§ 33–2. Марфалагічныя нормы: ужыванне прыназоўнікаў у словазлучэннях, якія адлюстроўваюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове
Прачытайце тэкст, устаўляючы прапушчаныя словы.
Прыназоўнік — ... часціна мовы, якая ўдакладняе значэнні ... склонаў і выражае адносіны паміж назоўнікам (..., ...) і іншымі словамі ў сказе.
Паводле ... прыназоўнікі падзяляюцца на невытворныя (іх паходжанне растлумачыць немагчыма: аб, да, пры) і ... (паходзяць ад ... часцін мовы: збоку, згодна, наперадзе).
Паводле будовы прыназоўнікі падзяляюцца на ... (без, да, сярод), ... (з-за, з-пад, па-над) і ... (нягледзячы на, у сувязі з, у імя).
Сайт: | Профильное обучение |
Курс: | Беларуская мова. 10 клас |
Книга: | § 33–2. Марфалагічныя нормы: ужыванне прыназоўнікаў у словазлучэннях, якія адлюстроўваюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове |
Напечатано:: | Гость |
Дата: | Воскресенье, 20 Июль 2025, 01:04 |
Практыкаванне 338
Параўнайце склоны, з якімі ўжываюцца прыназоўнікі ў некаторых словазлучэннях у беларускай і рускай мовах. Зрабіце вывад пра ўжыванне прыназоўнікаў у словазлучэннях, якія перадаюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове.
Практыкаванне 339
Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Падбярыце загаловак у адпаведнасці з асноўнай думкай тэксту.
Узімку, калі дні становяцца карацейшымі, а сонца паказваецца не так часта, без штучнага асвятлення ні дома, ні ў школе, ні на працы абысціся немагчыма. Аднак нават у такі час можна крыху сэканоміць на электраэнергіі і знізіць нагрузку на прыроду. Трэба ўсяго толькі выбраць правільныя лямпачкі.
Сёння існуюць чатыры віды лямпаў: напальвання, люмінесцэнтная, святлодыёдная і галагенная. Апошняя ў быце амаль не выкарыстоўваецца.
Цікава, што лямпачка напальвання з’явілася яшчэ ў XIX стагоддзі, але да гэтага часу не страчвае папулярнасці сярод спажыўцоў. Прычына даволі простая: такая лямпачка вельмі танная. І ў некаторым сэнсе яе можна назваць нават экалагічнай, таму што робяць яе са шкла і металу — кампанентаў, бяспечных для навакольнага асяроддзя. Яна не патрабуе ніякай спецыяльнай утылізацыі*. Тым не менш назваць такую лямпачку цалкам «зялёнай» нельга, бо яе эфектыўнасць пры магутнасці ў 100 Вт складае не больш за 10 %. Астатняя спажытая энергія расходуецца ў выглядзе цяпла і выпраменьвання ў нябачным для чалавека ІЧ-дыяпазоне. Сярэдні тэрмін службы сучаснай лямпачкі напальвання складае 1 тысячу гадзі´н. Для параўнання: у святлодыёднай ён у 35 разоў большы.
Дарэчы, над святлодыёднымі лямпамі навукоўцы пачалі працаваць яшчэ ў пачатку XX стагоддзя. Але ў масавую вытворчасць яны ўвайшлі толькі ў 2000-я гады. Цяпер такія лямпы лічацца найбольш энергаэфектыўнымі і даўгавечнымі, бо могуць выкарыстоўвацца да 50 тысяч гадзі´н. Яны нетаксічныя і не патрабуюць спецыяльнай утылізацыі. Нягледзячы на ўсе перавагі святлодыёдных лямпаў у параўнанні з іншымі відамі штучнага асвятлення, іх распаўсюджанне стрымлівае адзін немалаважны фактар — высокі кошт. Аднак спецыялісты сцвярджаюцьф, што такія лямпачкі вельмі хутка акупляюцца.
І святлодыёдныя, і галагенныя, і лямпы напальвання не ўтрымліваюць у сабе ніякіх шкодных рэчываў, у адрозненне ад люмінесцэнтных, якія доўгі час лічыліся вельмі экалагічнымі.
Сапраўды, яны дазваляюць эканоміць электраэнергію, яны больш танныя за святлодыёдныя. Аднак у адной такой стандартнай лямпе змяшчаецца ад 3 да 5 мг ртуці, якая пры разбурэнні або пашкоджанні колбы можа выклікаць цяжкае атручэнне. Менавіта таму іх нельга выкідаць разам з агульным смеццем. Такія лямпы неабходна змяшчаць у спецыяльныя кантэйнеры, адкуль іх потым забіраюць на абясшкоджванне.
Такім чынам, трэба ведаць не толькі тэхнічныя характарыстыкі лямпачак, але і тое, як правільна іх утылізаваць (З часопіса «Родная прырода»).
Якія віды лямпачак існуюць? Якія лямпачкі вы параіце выкарыстоўваць аднакласнікам (бацькам, знаёмым)? Пракаменціруйце свой выбар.
