§ 1-28. Утварэнне ступеней параўнання якасных прыметнікаў

Правіла

Практыкаванне № 264-1

Прачытайце верш. Якія прыметнікі дапамагаюць аўтару ахарактарызаваць матулю?

Матуля

Самыя добрыя вочы — матчыны.

Самыя дбайныя рукі — матчыны.

Самае чуйнае сэрца — матчына.

Самая шчырая песня — матчына.

Самая светлая радасць — матчына.

Самая ціхая крыўда — матчына.

Самая цяжкая стома — матчына.

Самая вострая скруха — матчына.

Самыя горкія слёзы — матчыны.

Самы пякучы час — без яе.

М. Пазнякоў.

 Растлумачце значэнне слова скруха.
У якой форме ўжываюцца прыметнікі ў тэксце? Вызначце, як яна ўтварылася. Ці можна замяніць складаную форму ступені параўнання прыметнікаў простай формай? Абгрунтуйце сваю думку.

Практыкаванне № 264-2

Разгледзьце схему. 

Практыкаванне № 264-3

Ад прапанаваных слоў утварыце ўсе магчымыя формы ступеней параўнання. Ад якіх прыметнікаў нельга ўтварыць ступені параўнання?

Мяккі, салодкі, працяглы, цвёрды, халасты, свежы, цікавы, бронзавы, рабы, цёмна-сіні, новы, гняды, смачны, жоўты, перадавы, малы, разумны, аднавокі, шараваты, нізкарослы, сярдзіты, чорны.

Практыкаванне № 264-4

Разгледзьце схему «Спосабы словаўтварэння прыметнікаў». Запоўніце яе словамі для даведкі.

Для даведкі: наднёманскі, супермодны, мядовы, паўночналюдскі, вышэйадзначаны, веерападобны.

Практыкаванне № 264-5

Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып і стыль. Каго, на вашу думку, сімвалізуюць дрэвы?

«Паэтычны лес»

Беларуская паэзія ўяўляецца нашым жа беларускім лесам, дзе вельмі дружна і зусім натуральна суседнічаюць усе пароды дрэў, што растуць адвеку на гэтай зямлі. Дзясяткі розных парод дрэў, але ў кожнага — свая прыгажосць, свая трываласць і даўгавечнасць, свае цвет і водар, свая пара́ квітнення і адцвітання.

Высач..зныя магутныя дубы кідаюцца ў вочы здалёк. Яны ўзвыша..цца над усімі і безумо..на маюць права на асаблівую ўвагу бо складаюць найбольш..ю славу з..млі якая іх узгадавала. Але яны зусім не прын..жаюць выс..кароднай годнасці вечназялёных карабельных сос..н кашлатых* в..страверхіх ялін кучаравых клёнаў і ц..ністых ліп мускулістых вязаў і св..тлалістых ясеняў. Добра чуюцца ў гэтай грамадзе і белакорыя бярозы і трапяткія асіны і лагодныя таполі і сціплыя вольхі. Усе яны не ў кры..дзе на лёс бо хапае святла і прастор.. і для русакосых вербаў сарамяжлівых рабін ш..рпатых алешын калючага ядлоўц.. . А ў цэлым атрымліваецца незвычайная гармонія фарбаў і тонаў дзівосная с..мфонія шумаў і пошумаў!

Чымсьці накшталт гэтага лесу бачыцца і наша паэзія. Шматлікая грамада талентаў, у кожнага з якіх свая краса і сіла, свая трываласць і даўгавечнасць, свой цвет і водар. І ніякі сапраўдны талент не можа быць заменены дубам-веліканам. Ужо хоць бы таму, што на дубе не растуць арэхі. Прапануюць, напрыклад, чытачу томік вершаў таленавітага паэта-публіцыста, а яму такая паэзія не вельмі па душы, бо хочацца пачытаць што-небудзь з пейзажнай лірыкі. Прапануюць камусьці кнігу таленавітага паэта філасофскага складу, але ў яго творчасці нават і не начаваў гумар. А чытачу, хлебам не кармі, дай пачытаць што-небудзь вясёлае, гумарыстычнае або сатырычнае. Вось і выходзіць, што адзін паэт не можа падмяніць другога, бо ў кожнага ёсць нешта сваё, адметнае, тое, чым ён адрозніваецца ад іншых аўтараў. Ёсць свае — большай ці меншай сілы — паэтычныя чары, якія прывабліваюць да яго людскія душы.

