§ 24-3. Актыўная і пасіўная лексіка

Практыкаванне № 14

 Прачытайце тэкст. З апорай на змешчаную ніжэй схему і інфармацыю з тэксту падрыхтуйце вуснае паведамленне на тэму «Актыўная і пасіўная лексіка».

Змены ў грамадстве, навуцы і культуры ўплываюць пэўным чынам і на лексічны склад мовы. Адны паняцці існуюць у мове спрадвечна, таму словы, якія іх абазначаюць, выкарыстоўваюцца ўсімі носьбітамі мовы; другія паняцці знікаюць, а разам з імі знікаюць і словы, што ўжываліся для іх абазначэння; трэція — узнікаюць, і з імі паяўляюцца новыя словы. З улікам гэтага ў мове вылучаецца актыўная і пасіўная лексіка.

Актыўная лексіка — гэта агульназразумелыя, шырокаўжывальныя словы, якія не маюць адценняў устарэласці ці навізны: чалавек, неба, лес, думаць, машына.

Пасіўная лексіка — гэта словы, якія маюць адценне ўстарэласці або навізны, яны рэдка ўжываюцца ў штодзённым маўленні: валока, ратай, ловы; антрэпрэнёр, капірайтар, мерчандайзер.

Да пасіўнай лексікі адносяцца ўстарэлыя словы і неалагізмы.

Устарэлыя словы — гэта лексічныя адзінкі, якія выйшлі з актыўнага ўжывання па прычыне знікнення пэўных рэалій або таму, што на змену адным словам прыйшлі іншыя. Адпаведна сярод устарэлых слоў вылучаюцца гістарызмы і архаізмы.

Гістарызмы — словы, якія выйшлі з актыўнага ўжытку разам з тымі рэаліямі, якія яны абазначалі: жупан, саха (назвы адзення і прадметаў побыту), латы, меч, кальчуга (прадметы вайсковага рыштунку), воласць, губерня, земства (грамадска-палітычныя паняцці), вярста, грош, валока (адзінкі вымярэння і грашовыя адзінкі) і інш. Гістарызмы не маюць адпаведнікаў у сучаснай беларускай мове, ужываюцца яны тады, калі патрэбна назваць прадметы і з’явы мінулага.

Архаізмы — устарэлыя назвы сучасных прадметаў і з’яў: ратай — земляроб, чало — лоб. Архаізмы, у адрозненне ад гістарызмаў, абазначаюць тыя рэаліі, паняцці, якія не зніклі.

Устарэлыя словы (гістарызмы і архаізмы) ужываюцца ў мастацкай літаратуры і публіцыстыцы тады, калі патрэбна перадаць каларыт пэўнай эпохі.

Неалагізмы — гэта словы і словазлучэнні, якія з’явіліся ў мове для абазначэння новых рэалій жыцця і яшчэ не страцілі адцення навізны: сэлфі, дэвайс*, калайдар, чырлідзінг, спічрайтар, дэдлайн*, гіраскутар і інш. Статус неалагізма словы, як правіла, маюць не вельмі працяглы перыяд. Вельмі хутка яны становяцца агульнаўжывальнымі і страчваюць адценне навізны. Не так даўно неалагізмамі лічыліся словы камп’ютар, спонсар, менеджар, дылер і іншыя, але сёння яны перайшлі ў актыўны слоўнік многіх людзей.

Сярод неалагізмаў выдзяляюцца агульнамоўныя і індывідуальна-аўтарскія (аказіяналізмы). Аказіяналізмы — гэта прыдуманыя аўтарамі новаўтварэнні, якія ўжываюцца з пэўнымі стылістычнымі мэтамі. Зразумець іх можна толькі з кантэксту: Для пчол тут калодна і вульна, прыплодна гудзе дупло (Р. Барадулін).

Склад лексікі актыўнага і пасіўнага ўжывання перадае наступная схема:

Практыкаванне № 15

Да ўстарэлых слоў з левага слупка падбярыце сінонімы з правага слупка, пары запішыце.

Практыкаванне № 16

Назавіце ў сінанімічных радах устарэлыя словы.

а) Лёс, доля, наканаванасць, планіда;
б) граніца, мяжа, кардон, рубеж;
в) барацьбіт, змагар, ваяр;
г) твар, аблічча, лік.

Практыкаванне № 17

Запішыце ўстойлівыя выразы, раскрыйце іх сэнс. Падкрэсліце ў складзе фразеалагізмаў устарэлыя словы.

Пуд солі з’есці, нібы аршын праглынуў, аршын з шапкай, перціся на ражон, адпраўляць у Магілёўскую губерню, (прапасці) ні за грош, ломанага гроша не варты, ні ў грош не ставіць, уваткнуць свае тры грошы.

