Печатать книгуПечатать книгу

§ 33–2. Марфалагічныя нормы: ужыванне прыназоўнікаў у словазлучэннях, якія адлюстроўваюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове

 Прачытайце тэкст, устаўляючы прапушчаныя словы.

Прыназоўнік — ... часціна мовы, якая ўдакладняе зна­чэнні ... склонаў і выражае адносіны паміж назоўнікам (..., ...) і іншымі сло­вамі ў сказе.

Паводле ... прыназоўнікі падзяляюцца на невытворныя (іх паходжанне растлумачыць немагчыма: аб, да, пры) і ... (паходзяць ад ... часцін мовы: збоку, згодна, наперадзе).

Паводле будовы прыназоўнікі падзяляюцца на ... (без, да, сярод), ... (з-за, з-пад, па-над) і ... (нягледзячы на, у сувязі з, у імя).

Сайт: Профильное обучение
Курс: Беларуская мова. 10 клас
Книга: § 33–2. Марфалагічныя нормы: ужыванне прыназоўнікаў у словазлучэннях, якія адлюстроўваюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове
Напечатано:: Гость
Дата: Воскресенье, 20 Июль 2025, 01:04

Правіла

Практыкаванне 338

Параўнайце склоны, з якімі ўжываюцца прыназоў­ні­кі ў некаторых словазлучэннях у беларускай і рускай мовах. Зрабіце вывад пра ўжыванне прыназоўнікаў у словазлучэннях, якія перадаюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове.

Практыкаванне 339

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Падбярыце загаловак у адпа­вед­насці з асноўнай думкай тэксту.

Узімку, калі дні становяцца карацейшымі, а сонца паказваецца не так часта, без штучнага асвятлення ні дома, ні ў школе, ні на працы абысціся немагчыма. Аднак нават у такі час можна крыху сэканоміць на электраэнергіі і знізіць нагрузку на прыроду. Трэба ўсяго толькі выбраць правільныя лямпачкі.

Сёння існуюць чатыры віды лямпаў: напальвання, люмінесцэнт­ная, святлодыёдная і галагенная. Апошняя ў быце амаль не выкары­стоў­ваецца.

Цікава, што лямпачка напальвання з’явілася яшчэ ў XIX стагод­дзі, але да гэтага часу не страчвае папулярнасці сярод спажыўцоў. Прычына даволі простая: такая лямпачка вельмі танная. І ў некаторым сэнсе яе можна назваць нават экалагічнай, таму што робяць яе са шкла і металу — кампанентаў, бяспечных для навакольнага асяроддзя. Яна не патрабуе ніякай спецыяльнай утылізацыі*. Тым не менш назваць такую лямпачку цалкам «зялёнай» нельга, бо яе эфек­тыўнасць пры магутнасці ў 100 Вт складае не больш за 10 %. Астатняя спажытая энергія расходуецца ў выглядзе цяпла і выпраменьвання ў нябачным для чалавека ІЧ-дыяпазоне. Сярэдні тэрмін службы сучаснай лямпачкі напальвання складае 1 тысячу гадзі´н. Для параўнання: у свят­лодыёднай ён у 35 разоў большы.

Дарэчы, над святлодыёднымі лямпамі навукоўцы пачалі працаваць яшчэ ў пачатку XX стагоддзя. Але ў масавую вытворчасць яны ўвайшлі толькі ў 2000-я гады. Цяпер такія лямпы лічацца найбольш энергаэфектыўнымі і даўгавечнымі, бо могуць выкарыстоўвацца да 50 тысяч гадзі´н. Яны нетаксічныя і не патрабуюць спецыяльнай утылізацыі. Нягледзячы на ўсе перава­гі святлодыёдных лямпаў у па­раў­нанні з іншымі відамі штучнага асвятлення, іх распаўсюджанне стрым­лівае адзін немалаважны фактар — высокі кошт. Аднак спе­цыя­лісты сцвярджаюцьф, што такія лямпачкі вельмі хутка акупляюцца.

