай прыроды, бацькоўскага кутка — як сапраўднай каштоўнасці і крыніцы натхнення. Балючая праўда пра неперспектыўную вёску, маральную абыякавасць сучаснікаў паказана ў аповесці Алеся Жука «Паляванне на Апошняга Жураўля». Сапраўды трагічнай фігурай выступае галоўны герой твора Сцяпан Дзямідчык, які здолеў зберагчы сваю душу жывой. Яму не абыякавы лёс роднай зямлі, нават самай малой травінкі на ёй. Гэты чалавек­праўдалюб, дзейсная і актыўная натура, гіне ад кулі браканьераў. Але найбольш небяспечна тое, што герой гіне і па прычыне людской абыякавасці і карыслівасці.

Лірызацыя аповеду пры асэнсаванні тэмы вяртання да вытокаў, да радаводных каранёў уласціва і творчай манеры Віктара Гардзея. Дэталёвая рэканструкцыя падзей і атмасферы пасляваенных гадоў у аповесцях пісьменніка падаецца праз успрыманне дзяцей з палескіх вёсачак («Дом з блакітнымі аканіцамі», «Жыта ганьбу не заслоніць»). Простыя падзеі сялянскага жыцця, бытавыя клопаты звычайнага чалавека, узноўленыя па законах дзіцячага ўспрымання, набываюць прыметы шчырай душэўнасці, тонкага псіхалагізму, пераўтвараюцца ў лірычныя малюнкі.

Побач з буйнымі эпічнымі палотнамі У. Караткевіча, І. Мележа, І. Пташнікава, В. Адамчыка, Г. Далідовіча развівалася філасофскалірычная проза Я. Брыля, М. Стральцова. Літаратурны працэс узбагачаецца фактаграфічнымі тэкстамі — сведчаннямі бурлівай эпохі, ваенных падзей, поўнымі псіхалагічнага напружання творамі В. Быкава, А. Адамовіча. У гэты час фарміравалася літаратура «перасцярогі» ад залішне смелых і паспешных эксперыментаў з прыродай, нацыянальнай ментальнасцю, душой сучасніка. Гэта плынь прадстаўлена празаічнымі творамі В. Карамазава, А. Жука, В. Казько і інш.

Драматычны лёс беларускай вёскі і беларускай моладзі, якая пакідае малую радзіму і імкнецца да аблегчанага гарадскога быту, закранае ў сваіх творах Віктар Карамазаў. Прымушаюць чытача задумацца пра жыццё людзей-«летуноў», якія ў пошуках «лёгкага» матэрыяльнага дастатку трацяць «святое штосьці» (Р. Барадулін), аповесці В. Карамазава «Пагоннік» (1967), «Бярозавыя венікі» (1973), «Дзень Барыса і Глеба» (1981). У творах пісьменніка гучыць трывожнае папярэджанне: нельга ператварацца ў блудных дзяцей, забываць пра родныя мясціны і людзей, якім ты абавязаны сваім жыццём і выхаваннем; вёска — крыніца чысціні, месца сілы беларуса, але яна, на жаль, вымірае. Драмай пакаленняў маладых і сталых вяскоўцаў успрымаюцца апавяданні В. Карамазава «Жаваранак», «Дзяльба кабанчыка», «Гарадскія». Маларадасным, хоць і «цывілізаваным», пазбаўленым трывалых народна-маральных і духоўных асноў уяўляецца жыццё вяскоўцаў у горадзе. Іх душа распята паміж вёскай, дзе жывуць ужо нямоглыя бацькі, а часцей — толькі матулі, і горадам, цеснай кватэрай «з усімі выгодамі» і працай. Зямля і прырода, дарагія бацькі і родныя краявіды жывуць у душы вяскоўцаў і неадольна вабяць дадому.

Пра тое, што «сучасная цывілізацыя» можа пазбавіць будучыні наступныя пакаленні беларусаў, пра недапушчальнасць спажывецкага прыродакарыстання папярэджваў В. Карамазаў у гісторыка-філасофскім рамане «Пушча». (У творы пісьменнік прапанаваў шляхі рашэння актуальнай сёння экалагічнай праблемы, што дае падставы лічыць аўтара прадстаўніком прыродаахоўнай тэмы ў нашай нацыянальнай літаратуры.)

Арыгінальным літаратурна-філасофскім працягам асэнсавання сувязі чалавека з прыродай, вытокаў духоўна-творчага жыцця асобы сталі творы В. Карамазава, прысвечаныя лёсам беларускіх жывапісцаў, — «Крыж на зямлі і поўня ў небе» (аповесць-даследаванне пра В. К. Бялыніцкага-Бірулю), «Мой брат духоўны…» (пра жывапісца С. Жукоўскага), эсэістычныя творы пра лёсы мастакоў Г. Вашчанкі, А. Бараноўскага, А. Бархаткова.

