§ 33–5. Выклічнік і гукаперайманне. Правапіс выклічнікаў і гукаперайманняў

Практыкаванне 1

 Прачытайце. Вызначце, што выражаюць выдзеленыя словы, да якой  часціны мовы яны адносяцца.

Гэй, адвечныя курганы,

Сведкі прошласці глухой!

Кім вы тут панасыпаны^м?

Чыёй воляю-рукой

Вы раскіданы па полі,

Даўных спраў вартаўнікі?

Эх, не скажаце ніколі,

Што казалі вам вякі!

                                 Я. Колас.

  Раскрыйце значэнне слова курган.

 Карыстаючыся даведачнай літаратурай ці інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра старажытныя курганы на тэрыторыі Беларусі або пра Курган Славы.

Правіла

Выклічнікі — нязменныя словы, якія не адносяцца ні да самастойных, ні да службовых часцін мовы і служаць для выражэння пачуццяў, экспрэсіўных ацэнак, пабуджэння, закліку, але не называюць іх: ох, ай, эге-ге, алё, ура, біс, дзякуй, калі ласка і інш.

Паводле паходжання выклічнікі бываюць невытворныя і вытворныя.

Невытворныя выклічнікі не суадносяцца з іншымі часцінамі мовы, могуць складацца з аднаго гука (а, э), спалучэння гукаў (эй, ах) ці іх паўтарэння (о-о-о, ай-яй-яй).

Вытворныя выклічнікі ўтварыліся ад слоў іншых часцін мовы: жах, бацюхны (ад назоўнікаў), дзякуй, падумаеш (ад дзеясловаў), здароў (ад прыметніка), прэч (ад прыслоўя), о-то-то (ад займенніка), добры дзень (ад спалучэнняў розных часцін мовы).

Некаторыя выклічнікі запазычаны з іншых моў: алё (ало), біс, брава, ура і інш.

Выклічнікі сінтаксічна не звязаны са сказам (членамі сказа не з’яўляюцца), аднак могуць выконваць ролю іншых часцін мовы (у такім выпадку яны з’яўляюцца членамі сказа): У адказ пачулася ціхае «бывай» (бывай – дзейнік).

На пісьме пасля выклічнікаў ставіцца коска або клічнік: – Ой, мама! Мы ўжо ў дарогу збіраемся (А. Вольскі); Гм! Праўдзівы ты мастак! (Я. Колас). Калі выклічнік знаходзіцца ў сярэдзіне сказа, ён выдзяляецца коскамі з двух бакоў: Эх, мароз, эх, дзед жартлівы! (Я. Колас). Калі пры выклічніку стаіць асабовы займеннік ты або вы, знак прыпынку пасля выклічніка не ставіцца: – Эх ты, спец! – насмешліва сказаў Віктар (Я. Маўр).

Да выклічнікаў набліжаюцца гукаперайманні (гукапераймальныя словы). Яны не выражаюць пачуццяў і пабуджэнняў і ўжываюцца для перадачы розных гукаў жывой і нежывой прыроды: ку-ку, гаў-гаў, цік-так і інш.

Гукаперайманні могуць выконваць ролю іншых часцін мовы: Пан узяў рог пакручасты, пазалочаны, блішчасты, важна выставіў нагу, галаву крыху адкінуў ды расправіў грудзі, спіну і ў ражок той – тру-гу-гу! (Я. Колас). У гэтым сказе гукаперайманне выконвае ролю дзеяслова-выказніка.

Практыкаванне 2

Прачытайце табліцу. Раскажыце пра разрады выклічнікаў паводле значэння.

Заўвага. Выклічнікі і гукаперайманні, якія ўтвораны шляхам паўтарэння, пішуцца праз дэфіс: ай-ай-ай, ох-ох, хо-хо, мяў-мяў, тук-тук і інш.

Практыкаванне 3

Прачытайце верш. Што перадае назва верша: тэму ці асноўную думку?

Хатынь

Званоў перазвон

Роўна праз паўхвіліны:

Дзынь-дзынь-дзынь...

Меладычна

Ён складае гадзіны

Чалавечага лёсу,

Душэўнага болю –

Напамін для нашчадкаў

Са звановага бою.

Дзынь-дзынь-дзынь,

Дзынь-дзынь-дзынь...

У паветранай плыні –

Беларускі набат

Па ахвярах Хатыні.

                         Л. Крыванос.

Вызначце, што перадае гукаперайманне. Якую ролю яно выконвае ў вершы? Растлумачце напісанне гукапераймання. Вывучыце верш і запішыце яго па памяці.

  Раскрыйце значэнне слова набат.