І святлодыёдныя, і галагенныя, і лямпы напальвання не ўтрым­лі­ваюць у сабе ніякіх шкодных рэчы­ваў, у адроз­ненне ад люмінесцэнт­ных, якія доўгі час лічыліся вельмі экалагічнымі.

Сапраўды, яны дазваляюць эканоміць электраэнергію, яны больш танныя за святлодыёдныя. Аднак у адной такой стандарт­най лямпе змяшчаецца ад 3 да 5 мг ртуці, якая пры разбурэнні або пашкоджанні колбы можа выклікаць цяжкае атручэнне. Менавіта таму іх нельга выкідаць разам з агульным смеццем. Такія лямпы неаб­ходна змя­шчаць у спецыяльныя кантэйнеры, адкуль іх потым забі­раюць на абяс­шкоджванне.

Такім чынам, трэба ведаць не толькі тэхнічныя характарыстыкі лямпачак, але і тое, як правільна іх утылізаваць (З часопіса «Родная прырода»).

Якія віды лямпачак існуюць? Якія лямпачкі вы параіце выкарыстоўваць аднакласнікам (бацькам, знаёмым)? Пракаменціруйце свой выбар.
Выпішыце з тэксту прыназоўнікі разам са словамі, да якіх яны адносяцца. Вызначце разрад прыназоўнікаў паводле будовы.
Назавіце спецыфічныя для беларускай мовы прыназоўнікавыя словазлучэнні.
 Растлумачце напісанне выдзеленых слоў.
 Карыстаючыся спецыяльнай літаратурай ці інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра галагенныя лямпачкі.

 

Практыкаванне 340

Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову. Вызначце склон, з якім ужываюцца прыназоўнікі ў рускай і беларускай мовах.

Шёл по полям, увидеть сквозь мглу, поехать за дровами, послать за доктором, рассказать о фильме, шутить над ним, приехать через неде­лю, опоздать из-за дождя, говорить сквозь смех, болеть корью, тоска о Родине, жениться на соседке, пойти за сахаром.

Практыкаванне 341

 Прачытайце прыказкі. Назавіце словазлучэнні, якія перадаюць асаб­лівасці кіравання ў беларускай мове. Выпішыце іх, перакладзіце на рускую мову. Вызначце, з якім склонам ужываюцца прыназоўнікі ў словазлучэннях беларускай і рускай моў.

1. З бабулінага слова толькі неразумны ўнучак засмяецца. 2. Баць­ка з маткаю на рабоце не томяцца, калі з дзетак сваіх цешацца. 3. З дру­гой смяецца, а самой і блін не ўдаецца. 4. Як пайшла па масла, то і ў печы пагасла. 5. Працавітаму лёгка перайсці праз гару, гультаю цяжка паварушыць пальцам.

 Зрабіце марфалагічны разбор прыназоўнікаў з 4-га сказа.
Паразважайце над сэнсам адной з прыказак (на выбар). Свае думкі выкла­дзіце ў міні-сачыненні «Трапнасць народнай мудрасці».

Практыкаванне 342

Прачытайце словазлучэнні. Запішыце, выправіўшы памылкі.

Ажаніцца на Галіне, спазніліся з-за снегападу, смяяцца над ім, пайсці за хлебам, вандраваць па краінам, прыехаць цераз год, гаварыць скрозь сон, знаходзіўся ў пяці метрах.

Практыкаванне 343

Прачытайце тэкст. Што перадае загаловак: тэму ці асноўную думку? Перакладзіце тэкст на беларускую мову і запішыце. У тэксце перакладу пад­крэсліце прыназоўнікі. Вызначце іх разрад паводле паходжання. Назавіце характэрныя для беларускай мовы словазлучэнні з прыназоўнікамі.

