§ 0-30. Займеннік: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Разрады займеннікаў. Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля займеннікаў у тэкстах розных тыпаў і стыляў

Практыкаванне № 0-290

Прачытайце тэкст, дапаўняючы яго неабходнай інфармацыяй.

Займеннік — гэта самастойная часціна мовы, якая ўказвае на прадметы, прыметы, колькасць, але не называе іх.

Паводле значэння і функцыі ў маўленні займеннікі падзяляюцца на 9 разрадаў: …, …, …, …, …, …, …, … і … .

Усе займеннікі змяняюцца па … .

Род і лік вызначаецца ў займеннікаў розных разрадаў непаслядоўна.

Род і лік маюць займеннікі, якія па граматычных прыметах суадносяцца з … (сам, сама, само — самі, той, тая, тое — тыя і інш.), а таксама асабовыя займеннікі, што ўказваюць на … асобу (ён, яна, яно — яны). Асабовыя займеннікі я і ты маюць форму толькі … ліку, а мы і вы — форму толькі … ліку.

Займеннік можа быць … членам сказа.

Практыкаванне № 292-1

Прачытайце. Якія словы забяспечваюць сувязь сказаў у першым абзацы? Спішыце яго, раскрываючы дужкі, устаўляючы прапушчаныя літары і знакі прыпынку. Падкрэсліце займеннікі як члены сказа.

Мы в..рталіся (з/са) школы, а снег не пераставаў буйны́мі пушынкамі сыпацца на дол. Кругом было прыво..ле белых палёў і прастораў. Мы крычалі пра санкі, пра лыжы. Мы кідаліся сне..камі, см..яліся. Нам^м было весела разам з гэтай м..целіцай, і мне ад радас(?)ці хацелася пад разгалістай ліпай с(?)пяваць пра снег, пра зіму...

Зіма, зіма! Ідзі хутчэй, сцялі снягі на поле, на дарогі, на нашы вуліцы! Сып, мяцеліца, круці гурбы, каб я зноў даставаў шапкай дрэвы. Вось якія яны высокія, а заўтра мы памераемся! Ідзі, зіма-матуля, каб я хутчэй пабольшаў^с, каб я падрос!

Вось так я думаў, бегучы са школы, у той дзень, калі выпаў першы снег, калі ўсім сэрцам адчуў, што нешта мінуў, перажыў, а сустракаю хоць і знаёмае, але штосьці такое новае-новае... (Паводле І. Грамовіча).

Гарнітура задання

• Вызначце, як утварыліся формы загаднага ладу дзеяслова з другога абзаца.
• Назавіце звароткі. Вызначце, чым яны выражаны. З якой мэтай звароткі ўжываюцца ў тэксце?

• Пабудуйце схему апошняга сказа тэксту.

Практыкаванне № 292-2

Спішыце тэкст, выбіраючы патрэбныя формы займеннікаў, прыведзеных у дужках. Абгрунтуйце свой выбар.

Каб цябе... Каб табе...

У аповесці Янкі Брыля «Ніжнія Байдуны» даецца аўтарская характарыстыка дыялогу цёткі Юсты з дзядзькам Захарам: «Злосці ў той лаянцы не было. Была нават паэзія, хай (сабе/сябе) грубая, але ж і хлёсткая. Я мог налічыць колькі хочаш гэтых праклёнаў: “Што ты там дзяўбеш, каб (цябе/табе) крумкач вочы выдзеўб!”, “Колькі ты сыпаць будзеш, каб (цябе/табе) губы абсыпала!”, “Чаго ты сядзіш, каб ты каменем (або крыцаю) сеў!”, “Чаму ты не едзеш, каб ты бокам ездзіў!”, “Распеліся тут пад акном, каб вы пелі на хлеб!” І так — бясконца».