 Ці наведвалі вы Хатынь? Пра што нагадваюць званы Хатыні? Падрыхтуйце паведамленне «Званы Хатыні».

Практыкаванне 4

Прачытайце сказы з аповесці Я. Маўра «Палескія рабінзоны». Назавіце  выклічнікі, іх разрады паводле паходжання і паводле значэння. Вызначце, што выражаюць выклічнікі ў кожным сказе. Якія словы дапамагаюць вызначыць канкрэтны сэнс?

1. – Эх ты! – з пагардай сказаў Віктар. – Што будзе з цябе далей, калі ты ўжо цяпер раскіс?

2. – Эх, шкада дабра! – уздыхнуў ён і асцярожна пачаў выцягваць сваё багацце і раскладаць яго на зямлі. – Дзе яго цяпер возьмеш?

3. – Ну-ну, няма чаго наракаць, – нездаволена забурчаў Віктар.

4. – Ай, заяц дзюбаецца! – крыкнуў ён з жахам.

5. – Ура! Перамога! – закрычаў Віктар, калі дождж скончыўся.

6. – Ну-ну! – абурыўся Мірон і таксама пачаў шукаць.

Растлумачце напісанне выклічнікаў праз дэфіс, пастаноўку знакаў прыпынку пры выклічніках.

Практыкаванне 5

Прачытайце тэкст, устаўляючы на месцы пропускаў выклічнікі. Падбярыце загаловак у адпаведнасці з тэмай тэксту.

Праз некалькі хвілін нашы рыбакі ўжо ўлазілі ў ваду. Але хутка яны ўбачылі, што нічога ў іх не будзе, бо вада не выходзіла з кашулі і рыба нават пры добрым жаданні не магла трапіць у яе – вада не пускала.

– А ведаеш, твая падраная кашуля больш падышла б, – сказаў Мірон.

– Не, дзірка вялікая, ды яна адразу падралася б яшчэ болей. Як жа быць? Хіба вось што зробім: развяжам рукавы і возьмем за канцы адной рукой, а другой будзем трымацца за абруч.

– А калі рыба палезе праз рукаў, дык яе зловім, – засмяяўся^м Мірон. – Давай гэтак.

Пачалі лавіць новым спосабам. Пайшло лягчэй, але нязручна было тое, што трэба было нахіляцца ў ваду па шыю, каб трымаць рукавы на належнай глыбіні.

Праз некаторы час Мірон закрычаў:

– Ёсць! ..., вырвалася!

– ..., незграбайла! – раззлаваўся Віктар.

– Ды маленькая была, – апраўдваўся Мірон.

Праз хвіліну закрычаў Віктар:

– Ёсць! Трымай, каб не ўцякла! Да берага цягні, да берага! Падымай угору! Вялікая. ..., кусаецца!

Цяжка было цягнуць на бераг кашулю, нібы бочку, поўную вады. Калі выцягнулі, дык знайшлі ў ёй дзясятак дробных рыбак, а ў Віктара ў руцэ быў двухфунтовы шчупак!

– Вось гэта дык здабыча! – цешыліся хлопцы (Паводле Я. Маўра).

Д л я  д а в е д к і: у-у, ах, ой.

Ці можна памяняць месцамі гэтыя выклічнікі? Чаму?

Вызначце стылістычную ролю выклічнікаў.

Запішыце сказы з выклічнікам, у якіх ён выражаў бы розныя пачуцці.

● Растлумачце напісанне выдзеленых слоў.

Практыкаванне 6

Прачытайце сказы з паэмы Я. Коласа «Сымон-музыка». Выпішыце спачатку сказы з эмацыянальнымі выклічнікамі, потым — з волевыяўленчымі і выклічнікамі этыкету. Вызначце, што перадаюць выклічнікі ў кожным сказе.

1. Ой, якія байкі баюць мне пясочкі! 2. Гайда, покі сілак хваціць, на прасторыну-разлог. 3. – Го, то кепска, мая кветка! – галавой матнуў жабрак. 4. – Віват, ксёнжа наш вяльможны! 5. Эге, не, мусіць, іначай! 6. – Ша, не плачце – будзе жыва. 7. А той замак – ух, махіна! 8. Бывай! 9. – Ну, расказвай! кажы смела, мой музыка малады: што ў цябе там зноў наспела?

Практыкаванне 7

Запішыце сказы з паэмы «Сымон-музыка», раскрываючы дужкі і ставячы, дзе патрэбна, знакі прыпынку.

