§ 33–1. Прыназоўнік, злучнік як службовыя часціны мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Правапіс прыназоўнікаў, злучнікаў

Правіла

Практыкаванне 336

 Прачытайце тэкст, устаўляючы прапушчаныя словы.

Прыназоўнік — ... часціна мовы, якая ўдакладняе зна­чэнні ... склонаў і выражае адносіны паміж назоўнікам (..., ...) і іншымі сло­вамі ў сказе.

Паводле ... прыназоўнікі падзяляюцца на невытворныя (іх паходжанне растлумачыць немагчыма: аб, да, пры) і ... (паходзяць ад ... часцін мовы: збоку, згодна, наперадзе).

Паводле будовы прыназоўнікі падзяляюцца на ... (без, да, сярод), ... (з-за, з-пад, па-над) і ... (нягледзячы на, у сувязі з, у імя).

Практыкаванне 336-1

 Прачытайце сказы, запоўніўшы пропускі.

Злучнік – ... часціна мовы, якая ўжываецца для сувязі ... , ... , ... .

Паводле ... злучнікі падзяляюцца на простыя (...) і састаўныя (...).

Паводле ўжывання злучнікі бываюць ... (а, але, як), ... (і – і, або – або, то – то) і ...(не толькі – але і, калі – то).

Паводле значэння злучнікі падзяляюцца на ... (спалучальныя, ..., ...) і ... (часавыя, ..., мэтавыя, умоўныя, уступальныя, параўнальныя, тлумачальныя).

Практыкаванне 337

Прачытайце тэкст. Падбярыце загаловак у адпаведнасці з яго тэмай.

О, як любіла матуля пячы хлеб! Да хлеба ставілася як да жывой істоты: пя..чотна, з павагай.

Звечара яна прасейвала муку, рабіла закваску ў дзежцы, якую вельмі шанавала: (абы)куды (н..)ставіла, (н..)стукала па ёй. А ра­ні­цай матуля з першымі пеўнямі ўставала, запальвала ў печы і шчы­равала каля дзежкі. У закваску яна ўлівала свянцонай вады і з ма­літвай замешвала цеста, (н..)кому (н..)дазваляла грукаць, голасна размаўляць. У печ без (н..)абходнасці (н..)зазірала, каб хлеб (н..)асеў.

Гатовы хлеб матуля вымала з бляшанак, ц..лавала і выстаўляла на засцеле..ай чыстым ручніком лаве ўздоўж сцяны. Верх боханаў змочвала вадой і накрывала ручніком.

Канешне, мы прачыналіся ад сма..нага паху. О, які гэта быў хлеб, хлеб нашага дзяцінства! (Паводле Н. Літвінюк).

Спішыце тэкст, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы прапушчаныя літары. Растлумачце напісанне слоў.
Падкрэсліце прыназоўнікі. Вызначце іх разрад паводле паходжання, склоны, з якімі яны ўжываюцца. Назавіце прыназоўнікі, якія ў тэксце ўжываюцца з некалькімі склонамі. Знайдзіце варыянт аднаго і таго ж прыназоўніка. Ад чаго залежыць ужыванне варыянтаў прыназоўнікаў?

Практыкаванне 337-1

Прачытайце тэксты, вызначце іх стыль. Назавіце прыназоўнікі і злучнікі. Вызначце разрады злучнікаў, скажыце, што яны звязваюць.

Шчасце

Ёсць у звычайным незвычайнае,

У буднях — вечнае.

Вядома, ёсць, і ўсё ж адчайна мы

Шукаем шчасце чалавечае.

А шчасце — гэта кожны дзень,

Імгненне кожнае,

І кожны сонечны прамень,

І жыта роснае.

І гэты дождж, і гэты верш,

І снегу срэбра.

І шчасце ў тым, што ты жывеш,

І — недарэмна.

М. Дзюбак.

Шчасце

Спрачаюцца людзі аб тым, што такое шчасце. Але кожны бачыць шчасце па-свойму. І часцей за ўсё шчасцем лічыць чалавек тое, чаго ў яго няма. Няма ў чалавека грошай, і ён упэўнены, што шчасце ў грашах. Іншы бачыць шчасце ў тым, каб быць славутым, вядомым. А для іншага шчасце – быць здаровым, ён, седзячы ў інваліднай калясцы, з зайздрасцю пазірае на людзей, што ходзяць сваімі нагамі і не разумеюць, якія яны шчаслівыя (Паводле Л. Арабей).

● Вызначце, у ролі якіх часцін мовы ўжываюцца выдзеленыя словы.

Практыкаванне 337-2

 Прачытайце прыказкі. Назавіце злучнікі. Вызначце іх разрад.

1. На ранняй ралліцы родзіць жыта ды пшаніца, а на позняй ралліцы родзіць кукаль ды мятліца. 2. Работа і корміць, і поіць, і жыць вучыць. 3. То дождж, то якая непагода, а ўсё невыгода. 4. Хоць рукі баляць, але душы лёгка. 5. Калі хочаш хлеб мець, то трэба зямліцы глядзець.

 Як адносіны народа да працы адлюстраваліся ў прыказках? Падрыхтуйце паведамленне на тэму «Шчасце ў працы».