Как видят кошки

Лучи света фокусируются на сетчатке благодаря хрусталику, играющему роль своеобразной линзы. Если сравнивать хрусталик человека и кошки, то у животного он менее эластичен. Кошки близоруки. Если у обычного человека острота зрения — 1,0, то у кошки — 0,1—0,2. Наши любимицы могут чётко видеть лишь на расстоянии не более 6 м, в то время как для нас привычны 30—50 м. Но и слишком близко расположенные предметы они не способны хорошо рассмотреть. Для оценки того, что находится ближе полуметра, природа наделила кошек замечательными органами. Эти животные «видят» глазами, носом и вибриссами — осязательными волосками (По И. Костюченко).

Практыкаванне 344

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль, тэму і асноўную думку.

Вялікі каньён

Зусім не абавязкова ляцець праз паўсвету, каб убачыць Вялікі каньён. Ён ёсць у Мікашэвічах, што за дваццаць кіламетраў ад Лунінца. Гэта кар’ер найбуйнейшага ў Еўропе прадпрыемства па здабычы каменю — «Граніт». Глыбіня — каля ста сарака метраў, перыметр большы за тры кіламетры. Пейзаж касмічны — нагрувашчванне камянёў усіх памераў і адценняў: ад пяшчотна-ружовага да чорнага. Вострыя скалы і горныя вадаспады. А па дарогах перасоўваюцца гіганцкія самазвалы, якія з вышыні агляднай пляцоўкі нагадваюць дзіцячыя цацкі (Паводле Г. Курак).

Выпішыце словазлучэнні, якія перадаюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове. Падкрэсліце прыназоўнікі, вызначце склон, з якім яны ўжываюцца.
• Растлумачце напісанне слоў з вялікай літары.
 Карыстаючыся спецыяльнай літаратурай ці інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра Вялікі каньён — адзін з самых глыбокіх каньёнаў у свеце.

Практыкаванне 345

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Што перадае загаловак: тэму ці асноўную думку тэксту?

Звоняць званы Хатыні

Расходзіцца белая заслона бяроз — і перад наведвальнікам паўстае высокая чорная фігура «Няскоранага чалавека». Стары, прататыпам якога стаў Іосіф Камінскі, што выжыў цудам, у вобразе забітага сы­на выносіць насустрачм нам гора і трагедыю ўсёй краіны. Справа — сімвалічная страха гумна, у якім зажыва згарэлі жыхары вёскі. Злева — брацкая магіла загінуўшых з вянком памяці. Без па­пярэджванняў мы адразу ж трапляем на месца трагедыі. Па агульнапрынятым стандарце любы мастацкі твор кульмінацыяй не пачынаецца, а заканчваецца. У Хатыні гэты стандарт парушаны. І парушылі яго не столькі аўтары праекта — архітэктары Юрый Градаў, Валянцін Занковіч, Леанід Левін і скульптар Сяргей Селіханаў, колькі сама гісторыя. Хіба па­пя­рэдзіў хто жыхароў вёскі пра тое, што іх чакала 22 сакавіка 1943 го­да? Усё адбылося знянацку...

Словы тут не патрэбны. Замест экскурсавода пра трагедыю Ха­тыні расказваюць званы на абелісках-комінах, адкрытыя брамкі, вянцы зрубаў, пералічаныя імёны вяскоўцаў. Усяго 149 чалавек, з іх 75 дзяцей.

Помнік-дакумент — так называюць мемарыяльны ансамбль «Хатынь». І гэты дакумент сведчыць пра трагедыю не толькі Хатыні. Ідучы па галоўнай алеі мемарыяла, наведвальнік трапляе на сімвалічныя «Могілкі вёсак». 185 беларускіх вёсак раздзялілі лёс Хатыні — згарэлі і не адрадзіліся пасля вайны. Хатынь — 186-я (Паводле Л. Мінаковай).