Філасафізмам, шматпланавасцю падзей уражвае раман В. Карамазава «Бежанцы» (1990). Аўтар паказаў жыццё свайго роду і ўсяго беларускага народа ў некалькіх часавых вымярэннях: ад лёсу бацькі, беднасці яго маленства, салдацкіх акопаў Першай сусветнай вайны, голаду да раскулачвання, сталінскіх рэпрэсій, вайны 1941 года. Большасць пералічаных падзей суправаджалася бежанствам народа ад нягод. Аднак праз многа годоў, у 1986-м, чарнобыльская трагедыя зноў робіць беларусаў выгнаннікамі з дарагіх і родных мясцін. Болем і трывогай пісьменніка за жыццё паслячарнобыльскай Беларусі прасякнута аповесць «Краем Белага шляху» (1992).

З 70-х гадоў ХХ стагоддзя пачалі з’яўляцца празаічныя творы Янкі Сіпакова. У аповесцях «Крыло цішыні», «Усе мы з хат» пісьменнік звяртаўся да праблем пасляваеннай і тагачаснай беларускай вёскі, драматычных людскіх лёсаў. У рэчышчы ўсёй тагачаснай літаратуры ён разважаў над праблемай урбанізацыі, пра тое станоўчае і адмоўнае, што нясе працэс перасялення беларускай моладзі ў гарады. Гарадское жыццё вяскоўцаў адлюстравана ў аповесці «Жыві, як хочацца». Аўтар не прымаў бездухоўнасць і абыякавасць у адносінах паміж людзьмі, асуджаў спажывецкія памкненні герояў, якія намагаюцца больш браць, чым аддаваць. Гэтыя ж праблемы характэрны і для гумарыстычных кніг Я. Сіпакова «Лысы юбілей», «Плюс на мінус», «Ланцугі для мух», «Пятніца ў суботу». Тэма ваеннага мінулага і мірнага жыцця ў першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі, няпростыя лёсы герояў адлюстраваны ў аповесці «Пыл пад нагамі». Тэма памяці пра вайну, каханых і дарагіх людзей, жыццё сучаснікаў, іх ідэалы і ўзаемаадносіны хвалююча асэнсоўваюцца ў апавяданнях і эсэ «Жанчына сярод мужчын», «Пяць струн».

Драматургія

Камедыя (ад грэч. komos — ‘вясёлы натоўп’; odе — ‘песня, гімн’) — адзін з жанраў драмы і кіно, у якім высмейваецца негатыўнае ў жыцці, характары, дзеянні, з’явы паказваюцца праз прызму камічнага.

Інтрыга (ад лац. intricаre — ‘заблытваць’) — cклaдaны i зaблытaны вyзeл yчынкaў i пaвoдзiн пepcaнaжaў лiтapaтypнaгa твopa, paзгopтвaннe якix звязaнa з pacкpыццём нeйкaй тaямнiцы.

Значнай з’явай, якая ў пэўнай ступені вызначыла паспяховае развіццё беларускай драматургіі 1960­х — пачатку 1990­х гадоў, сталі п’есы Андрэя Макаёнка «Зацюканы апостал», «Таблетку пад язык», «Святая прастата» і інш. Аўтар удала эксперыментаваў, спалучаючы прыёмы трагедыйнага і камедыйнага пісьма, вострай сатыры, філасофскага паглыблення ў грамадскія праблемы.

Драматургія А. Макаёнка была наватарскай з’явай, якая вылучалася актуальнасцю праблематыкі і творчым падыходам да тэатральнай умоўнасці. Не апошнюю ролю ў станаўленні беларускай эксперыментальнай драматургіі, асабліва ў жанры камедыі, адыгралі традыцыі смехавай культуры, талент і багаты творчы вопыт Кандрата Крапівы. У камедыях «Брама неўміручасці», «На вастрыі» драматург аналізаваў сацыяльныя праблемы сучаснасці. За знешне камічнымі інтрыгамі п’ес паўстае галоўнае і па­філасофску сур’ёзнае пытанне: як пражыць жыццё, каб пакінуць добрую памяць, застацца чалавекам назаўжды.