«Паэтычны лес» вялікі. Іншы можа і не заўважыць, што апрача «дубоў ды сосен» ёсць яшчэ шмат вельмі прыгожых хвойных і зеленалістых «дрэў» (Паводле Н. Гілевіча).

У якім абзацы падаецца апісанне беларускага лесу? Якія часціны мовы дапамагаюць аўтару апісаць прыгажосць беларускай прыроды? З якой мэтай аўтар ужывае ў тэксце складаныя прыметнікі?
Спішыце другі абзац тэксту, устаўляючы прапушчаныя літары і знакі прыпынку. Абгрунтуйце свой выбар.
Вызначце, як утварыліся выдзеленыя ў тэксце прыметнікі.
З трэцяга абзаца тэксту выпішыце фразеалагізм з кампанентам хлеб. Устанавіце адпаведнасць паміж фразеалагізмамі і іх значэннямі.

Практыкаванне № 264-6

Ад прапанаваных назоўнікаў утварыце прыметнікі, растлумачце іх напісанне.

Палессе, казах, шавец, Данбас, мастак, Каўказ, чэх, Чэрвень, грамадства, Латарынгія, Нью-Ёрк, студэнт, Бангкок, Нясвіж, Пухавічы, Смалявічы, Добруш, Рыга, славак, студзень, Таганрог, Свіцязь, Брэст, швед, Любань, француз, калмык, узбек, восень, Слаўгарад, рыбак, Добруш, Мядзел, дэпутат, конь, Канада.

Практыкаванне № 264-7

Утварыце словазлучэнні з прыметнікамі. Растлумачце іх правапіс.

Пярсцёнак з серабра, укус змяі, шар з агню, слуп з бетону, каша з аўсу, перапынак на абед, багаты песнямі край, зліткі з волава, вырабы з гліны, лыжка з дрэва, каўбаса са свініны, посуд са шкла, сумка са скуры, камбайн для кухні, песні на Купалле, капялюш з саломы, стыпендыя імя каго-небудзь, пдтрымка таварыша, глеба з вялікай прымссю пяску.

Практыкаванне № 264-8

Прачытайце выразна тэкст. Раскажыце, якія назоўнікі з’яўляюцца агульнымі, а якія — уласнымі. Прывядзіце прыклады з тэксту.

Беларусь

(урыўкі)

Зямля Беларусі! Вачыма азёраў

Глядзіш ты ў празрыстыя высі нябёс,

Начамі, што яблыкі, падаюць зоры,

Знікаюць па водах, па чорных разорах,

Па травах, абсыпаных^сл кроплямі рос.

Былога быліны, старога паданні

Плывуць, як аблітыя сонцам чаўны,

Па краю зялёным, прасторах бяскрайніх

Ад Нёмна да Сожа, ад Буга да Гайны,

Па хвалях Дняпра і шырокай Дзвіны.

Бацькоў нашых слава на іх узбярэжжах,

Гамоняць пра гэта бары-байкары*,

Гамоняць пра гэта і Полацка вежы,

І Турава сцены, і шум Белавежы,

І роднага Мінска сівыя муры.

Зямля Беларусі! Табой мы сагрэты,

Ніколі не сходзіш ты з нашых вачэй.

О, як ты прыгожа над Нёманам, лета!

Чаборам, рамонкам, мядункавым цветам

І водарам ясных купальскіх начэй.               

П. Броўка.

Выпішыце з верша ўласныя назоўнікі (у пачатковай форме), утварыце ад іх прыметнікі. Складзіце і запішыце словазлучэнні, растлумачце ўтварэнне і правапіс прыметнікаў.
Узор: Беларусь — беларуская мова.

Практыкаванне № 264-9

Прачытайце фразеалагізмы, што ўзыходзяць да антычнай міфалогіі. Раскрыйце іх сэнс. Растлумачце, як утварыліся прыметнікі ў іх складзе.

Ахілесава пята, праметэеў агонь, арыядніна ніць, танталавы мукі, аўгіевы стайні.