Выпішыце з тэксту прыназоўнікі разам са словамі, да якіх яны адносяцца. Вызначце разрад прыназоўнікаў паводле будовы.
Назавіце спецыфічныя для беларускай мовы прыназоўнікавыя словазлучэнні.
● Растлумачце напісанне выдзеленых слоў. Карыстаючыся спецыяльнай літаратурай ці інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра галагенныя лямпачкі.
Практыкаванне 340
Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову. Вызначце склон, з якім ужываюцца прыназоўнікі ў рускай і беларускай мовах.
Шёл по полям, увидеть сквозь мглу, поехать за дровами, послать за доктором, рассказать о фильме, шутить над ним, приехать через неделю, опоздать из-за дождя, говорить сквозь смех, болеть корью, тоска о Родине, жениться на соседке, пойти за сахаром.
Практыкаванне 341
Прачытайце прыказкі. Назавіце словазлучэнні, якія перадаюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове. Выпішыце іх, перакладзіце на рускую мову. Вызначце, з якім склонам ужываюцца прыназоўнікі ў словазлучэннях беларускай і рускай моў.
1. З бабулінага слова толькі неразумны ўнучак засмяецца. 2. Бацька з маткаю на рабоце не томяцца, калі з дзетак сваіх цешацца. 3. З другой смяецца, а самой і блін не ўдаецца. 4. Як пайшла па масла, то і ў печы пагасла. 5. Працавітаму лёгка перайсці праз гару, гультаю цяжка паварушыць пальцам.
Зрабіце марфалагічны разбор прыназоўнікаў з 4-га сказа.
Паразважайце над сэнсам адной з прыказак (на выбар). Свае думкі выкладзіце ў міні-сачыненні «Трапнасць народнай мудрасці».
Практыкаванне 342
Прачытайце словазлучэнні. Запішыце, выправіўшы памылкі.
Ажаніцца на Галіне, спазніліся з-за снегападу, смяяцца над ім, пайсці за хлебам, вандраваць па краінам, прыехаць цераз год, гаварыць скрозь сон, знаходзіўся ў пяці метрах.
Практыкаванне 343
Прачытайце тэкст. Што перадае загаловак: тэму ці асноўную думку? Перакладзіце тэкст на беларускую мову і запішыце. У тэксце перакладу падкрэсліце прыназоўнікі. Вызначце іх разрад паводле паходжання. Назавіце характэрныя для беларускай мовы словазлучэнні з прыназоўнікамі.
Как видят кошки
Лучи света фокусируются на сетчатке благодаря хрусталику, играющему роль своеобразной линзы. Если сравнивать хрусталик человека и кошки, то у животного он менее эластичен. Кошки близоруки. Если у обычного человека острота зрения — 1,0, то у кошки — 0,1—0,2. Наши любимицы могут чётко видеть лишь на расстоянии не более 6 м, в то время как для нас привычны 30—50 м. Но и слишком близко расположенные предметы они не способны хорошо рассмотреть. Для оценки того, что находится ближе полуметра, природа наделила кошек замечательными органами. Эти животные «видят» глазами, носом и вибриссами — осязательными волосками (По И. Костюченко).
Практыкаванне 344
Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль, тэму і асноўную думку.
Вялікі каньён
Зусім не абавязкова ляцець праз паўсвету, каб убачыць Вялікі каньён. Ён ёсць у Мікашэвічах, што за дваццаць кіламетраў ад Лунінца. Гэта кар’ер найбуйнейшага ў Еўропе прадпрыемства па здабычы каменю — «Граніт». Глыбіня — каля ста сарака метраў, перыметр большы за тры кіламетры. Пейзаж касмічны — нагрувашчванне камянёў усіх памераў і адценняў: ад пяшчотна-ружовага да чорнага. Вострыя скалы і горныя вадаспады. А па дарогах перасоўваюцца гіганцкія самазвалы, якія з вышыні агляднай пляцоўкі нагадваюць дзіцячыя цацкі (Паводле Г. Курак).
Выпішыце словазлучэнні, якія перадаюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове. Падкрэсліце прыназоўнікі, вызначце склон, з якім яны ўжываюцца.
• Растлумачце напісанне слоў з вялікай літары.
Карыстаючыся спецыяльнай літаратурай ці інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра Вялікі каньён — адзін з самых глыбокіх каньёнаў у свеце.
Практыкаванне 345
Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Што перадае загаловак: тэму ці асноўную думку тэксту?
Звоняць званы Хатыні
Расходзіцца белая заслона бяроз — і перад наведвальнікам паўстае высокая чорная фігура «Няскоранага чалавека». Стары, прататыпам якога стаў Іосіф Камінскі, што выжыў цудам, у вобразе забітага сына выносіць насустрачм нам гора і трагедыю ўсёй краіны. Справа — сімвалічная страха гумна, у якім зажыва згарэлі жыхары вёскі. Злева — брацкая магіла загінуўшых з вянком памяці. Без папярэджванняў мы адразу ж трапляем на месца трагедыі. Па агульнапрынятым стандарце любы мастацкі твор кульмінацыяй не пачынаецца, а заканчваецца. У Хатыні гэты стандарт парушаны. І парушылі яго не столькі аўтары праекта — архітэктары Юрый Градаў, Валянцін Занковіч, Леанід Левін і скульптар Сяргей Селіханаў, колькі сама гісторыя. Хіба папярэдзіў хто жыхароў вёскі пра тое, што іх чакала 22 сакавіка 1943 года? Усё адбылося знянацку...