У гэты час беларускія драматургі часта звярталіся да рэтраспектыўнага¹ адлюстравання мінулага. Такімі з’яўляюцца п’есы «Напісанае застаецца», «Прарок для Айчыны» А. Петрашкевіча, «Званы Віцебска», «Маці ўрагану» У. Караткевіча, «Чорная панна Нясвіжа», «Купала» А. Дударава. Цыкл твораў пра жыццё і асветніцкі подзвіг Ф. Скарыны стварыў Алесь Петрашкевіч. У п’есах «Напісанае застаецца», «Прарок для Айчыны» асэнсоўваецца вобраз беларускага першадрукара. 

Драматург стварыў п’есу­дыскусію, пабудаваную на палемічных і вострых дыялогах Францыска Скарыны, Міколы Гусоўскага, Марціна Лютэра, Мікалая Каперніка і іншых гістарычных асоб. П’есы А. Петрашкевіча заснаваны на дакументальных матэрыялах. На фоне агульнаеўрапейскай гісторыі ў іх увасоблена велічная фігура славутага беларускага дзеяча. У п’есах «Трывога», «Укралі кодэкс», «Злыдзень» А. Петрашкевіча выявілася ўвага і да сацыяльна­маральных праблем сучаснікаў. Напрыклад, у драме «Трывога» абвострана асэнсоўваюцца маральна­этычныя праблемы, у тым ліку п’янства, паказваюцца паламаныя чалавечыя лёсы, разбураныя сем’і.

У 70-я гады мінулага стагоддзя стаў вядомы як драматург і Уладзімір Караткевіч. У 1973 годзе ён напісаў гістарычную трагедыю «Званы Віцебска», якая была пастаўлена ў 1974 годзе на сцэне Беларускага тэатра імя Якуба Коласа ў Віцебску (цяпер — Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа) рэжысёрам Валерыем Мазынскім. Да гістарычных падзей Крычаўскага паўстання 1743—1744 гадоў звярнуўся У. Караткевіч у п’есе «Маці Урагану» (1982). Па жанры гэта трагедыя, хоць у творы ёсць і камедыйныя сцэны. Твор уяўляецца гімнам-рэквіемам па людзях, якія паўсталі на змаганне за волю і чалавечую годнасць. За аснову твора аўтар узяў гістарычныя звесткі аб паўстанні ў горадзе Крычаве, многія ўдзельнікі якога загінулі, але ў народнай памяці засталіся ўспаміны пра іх мужнасць. У канцы твора гераіня Агна Вецер, маці пакаранага смерцю кіраўніка паўстання, цалуе ворагаў і заражае іх невылечнай хваробай, такім спосабам помсцячы крыўдзіцелям. У творы сцвярджаецца ідэя аб самаахвярнасці, непакорнасці і неўміручасці беларускага народа. 

Гістарычныя падзеі змагання беларускага народа за зямлю і волю паказаны У. Караткевічам у п’есе «Кастусь Каліноўскі» (1963, пастаўлена ў 1978). Лёс Янкі Купалы, яго маленства і юнацтва, вяршыні і драмы жыцця песняра знайшлі арыгінальнае ўвасабленне ў п’есе «Калыска чатырох чараўніц» (1981). У пралогу гэтага твора чатыры чараўніцы — Белая, Блакітная, Залатая і Змрочная — прадвяшчаюць пры нараджэнні Ясю Луцэвічу вялікі і адначасова цяжкі лёс.

У гэты перыяд становяцца вядомымі імя і п’есы Анатоля Дзялендзіка. Пачынаючы з 60-х гадоў ХХ стагоддзя самадзейнымі і тэатральнымі калектывамі ставяцца яго п’есы «Апошняя мера», «Абы ціха», «Грэшная любоў», «Начное дзяжурства», «Апошнія суніцы ў жніўні», «Гаспадар» і інш. Творы гэтага драматурга ставіліся не толькі беларускімі тэатрамі, але многімі тэатрамі былога СССР і краін сацыялістычнай садружнасці. У некаторых п’есах аўтар звяртаўся да трагічных падзей мінулай вайны. Так, у драме «Грэшная любоў» ён узняў праблемы вернасці і здрады свайму народу ў той час, паказаў выпрабаванне пачуцця кахання ва ўмовах змагання з чужынцамі. Падзеі твора адбываюцца ў акупацыі. Уражвае драматызм лёсу маладой жанчыны Крысціны. Яна кахае партызанскага разведчыка Паўла. Акупанты, даведаўшыся пра сувязь жанчыны з партызанамі, узялі ў заложнікі яе сына Янку, прымушаюць яе выдаць партызанскія тайны. У трагічным фінале гэтай псіхалагічнай драмы Крысціна гіне, гінуць некалькі партызан. Павел вызваляе Янку і забірае яго ў партызанскі атрад. 