Калі адбылася трагедыя ў Хатыні? Хто аўтары мемарыяльнага ансамбля «Хатынь»? Як яшчэ называюць гэты мемарыяльны комплекс? Чаму?
Выпішыце з тэксту прыназоўнікі разам са словамі, да якіх яны адносяцца. Вызначце склон, з якім яны ўжыты. Назавіце спецыфічныя беларускія прыназоўнікавыя словазлучэнні.

Практыкаванне 346

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль, тэму і асноўную думку. Падбярыце загаловак.

У на..больш архаічных міфалагічных сюж..тах Жыж жыў пад зямлёй. Згодна з падан..ямі беларуса.., ён павольна блука.. па падземны.. абшара.., вывярга.. з сябе агонь і грэў зямлю. Але ў гневе не было н..кога больш страшнага за яго. Вырва..шыся на паверхню, Жыж спальва.. усё: л..сы, траву на лугах, збож..а ў полі, вёскі. Ня­рэ..ка яго ахвярамі станавіліся і люд..і.

У нашы дні памяць пра пакланенне агню захавалася ў падан..ях і ў мове. Ад асновы імя бога агню ўтварыўся цэлы лексічны куст слоў, значэнне якіх непасрэдна або асацыятыўна пераклікаецца з улас­цівасцямі агню: «жыжа» (дзіцячае) — агонь, «жыгала» — жук-крывасмок і шворан для прапальвання дзірак у дрэве, «жужаль» — шлак і паразіт-крывасмок, «жыгучка» — куслівая восеньская муха, крапіва, «жыгунец» — павойная расліна. Ад Жыжа паходзяць і сло­вы «джала», «джаліць». Нават назвы рэчак і балот з халоднай да пякучасці вадой маюць сувязь са старадаўнім богам агню: Жыгянка, Жыгулянка, Жыжма. Як бачым, нічога ў гісторыі народа бясследна не знікае. Пры ўдумлівым падыходзе да культурнай спадчыны заўсёды выяўляецца сувязь сучаснага з мінулым (Паводле С. Цярохіна).

Спішыце першы абзац тэксту, устаўляючы, дзе трэба, прапушчаныя літары.
Падкрэсліце словазлучэнні, якія перадаюць асаблівасці кіравання ў беларус­кай мове. Вызначце, з якім склонам у іх ужыты прыназоўнікі.
• Растлумачце напісанне выдзеленых у другім абзацы слоў.
 З кантэксту раскрыйце значэнне слова шворан.

Практыкаванне 346-1

 Перакладзіце тэкст на беларускую мову і запішыце яго. Назавіце характэрныя для беларускай мовы словазлучэнні з прыназоўнікамі.

Название марафонский бег получил от исторического события в Древней Греции: в 490 г. до н.э. около селения Марафон, расположенного примерно в 40 км к северу от Афин, произошла битва греков с персами; несмотря на численное превосходство персов, греки победили. По преданию, греческий полководец Мильтиад послал в Афины одного из своих воинов, лучшего бегуна Фединикса, чтобы тот передал весть о победе. Фединикс пробежал без остановки расстояние от Марафона до Афин и, крикнув: «Радуйтесь, мы победили!», в полном изнеможении упал замертво. Впервые соревнования по бегу марафонскому проведены на І Олимпийских играх (1896) на трассе Марафон — Афины, где с большим преимуществом победу одержал греческий бегун С. Луис с результатом 2 ч 58 мин 50 с. Впоследствии длина дистанции бега марафонского колебалась от 37 до 43 км. В 1920 г. установлена единая длина дистанции — 42 км 195 м (По Т. Юшкевич).

Слоўнік

впоследствии – пасля, пазней, у далейшым

замертво – у непрытомнасці

изнеможение – знямога

колебаться – вагацца

полководец – палкаводзец

предание – паданне

преимущество – перавага

расстояние – адлегласць

расположенный – размешчаны

результат – вынік

селение – сяло