Словы тут не патрэбны. Замест экскурсавода пра трагедыю Хатыні расказваюць званы на абелісках-комінах, адкрытыя брамкі, вянцы зрубаў, пералічаныя імёны вяскоўцаў. Усяго 149 чалавек, з іх 75 дзяцей.
Помнік-дакумент — так называюць мемарыяльны ансамбль «Хатынь». І гэты дакумент сведчыць пра трагедыю не толькі Хатыні. Ідучы па галоўнай алеі мемарыяла, наведвальнік трапляе на сімвалічныя «Могілкі вёсак». 185 беларускіх вёсак раздзялілі лёс Хатыні — згарэлі і не адрадзіліся пасля вайны. Хатынь — 186-я (Паводле Л. Мінаковай).
Калі адбылася трагедыя ў Хатыні? Хто аўтары мемарыяльнага ансамбля «Хатынь»? Як яшчэ называюць гэты мемарыяльны комплекс? Чаму?
Выпішыце з тэксту прыназоўнікі разам са словамі, да якіх яны адносяцца. Вызначце склон, з якім яны ўжыты. Назавіце спецыфічныя беларускія прыназоўнікавыя словазлучэнні.
Практыкаванне 346
Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль, тэму і асноўную думку. Падбярыце загаловак.
У на..больш архаічных міфалагічных сюж..тах Жыж жыў пад зямлёй. Згодна з падан..ямі беларуса.., ён павольна блука.. па падземны.. абшара.., вывярга.. з сябе агонь і грэў зямлю. Але ў гневе не было н..кога больш страшнага за яго. Вырва..шыся на паверхню, Жыж спальва.. усё: л..сы, траву на лугах, збож..а ў полі, вёскі. Нярэ..ка яго ахвярамі станавіліся і люд..і.
У нашы дні памяць пра пакланенне агню захавалася ў падан..ях і ў мове. Ад асновы імя бога агню ўтварыўся цэлы лексічны куст слоў, значэнне якіх непасрэдна або асацыятыўна пераклікаецца з уласцівасцямі агню: «жыжа» (дзіцячае) — агонь, «жыгала» — жук-крывасмок і шворан для прапальвання дзірак у дрэве, «жужаль» — шлак і паразіт-крывасмок, «жыгучка» — куслівая восеньская муха, крапіва, «жыгунец» — павойная расліна. Ад Жыжа паходзяць і словы «джала», «джаліць». Нават назвы рэчак і балот з халоднай да пякучасці вадой маюць сувязь са старадаўнім богам агню: Жыгянка, Жыгулянка, Жыжма. Як бачым, нічога ў гісторыі народа бясследна не знікае. Пры ўдумлівым падыходзе да культурнай спадчыны заўсёды выяўляецца сувязь сучаснага з мінулым (Паводле С. Цярохіна).
Спішыце першы абзац тэксту, устаўляючы, дзе трэба, прапушчаныя літары.
Падкрэсліце словазлучэнні, якія перадаюць асаблівасці кіравання ў беларускай мове. Вызначце, з якім склонам у іх ужыты прыназоўнікі.
• Растлумачце напісанне выдзеленых у другім абзацы слоў. З кантэксту раскрыйце значэнне слова шворан.
Практыкаванне 346-1
Перакладзіце тэкст на беларускую мову і запішыце яго. Назавіце характэрныя для беларускай мовы словазлучэнні з прыназоўнікамі.
Название марафонский бег получил от исторического события в Древней Греции: в 490 г. до н.э. около селения Марафон, расположенного примерно в 40 км к северу от Афин, произошла битва греков с персами; несмотря на численное превосходство персов, греки победили. По преданию, греческий полководец Мильтиад послал в Афины одного из своих воинов, лучшего бегуна Фединикса, чтобы тот передал весть о победе. Фединикс пробежал без остановки расстояние от Марафона до Афин и, крикнув: «Радуйтесь, мы победили!», в полном изнеможении упал замертво. Впервые соревнования по бегу марафонскому проведены на І Олимпийских играх (1896) на трассе Марафон — Афины, где с большим преимуществом победу одержал греческий бегун С. Луис с результатом 2 ч 58 мин 50 с. Впоследствии длина дистанции бега марафонского колебалась от 37 до 43 км. В 1920 г. установлена единая длина дистанции — 42 км 195 м (По Т. Юшкевич).
Слоўнік
впоследствии – пасля, пазней, у далейшым
замертво – у непрытомнасці
изнеможение – знямога
колебаться – вагацца
полководец – палкаводзец
предание – паданне
преимущество – перавага
расстояние – адлегласць
расположенный – размешчаны
результат – вынік
селение – сяло