Галоўны герой п’есы «Начное дзяжурства» — малады ўрач Марозаў. Ён імкнецца выкарыстаць наватарскія метады ў лячэнні псіхічна хворых людзей. Драматург прымусіў кожнага задумацца пра адказнасць перад сабой і перад іншымі за ўласныя ўчынкі, пра ўменне ахвяраваць асабістым спакоем і камфортам дзеля здароўя, спакойнага і шчаслівага жыцця іншых.

Прататыпам для галоўнага героя драмы А. Дзялендзіка «Гаспадар» — старшыні калгаса Зязюлі — стаў Герой Сацыялістычнай Працы, кіраўнік адной з перадавых і вядомых гаспадарак Брэстчыны — Уладзімір Бядуля. Герой твора — разумны, таленавіты кіраўнік працоўнага калектыву з уласнымі поглядамі на перспектывы развіцця сельскай гаспадаркі. Ён не выслужваецца перад вышэйшым начальствам, клапоціцца пра людзей, прынцыпова адстойвае сваё бачанне працоўных поспехаў. Зязюля — настойлівы, дзейсны, імкнецца не адстаць ад часу і новых тэхналогій. Герой умее супрацьстаяць бязглуздым распараджэнням чыноўнікаў, ён сапраўдны гаспадар сваёй зямлі, лідар, якому вераць людзі.

Вялікім поспехам у чытачоў і гледачоў і сёння карыстаюцца камедыйныя творы А. Дзялендзіка 70-х гадоў ХХ стагоддзя: «Амазонкі», «Аперацыя “Мнагажэнец”». Апошні з названых даследчыкі лічаць лепшым камедыйным творам аўтара. Сам драматург даў разгорнутае жанравае вызначэнне гэтай п’есе — «Гульні дарослых або камедыя-карнавал у дзвюх дзеях з музыкай, танцамі і сардэчным прыступам». У творы выразная канфліктная аснова, якая ўзбагачаецца элементамі інтрыгі, дынамічны сюжэт. Драматург актуалізаваў праблемы маральнасці ў адносінах паміж людзьмі, сумленнасці і адказнасці ў працы, якую чалавек выбірае асноўнай справай свайго жыцця.

У п’есах 1980—1990-х гадоў А. Дзялендзіка засведчана, што яго хвалявалі сучасныя тэмы. Ён звяртаўся да жанраў бытавой камедыі, часта пры гэтым карыстаўся прыёмамі сатыры, гратэску. Драматург прапаноўваў задумацца над многімі негатыўнымі праявамі сучаснага жыцця: продаж жонкай уласнага мужа за валюту суседцы («Аўкцыён апоўначы»), парадоксы жыцця «рыначнага сацыялізму» з героямі-жабракамі і рэкецірамі («Алёна»). Аўтара трывожыла страта пераемнасці гуманістычных маральных традыцый паміж пакаленнямі.

 

Канфлікт — адлюстраванне ў мастацкім творы супярэчнасцей, што прыводзяць да сутыкнення характараў, герояў і абставін.

Падобную сацыяльна­этычную праблематыку распрацоўваюць і М. Матукоўскі (п’есы «Амністыя», «Мудрамер»), А. Дудараў (п’есы «Выбар», «Парог», «Вечар»). Маральна­этычная праблематыка пераважае ў сатырычнай камедыі Міколы Матукоўскага «Амністыя». Канфлікт разгортваецца паміж малапрыемным п’яніцам і хуліганам, слесарам фабрыкі цацак Рыгорам Салавейчыкам, і адміністрацыяй прадпрыемства. Людзі, цярплівыя, памяркоўныя, усімі сіламі спрабуюць «замяць» скандал на фабрыцы. Дырэктар, старшыня прафсаюза і іншыя кіраўнікі заклапочаны ідэяй мяккага перавыхавання, маральнага выпраўлення Салавейчыка, а той карыстаецца іх мяккацеласцю, спекулюе на людской дабрыні.

Драматург пераконваў, што нахабства салавейчыкаў — гэта вынік бясконцых кампрамісаў тых людзей, якія не жадаюць заставацца прынцыповымі да канца. Дабро, якое не змагаецца са злом адкрыта, на думку аўтара, ператвараецца ў абыякавасць і маральнае прыстасаванства.