Практыкаванне № 18

Прачытайце тэкст. Выпішыце ўстарэлыя словы і выразы. Вызначце, архаізмы гэта ці гістарызмы. З дапамогай тлумачальнага слоўніка раскрыйце іх сэнс. З якой мэтай яны выкарыстоўваюцца ў тэксце?

І гэта было ў той час, калі па ўсім Прыдняпроўі звычаёвае права прадугледжвала два дні паншчыны. Два дні — па чатырнаццаць гадзін. Гаспадар дома павінен быў за дзень узараць сахою* — не мяльчэй як на два вяршкі* — палову дзесяціны* гліністай зямлі, або забаранаваць морг*, або пасеяць шэсць маргоў, што ўжо зусім цяжка. А то — перавезці^с на дваццаць пяць вёрст* ад васямнаццаці да дваццаці пудоў*.

На ворыва і сяўбу ішлі сям’ёй, бо аднаму не ўправіцца. Сям’ёй^ф ішлі і на панскую малацьбу, бо трэба было за дзень паншчыны абмалаціць азіміны адну капу*, а ярыны — дзве. А капа — шэсцьдзясят снапоў, а кожны сноп ля перавясла — аршын* кругам (У. Караткевіч).

• Выпішыце з тэксту прыклады слоў, якія ілюструюць:

а) аглушэнне зычнага гука ў сярэдзіне слова;
б) аглушэнне зычнага гука ў канцы слова;
в) азванчэнне зычнага гука ў сярэдзіне слова.

 Падлічыце, колькі трэба было гаспадару за дзень узараць, забаранаваць, перавезці, абмалаціць і г. д. у адпаведнасці з сучаснай сістэмай вымярэння. Перакажыце тэкст, выкарыстоўваючы сучасную лексіку.

Практыкаванне № 19

Прачытайце інфармацыю, змешчаную ніжэй. Раскажыце на яе аснове пра слоўнік новых слоў беларускай мовы. Якую дапамогу можа аказаць такі слоўнік?

Уласевіч, В. І. Слоўнік новых слоў беларускай мовы / В. І. Уласевіч, Н. М. Даўгулевіч. — Мінск : ТетраСистемс, 2009.

У слоўніку прадстаўлена лексіка беларускай мовы, якая з’явілася ў выніку кардынальных пераўтварэнняў у грамадска-палітычным, эканамічным і культурным жыцці краіны на мяжы XX–XXI стагоддзяў і актыўна выкарыстоўваецца ў перыядычным друку, а таксама ў тэкстах, змешчаных у сетцы інтэрнэт. Усяго разгледжана каля 4500 слоў і выразаў, якія адлюстроўваюць практычна ўсе сферы сучаснага жыцця.

Слоўнік дае разнастайную інфармацыю пра слова: тлумачэнне, прыклады ўжывання ў СМІ, стылістычную і граматычную характарыстыку, пры неабходнаці — этымалогію.

Адрасуецца выкладчыкам, студэнтам, настаўнікам і навучэнцам, работнікам друку, радыё і тэлебачання, а таксама ўсім, хто карыстаецца беларускай мовай.

Запішыце прыклады слоў, якія, на вашу думку, могуць быць у слоўніку новых слоў. Раскрыйце вусна іх сэнс.

Практыкаванне № 20

Прачытайце выказванні. Знайдзіце аўтарскія наватворы (аказіяналізмы), раскрыйце іх сэнс. Ці можна зразумець іх значэнне па-за выказваннем? З якой мэтай яны выкарыстоўваюцца?

1. Я ласкай гасціннай узрушаны, гукаю шчасліваму выраю: «Мяне Беларусь збеларушвае, чаруючы моваю шчыра…» (М. Братан).
2. Прымаю гэта самасуцяшэнне^сл і век наіўнець буду, як дзіця (М. Арочка).
3. Песня мая не шукае прывету, ласкі ў скурганеным сэрцы чыім… (Я. Купала).
4. Мы словападам зацярушаны (П. Панчанка).
5. Як гэта здорава — чытаць жывую кнігу роднай старонкі, напейзажвацца ў запас, зараджаць сябе жывой выразнай любоўю да гэтай зямлі (Я. Брыль).
6. Што ні дзень — сандзень. Можна й пасандзеніцца! Пакупнік — не цюлень, дзе ён дзенецца?! (Р. Барадулін).

Вызначце, як аказіяналізмы ўтварыліся. Выканайце іх словаўтваральны разбор.

Раскрыйце сэнс слоў-наватвораў.