Практыкаванне 337-3

Запішыце тэкст, устаўляючы патрэбныя прыназоўнікі і злучнікі.

... нашай краіне ёсць раёны, дзе сустракаюцца цэлыя россыпы валуноў. Асабліва ... поўначы, ... Віцебскай, Гродзенскай ... Мінскай абласцях. Тут ... асобных месцах яны калісьці займалі 15–25 працэнтаў паверхні, перашкаджалі хлебаробам апрацоўваць палеткі. Многія валуны ўражваюць буйнымі памерамі ... незвычайнымі формамі, глыбокімі адмецінамі-шрамамі ... паверхні ... ледзьве чытэльнымі, выбітымі чалавечымі рукамі знакамі ... літарамі. Адны валуны нагадваюць выявы дзікіх ... свойскіх жывёл, другія – жахлівых казачных стварэнняў, трэція – постаці няшчасных людзей, ператвораных чараўнікамі-ліхадзеямі ... шурпатую каменную глыбу.

Уважліва даследуе валуны і камяні петраграфія (назва паходзіць ... грэчаскіх слоў «petros» – камень ... «grapho» – пішу). Гэта навука ... горныя пароды. Менавіта ... іх складзена зямная кара. Геолагі даўно разгадалі таямніцу маўклівых вандроўнікаў, што шчодра аздобілі беларускую зямлю. ... колеры ... складзе крышталікаў горнай пароды вучоныя могуць дакладна вызначыць, з якой мясціны Скандынаўскага паўвострава апынуўся той ... іншы валун, напрыклад, ... Віцебскам ... Мінскам. ... валуноў навукоўцы адносяць круглаватыя, звычайна згладжаныя абломкі скальнай пароды, памер якіх упоперак перавышае 10 сантыметраў  (Паводле У. Ягоўдзіка).

Д л я  д а в е д к і: у, пра, з, па, да, пад, на, ад; і, ці, або.

● Растлумачце напісанне слоў з вялікай літары.

Практыкаванне 337-4

 Прачытайце табліцы. Раскажыце аб правапісе прыназоўнікаў і злучнікаў. 

Практыкаванне 337-5

Прачытайце верш. Запішыце яго, раскрываючы дужкі. Пракаменціруйце напісанне прыназоўнікаў, злучнікаў.

Дзьмухавец

Ярыла зухаваты (з)за аколіц

Павёў вясну-красуню (пад)вянец,

(З)пад тлустага асфальту мегаполіса

Праклюнуўся танюткі дзьмухавец.

Ён выпрастаў лісточак азалелы*,

Наструнены*, ні(бы) жыцця прыліў,

І сонейка маленькае нясмела

(На)кволенькай націнцы* запаліў.

Прахожыя па справах спешна крочылі,

Хмурынка (за)ускраіну сплыла...

Мурзаты МАЗ спыніўся (на)узбочыне,

Крычыць шафёр:

– Знак весні запалаў!

І дзьмухавец адчуў вятрыскі пошчак,

(Да)сонейка пялёсткі расхінуў –

Ён сёння,

Як разбуджаны паромшчык,

Намацаў верны шлях –

(З)зімы (у)вясну!

                                                В. Лукша.

 Раскрыйце значэнні слоў зухаваты, аколіца, мегаполіс, пошчак.

● Назавіце словы з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі. Якую ролю гэтыя словы выконваюць у вершы?

Практыкаванне 337-6

Прачытайце тэкст, устаўляючы патрэбныя прыназоўнікі і злучнікі ў 1-ы і 2-і абзацы. Падбярыце загаловак у адпаведнасці з тэмай тэксту.

... Беларусі здабываюць цяжкую ... лёгкую нафту. Першая патрабуе дадатковай ачысткі, ... ... ёй утрымліваюцца непажаданыя прымесі – парафін. Другая складаецца ... больш лёгкіх фракцый, ... яе можна зрабіць многае ... перапрацоўцы – высокаактанавы бензін, авіяцыйную газу, якасныя маслы. ... ... свеце лёгкай нафты засталося няшмат.

Беларускія буравікі-старажылы ўспамінаюць, ... ... Рэчыцкім радовішчы першы час ішла лёгкая нафта амаль белага колеру, выдатнай якасці, можна было адразу запраўляць ёй грузавікі.

Сёння настае эра цяжкай нафты. (Пры)тым дастаць гэтую сыравіну (з)пад зямлі становіцца ўсё цяжэй. Даводзіцца праводзіць цэлыя (спец)аперацыі. Адна (з)іх – (гідра)разрыў пласта. Старую свідравіну (пад)ціскам напаўняюць вадой (і)узрываюць, (каб)дабрацца (да)новых слаёў. Беларусы аднымі (з)першых авалодалі гэтай тэхналогіяй (Паводле Д. Нератава).

Д л я  д а в е д к і: у, з, пры, на; але, што, і, бо.

Спішыце трэці абзац, раскрываючы дужкі. Пракаменціруйце правапіс прыназоўнікаў, злучнікаў, складаных слоў.

Зрабіце марфалагічны разбор злучальнага і падпарадкавальнага злучніка, складанага прыназоўніка.

 Раскрыйце значэнні слоў радовішча, эра.