§ 1-23. Сінонімы, іх роля ў маўленні. Сінанімічны рад. Слоўнікі сінонімаў. Выкарыстанне сінонімаў як сродку выразнасці ў тэкстах мастацкага стылю

Практыкаванне 11

Прачытайце тэкст. Складзіце яго план, перакажыце змест з апорай на план.

Сінонімы — словы і выразы, якія маюць блізкае ці аднолькавае значэнне, але гучаць і пішуцца па-рознаму: бадзёры, жыццярадасны, аптымістычны, энергічны. Хоць словы-сінонімы маюць агульнае значэнне, яны абавязкова нечым адрозніваюцца. У залежнасці ад характару адрознення сінонімы падзяляюцца на:

1) сэнсавыя (семантычныя) — сінонімы, якія адрозніваюцца сэнсавымі адценнямі значэнняў: рашуча катэгарычна (мае больш высокую ступень праяўлення якасці); статак, чарада (калі гавораць пра кароў), табун (пра коней), касяк (пра рыб), зграя (пра ваўкоў);

2) стылістычныя — сінонімы, якія адрозніваюцца стылістычнай афарбоўкай: у групе сінонімаў лёс, доля, наканаванасць, планіда першыя два — агульнаўжывальныя, а два апошнія маюць адценне кніжнасці, узвышанасці. У якасці сінонімаў да  агульнаўжывальных слоў могуць выступаць запазычаныя (абыякавасць — апатычнасць), дыялектныя (бусел — бацян), спецыяльныя (падмурак — фундамент), устарэлыя (лакей — лёкай, чарніла — атрамант), жаргонныя (сустрэцца — перасячыся) словы;

3) сэнсава-стылістычныя (семантыка-стылістычныя) — адрозніваюцца сэнсам і стылістычнай афарбоўкай: скардзіцца — ныць, хныкаць; хадзіць — совацца, шлындаць, швэндацца; ісці — плесціся, сунуцца;

4) кантэкстуальныя (аўтарскія) — словы, якія не маюць агульнага значэння, але ў пэўным кантэксце збліжаюцца сэнсава: Рашучасць, з якой выходзіў з дому, слабела. Яна мякчэла, сціхала, нікла (Ф. Янкоўскі). Толькі ў гэтым кантэксце выдзеленыя словы з’яўляюцца сінонімамі, перадаюць агульнае значэнне ‘паступовае знікненне рашучасці’;

5) абсалютныя (дублеты) — словы, паміж якімі няма ніякага адрознення: мовазнаўства — лінгвістыка, правапіс — арфаграфія.

Да аднаго і таго ж слова можна падабраць некалькі сінонімаў. Пры гэтым у якасці сінонімаў могуць выступаць не толькі лексічныя адзінкі, але і фразеалагізмы, перыфразы*. Група слоў, аб’яднаных агульным значэннем, утварае сінанімічны рад: праца — работа, дзейнасць; палёгка — уступка, ільгота, прывілея; многа — шмат, багата, нямала, безліч, процьма, без ліку, да чорта, хоць заваліся, хоць гаць гаці. Існуюць сінанімічныя рады, якія ўключаюць некалькі дзясяткаў слоў.

У кожным сінанімічным радзе вылучаецца адно слова, якое перадае агульнае для ўсіх значэнне, выкарыстоўваецца часцей за іншыя і не мае дадатковых адценняў. Такое слова называецца дамінантай, яно ў сінанімічным радзе стаіць на першым месцы, з’яўляецца агульнаўжывальным, стылістычна нейтральным. Так, у сінанімічным радзе памагчы, падтрымаць, падсабіць, падаць руку ролю дамінанты выконвае першае слова.

Практыкаванне 12

Вызначце дамінанту ў кожным сінанімічным радзе.

1) Дробны, невялікі, малы, мізэрны, нязначны, абмежаваны, мініяцюрны, небагаты;

2) самотны, пакінуты, адзінокі, забыты, занядбаны, асірацелы;

3) дакладнасць, пунктуальнасць, літаральнасць;

4) настаўленне, інструкцыя, рада, кансультацыя, парада.

Практыкаванне 13

Запішыце сінанімічныя рады, падкрэсліце стылістычныя сінонімы.

1. Пазбегнуць, устрымацца, ухіліцца, абмінуць, выкруціцца, адвязацца;
2. світанне, досвітак, дасвецце, зара, світанак, дзянніца;
3. развал, разлад, распад, дэзарганізацыя;
4. палёгка, уступка, ільгота, прывілея.

Практыкаванне 14

Падбярыце сінонімы да прыметнікаў. Запішыце парамі.

У з о р: залаты характар — выдатны характар.

Залаты характар, жалезная воля, воўчы апетыт, мядзведжая паслуга, свінцовы погляд, заечая душа.

Практыкаванне 15

Прачытайце тэкст. Знайдзіце ў ім сінонімы.
Прасачыце, як з іх дапамогай аўтар не толькі паказвае хаду людзей, але і раскрывае асаблівасці фізічнага ці псіхічнага стану герояў.
Ахарактарызуйце сферу ўжывання сінонімаў з тэксту.

Параска кінула на стол журнал, кніжкі, сшыткі, зняла з цвіка паліто. Хутка завязала хустку, скамандавала Барысу:

— Хадзем!

Барыс рушыў за ёй.

Зноў убачыла Ганна Параску пад вечар. Параска ішла не адна. За ёй, акрамя Барыса, кіравалі з вуліцы да школы Дубадзел, Гайліс, Чарнаштан. Дубадзел, у кароткай паддзёўцы, у галіфэ, з ваеннай сумкай цераз плячо, рэзаў побач Параскі, наперадзе^с, лёгка і нібы весела. Гайліс крочыў у зашпіленым шынялі, вецер ірваў полы шыняля і, было відаць, замінаў ісці. Але Гайліс не зважаў на вецер, ішоў роўна, цярпліва. ^сн Барыс ступаў каля Гайліса. Ганна не дала яму ніякай увагі. Яна адзначыла: Чарнаштан дыбаў ззаду ўсіх, уткнуўшыся позіркам кудысьці ў зямлю, вінавата прыгорблены…

Ганна намерылася была падацца на кухню… (Паводле І. Мележа).

Запішыце сінонімы з тэксту.
Які з іх выступае ў якасці сіноніма толькі ў гэтым тэксце?

Практыкаванне 16

Суаднясіце інфармацыю, змешчаную ў левай і правай калонках.
Падрыхтуйце вусныя паведамленні пра кожны са слоўнікаў.

Якую дапамогу нам могуць аказаць слоўнікі сінонімаў?
Для чаго яны складаюцца?

Практыкаванне 17

Выпішыце з любога слоўніка сінонімаў тры сінанімічныя рады.
Вызначце (вусна) адрозненні паміж сінонімамі ў радзе (адценне значэння, стылістычная афарбоўка, ужывальнасць, лексічная спалучальнасць).