 Карыстаючыся рознымі крыніцамі, раскажыце пра паходжанне гэтых устойлівых выразаў. Дакажыце, што прыметнікі ў складзе фразеалагізмаў з’яўляюцца якаснымі.

Практыкаванне № 264-10

Прачытайце табліцу. Раскажыце аб правапісе склонавых канчаткаў якасных і адносных прыметнікаў у адзіночным і множным ліку.

Практыкаванне № 264-11

Прачытайце тэкст на рускай мове. Якая праблема ў ім падымаецца? Вызначце стыль тэксту. Якія разрады прыметнікаў пераважаюць у ім? Чаму?

Цель 14. Сохранение и рациональное использование океанов, морей и морских ресурсов в интересах устойчивого развития

Океаны являются источником важнейших природных ресурсов, в том числе наиболее важных продуктов питания, лекарств, биологического топлива и др. Они способствуют наилучшему расщеплению и удалению отходов и загрязнения, а входящие в их состав прибрежные экосистемы выполняют роль буферов, снижающих наносимый штормами ущерб.

Вместе с тем неправильное управление морскими ресурсами приводит к чрезмерному вылову рыбы, что ведет к невосполнимым потерям. Около 20 % коралловых рифов уничтожено, и возможности их восстановления отсутствуют. Увеличение объема мусора, сбрасываемого в океаны, значительно воздействует на окружающую среду и экономику (По материалам сайта www.mir. pravo.by).

Слоўнік

Источник — крыніца
Невосполнимый — непапаўняльны
Окружающая среда — навакольнае асяроддзе
Потеря — страта
Расщепление — расшчапленне
Сбрасываемый — які скідваюць
Снижающий — што зніжае
Топливо — паліва
Управление — кіраванне

 Вусна перакладзіце тэкст на беларускую мову. Прапануйце свой варыянт мер па захаванні Сусветнага акіяна.
Якія яшчэ мэты ўстойлівага развіцця вы ведаеце?

Практыкаванне № 264-12

Прачытайце тэкст. Вызначце тып маўлення. Абгрунтуйце сваю думку, карыстаючыся кампазіцыйнай схемай. Падбярыце да тэксту загаловак.

Радзіма шахмат — Індыя. Час узнікнення іх прыпадае на першыя стагоддзі нашай эры і ахутаны смугою прыгож.. легенд. Яны апавядаюць пра стварэнне мудр.. гульні, здольн.. даць невычэрпн.. спажыву розуму, захаплення радасцямі бяскроўн.. бойкі, суцяшэння ў розн.. праявах чалавеч.. жыцця. Сучасныя шахматы — гэта вынік шматвяков.. эвалюцыі гульні.

За апошн.. сто гадоў гісторыкі назапасілі шмат інфармацыі пра шахматы пры раскопках^сл гістарычн.. цэнтраў гарадоў Усходняй Еўропы. На сённяшні дзень няма адзін.. думкі, як і адкуль прыйшлі на беларуск.. землі шахматы. Ёсць меркаванне, што яны ад арабаў трапілі ў Еўропу, а адтуль — у Беларусь. Некаторыя даследчыкі лічаць, што шахматы трапілі да нас з Візантыі ці Скандынавіі.^сн Так ці інакш, але з двух дзясяткаў населен.. пунктаў на землях усходн.. славян, дзе былі знойдзены шахматы, чатырнаццаць — беларускія гарады.

Вывучэнне тысячагадов.. гісторыі шахмат на землях Беларусі паказвае, як усходняя гульня прайшла шматвяковы шлях развіцця і стала адным з элементаў нацыянальн.. культуры (Паводле  В. Сташчанюка).

Якія вы ведаеце назвы шахматных фігур? Адушаўлёнымі ці неадушаўлёнымі назоўнікамі яны з’яўляюцца?
Спішыце тэкст, устаўляючы канчаткі прыметнікаў.
Запішыце назоўнікі Індыя, Еўропа, Беларусь, Візантыя, Скандынавія ў форме творнага і меснага склонаў адзіночнага ліку.
Зрабіце марфалагічны разбор чатырох прыметнікаў  з тэксту.

Разгледзьце фотаздымак. Якія шахматныя фігуры на ім пададзены? Карыстаючыся інфармацыяй з розных крыніц, раскажыце пра самыя вялікія сучасныя шахматы.