1. – Эх дзівак ты! кажа дзед. 2. – Эх спазнаешся з бядою! 3. –Хо(хо) хлопча: ты гарачы! Ах каб ты здаровы рос! да сябе ўзяў дзед Сымона, за плячук яго патрос. 4. – Эй Сымон... Заснуў, ці што ты? 5. – Ах мой дзядок!.. 6. – Эхе(хе) мая дзяціна ўздыхнуў Даніла дзед. 7. – Гм цікава!.. 8. Уваччу ўсё тыя ноты, кропкі, хвосцікі, кручкі… Ох як многа ў ім ахвоты расчытаць тыя значкі! 9. О край родны, край прыгожы! Мілы кут маіх дзядоў! 10. Гэй дарогі-паясы Колькі ножак праняслі вы праз аблогі праз лясы! 11. Эх ты родненькі куточак! Ці ж не думаў ён аб ім?

Растлумачце напісанне выклічнікаў праз дэфіс, пастаноўку знакаў прыпынку ў сказах.

Практыкаванне 8

Запішыце сказы, раскрываючы дужкі і ставячы прапушчаныя знакі прыпынку.

1. – Ай(яй)(яй)! жартаўліва здзівіўся Віктар (Я. Маўр). 2. – У(ух)! крыкнуў ён не то ад жаху, не то ад неспадзеўкі, не то ад холаду. (Я. Маўр). 3. – О(о)(о) Ён тут! пачуўся знаёмы голас (Р. Няхай). 4. – Ах(ха)(ха) Калі тое жыццё настане? Абнасіліся, абшарпаліся... (М. Зарэцкі). 5. – А(а) пашкадавала старая (І. Мележ). 6. – Даруйце Леанід Ільіч (У. Краўчанка). 7. – Гэй ты вартаўнік! штурхануў яго пад бок Мірон (Я. Маўр). – 8. – Добры вечар цётачка як мага ласкавей прывіталася Параска (Р. Сабаленка).

Практыкаванне 9

Прачытайце. Назавіце сказы з гукаперайманнямі. Выпішыце сказы, у якіх выклічнікі і гукаперайманні выконваюць ролю іншых часцін мовы. Вызначце, якімі членамі сказа яны з’яўляюцца.

1. – Ура! – амаль у адзін голас закрычалі мы, потым схапілі адно аднаго за рукі і закруціліся ў карагодзе (Э. Луканскі). 2. Шу-шу-шу! – пясочак шурхнуў залаценькі (Я. Колас). 3. Усе пачулі гэта вясёлае «эх!». 4. «Крэ-крэк», – пачуўся недзе голас драча (Я. Маўр). 5.– Гм, хлапчынка: свет вялікі, а прыпынку ў ім няма (Я. Колас). 6. І ўсе яны пішчалі: «Пі-пі-пі-пі!» (Т. Бунта). 7. Ён мінае хаткі тыя, а ў жывоціку – буль-буль! (Я. Колас). 8. – Гэй, уставай! – штурхануў ён Мірона (Я. Маўр).  9. – Го, музыка тут, музыка! А ну, хлопча, – тра-ля-ля! (Я. Колас). 10. Потым раптам шум панёсся, заскрыпела штось там: «крра!» (Я. Колас). 11. – Ай-яй-яй! – уздыхнула мама (Т. Бунта). 12. У канцэртнай зале яшчэ доўга гучала «брава». 13. – Акыш вы (Р. Сабаленка). 14. – Тах-тах-тах-тах... – выразна лапеча латак... – Ж-ж-ж-ж... – працавіта ўтораць яму жорны... (М. Зарэцкі).

Практыкаванне 10

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль, асноўную думку. Выпішыце выдзеленыя сказы. Вызначце ролю гукаперайманняў.

Слухаў сёння – не ўпершыню, канечне, але неяк зусім па-новаму, – як спявалі на досвітку пеўні.

Першым азваўся недзе зусім недалёка, мусіць, на суседавым двары, хрыплы, моцны голас:

– Ку-кар-рэ-ку-у!

Нейкае імгненне было ціха-ціха, а потым пеўні заспявалі адразу па ўсёй вёсцы – адзін, другі, трэці... Іх галасы чуліся то побач, зычна, то прыцішана, а то і зусім глуха, толькі даносілася апошняе «ку-у...». Спяванне гэта было таксама рознае: ад чыстага, аж здаецца, крыштальнага^л «ку-ка-рэку» да хрыплага, неразборлівага.

Усё гэта ішло некалькі хвілін – такімі хвалямі, пералівамі, і здавалася, што зараз спявае ўся зямля. І мо ўпершыню з такой зачараванасцю і нейкім нават здзіўленнем слухаў я гэтую адвечную і жывую песню зямлі, песню жыцця (Паводле З. Прыгодзіча).

● Выпішыце словы з падоўжанымі зычнымі.