Януш Няміга ў кнізе «Алтар стала» заўважае, што словамі каб цябе, каб табе «пачынаюцца не толькі праклёны, на якія так багата народная мова (Каб (цябе/табе) агонь спаліў! Каб (цябе/табе) чэрці ўхапілі! Каб (цябе/табе) смуткі ўзялі!), але і шматлікія жартаўлівыя пажаданні — нібыта тосты. Колькі разоў даводзілася^с чуць: Каб (цябе/табе) і ўночы сонейка ззяла! Каб (цябе/табе) ліха абышло ціха! Але найперш: Каб быў ты здаровы, як дуб скарбовы!»

• Творы якіх фальклорных жанраў заснаваны на веры чалавека ў магічную сілу слова? Прывядзіце прыклады такіх твораў, пры неабходнасці звярніцеся да двухтомнай энцыклапедыі «Беларускі фальклор» (2005, 2006).
Вызначце разрад ужытых у тэксце займеннікаў.
• Прывядзіце прыклады ўстойлівых параўнанняў з кампанентам здаровы як ... .

Практыкаванне № 292-3

Прачытайце табліцу. Задайце пытанні па змесце табліцы аднакласнікам.

Практыкаванне № 292-4

Прачытайце верш. Вызначце яго стыль і тып.

Паэзія

Ты — боль, паэзія. Ты — быль.

Твае суровыя законы

He для забаў^сл, не для гульбы —

А пошук ісціны да скон.. .

Ты — рай, паэзія. Ты — рой

А..вечных дум, дзе мы згара..м.

I толькі г..ніі парой

Жылі часова гэтым ра..м.

Ты — жаль, паэзія. Ты — жар.

Я па тва..м хаджу вугол..і.

Чыя не прагнула душа

Твайго зн..волення і волі?

Ты — сум, паэзія. Ты — суд

I мрояў нашых і здз..йсненняў.

Хай душы ..чырыя нясуць

Высокі лад тваіх памкненняў^м!

Ты — яд, паэзія. Ты — сад

З ад..іным ябл..кам спакус..ным.

Над ім — каторы год падрад! —

Мае збалела смягнуць вусны...

Ты — боль, паэзія. Ты — бой.

Ты — пра..ды н..прыступнай вежа.

Я — праведнік і грэшнік твой,

Пусці м..не ў сваё бязмежжа!..                   

                                                  Л. Галубовіч.

Да каго звяртаецца ў вершы аўтар? Якія часціны мовы пераважаюць у вершы і якую сэнсава-стылістычную ролю яго выконваюць?
Спішыце тэкст, устаўляючы прапушчаныя літары.
• На прыкладах з тэксту пакажыце сэнсаадрознівальную функцыю гукаў (боль — быль, рай — рой і інш.).
• Растлумачце пастаноўку працяжніка ў сказах.

Практыкаванне № 292-5

Прачытайце. Вызначце стыль і тып тэксту. На колькі частак яго можна падзяліць?

Натхненне

Раніцы. Якія яны бываюць розныя! Трывожныя, калі ты павінен зрабіць нешта такое неадкладнае і важнае, што ўжо загадзя не ўпэўнены ў сваіх сілах. Здаецца, што ўсё супраць цябе. І не заўважаеш, што, яшчэ не падняўшыся з ложка, ты ўжо ні на што не здольны.

А бываюць наадварот такія бе..клапотныя раніцы калі як быццам нехта па..штурхоўвае ў спі́ну свежы вец..р напаўняе твой ветразь і ўсё атрымл..ваецца і нават болей. І ты веда..ш што трэба рабіць і што зроб..ш усё добра і дасканала…

Так прыкладана выглядае маё НАТХНЕННЕ (Паводле Я. Мартыновіча).

Займеннікі якіх разрадаў сустракаюцца ў тэксце? Дакажыце, што займеннік ты ўжываецца з абагульняльным значэннем.
Спішыце другі абзац тэксту, устаўляючы прапушчаныя літары і расстаў-ляючы знакі прыпынку. Абгрунтуйце свой выбар.
• Растлумачце напісанне не (ня), ні з рознымі часцінамі мовы.
• Ад выдзеленых прыметнікаў утварыце ўсе магчымыя формы ступеней параўнання.