У драматургіі М. Матукоўскага выявіліся агульнаэстэтычная і літаратурная тэндэнцыі ў асэнсаванні праблем экалогіі. П’еса «Бездань» вызначаецца вострым маральна­публіцыстычным пафасам. Мікола Матукоўскі асудзіў гвалт чалавека над прыродай. Аўтар заклапочаны безадказнасцю і бездухоўнасцю сучаснага чалавека. Галоўны герой, рэдактар рэспубліканскай газеты, страціўшы жонку і дзіця, высвятляе жудасныя факты. Масавая смерць жыхароў — вынік экалагічнага эксперымента, навокал атручана і паветра, і вада, і зямля.

Драма (ад грэч. drama — ‘дзеянне’) — адзін з відаў драматычнага роду літаратуры (побач з камедыяй і трагедыяй), у аснове якога — востры канфлікт, што не заканчваецца трагічнай развязкай.

Трагедыя — драматычны твор, сюжэт якога заснаваны на непрымірымым, трагічным канфлікце паміж моцнай высакароднай асобай і абставінамі, якія не даюць мажлівасці ажыццявіць яе намеры. Трагедыя, як правіла, заканчваецца гібеллю галоўнага героя (герояў).

Усё гэта і ёсць бездань — і экалагічная катастрофа, і маральнае падзенне чалавека. Яшчэ адна важная тэма, якая таксама знайшла ўвасабленне ў драматургіі гэтага часу, — тэма Вялікай Айчыннай вайны (п’есы «Трыбунал» А. Макаёнка, «Паядынак» М. Матукоўскага, «Радавыя» А. Дударава). Гэтыя творы вызначаюцца псіхалагічнай ускладненасцю, арыгінальнымі сюжэтнымі паваротамі, шматмернасцю праблематыкі, пошукамі новай канцэпцыі гераічнага. Крытэрыі маральнасці ў ваенныя часы, на думку некаторых аўтараў, становяцца неадназначнымі, гнуткімі.

Багаты жанрава­тэматычны дыяпазон драматургічнай творчасці Георгія Марчука, якая стала вядомай з 1970­х гадоў найперш камедыйнымі п’есамі («Цяжкая ноч», «Запрашэнне», «Выкраданне Алены», «Магіла Чынгісхана»). 

У рэчышчы лепшых традыцый беларускай камедыяграфіі, з арыентацыяй на беларускія народныя гумарыстычныя творы напісаны яго п’есы наступных гадоў («Вясёлыя, бедныя, багатыя», «Альдона, Анэта, Анфіса»). Ствараў Г. Марчук таксама драмы, трагедыі, трагікамедыі. П’есы гэтага аўтара вызначаюцца тэматычнай шырынёй і актуальнасцю, закранаюць праблемы бацькоў і дзяцей, выхавання сучаснай моладзі.

У перыяд 1960­х — пачатку 1990­х гадоў творы беларускіх драматургаў атрымалі папулярнасць у чытачоў і гледачоў нават за межамі Беларусі. На ўзроўні лепшых сусветных эстэтычных і мастацкіх традыцый стваралі свае п’есы А. Макаёнак і Кандрат Крапіва, сцвярджалі сябе яркія таленавітыя беларускія драматургі: М. Матукоўскі, А. Петрашкевіч, А. Дудараў, Г. Марчук і інш

^{_______________________
1} Рэтраспекты´ва — погляд у мінулае, агляд таго, што было ў мінулым.

Пытанні

	1. Ахарактарызуйце асаблівасці развіцця беларускай літаратуры ў канцы 1960-х — пачатку 1980-х гадоў.
	2. Назавіце тэмы, якія былі характэрны для лірыкі 1960-х — пачатку 1990-х гадоў.
	3. У чым адметнасць так званай жаночай паэзіі? Пералічыце найбольш яркіх яе прадстаўніц.
	4. Якія перыяды гісторыі прыцягвалі ўвагу празаікаў?
	4-1. чым выявіліся спецыфіка і наватарства кнігі А. Адамовіча, Я. Брыля, У. Калесніка «Я з вогненнай вёскі…»? Падрыхтуйце водгук на гэту кнігу або яе прэзентацыю.
	5. Паразважайце, якія маральна-філасофскія праблемы і чаму ўзнімаліся ў беларускай «вясковай прозе».
	6. Хто з мастакоў слова актыўна працаваў у жанры драматургіі? Назавіце іх найбольш значныя творы.
	7. Раскрыйце сімволіку назвы аднаго з прачытаных драматычных твораў. Распрацуйце мізансцэну1 аднаго з актаў п’есы.

__________________

¹ Мізансцэ´на — апісанне размеркавання акцёраў на сцэне адносна адзін
аднаго, рэквізіту ў які-небудзь момант спектакля.