§ 0-26. Марфема як значымая частка слова. Вытворныя і невытворныя асновы
| Сайт: | Профильное обучение |
| Курс: | Беларуская мова. 10 клас |
| Книга: | § 0-26. Марфема як значымая частка слова. Вытворныя і невытворныя асновы |
| Напечатано:: | Гость |
| Дата: | Воскресенье, 5 Май 2024, 12:24 |
Правіла
|
Большасць слоў беларускай мовы падзяляецца на мінімальныя значымыя часткі, якія называюцца марфемамі: Словы могуць быць зменнымі і нязменнымі. Аснова — нязменная частка слова, якая выражав яго лексічнае значэнне, у яе не ўваходзіць канчатак: Асновы бываюць невытворныя і вытворныя. Невытворныя асновы складаюцца толькі з кораня Канчатак — зменная частка слова, пры дапамозе якой утвараецца форма слова Слова можа мець нулявы канчатак |
, 
, 
. Да марфем адносяцца прыстаўка, корань, суфікс, постфікс, канчатак, злучальныя галосныя ў складаных словах. Усе марфемы, акрамя кораня, называюць афіксамі.
, 
. 
; 
, 
, 
; 
, 
,
.
, 
,
, добры. У аснову низменных слоў уваходзіць усё слова: 
,
, 
,
.
,
, 
), а ў склад вытворных, акрамя кораня, уваходзяць і іншыя марфемы:
,
,
,
. 
, 
, 
). Ён служыць для выражения граматычных значэнняў (роду, ліку, склону, асобы) і сувязі слоў у словазлучэнні і сказе. Нязменныя словы (неазначальная форма дзеяслова, дзеепрыслоўе, прыслоўе) канчаткаў не маюць.
,
,
), або нават некалькі нулявых канчаткаў 
. Канчатак можа знаходзіцца ў сярэдзіне слова:
,
,
,
,
.Практыкаванне 1
Вызначце, якія словы маюць невытворную, а якія — вытворную аснову.
Будаўнік, думаючы, вада, столік, бераг, добра, зялёны, прыгарад, вёскі, рачны, зжалі, школа, сонечны.
● Складзіце сказы, ужываючы ў іх словы вада, зялёны, школа, сонечны ў пераносным значэнні.
Практыкаванне 2
Прачытайце тэкст. З дапамогай якой прыказкі можна сфармуляваць яго асноўную думку? Выпішыце зменныя словы, абазначце ў іх аснову і канчатак. Растлумачце граматычныя значэнні канчаткаў.
— Ат, няхай… Зраблю гэта заўтра…
Так дзень пры дні мы адкладваем і адкладваем многае, што можна было б пры жаданні зрабіць сёння, на заўтра, быццам заўтраў тых наперадзе ў нас — лічыць не злічыць.
Мінаюць дні, тыдні, месяцы, гады… і нязробленагам збіраецца ўсё больш і больш, а заўтраў астаецца ўсё менш і менш. І наступае старасць, нямогласць, мы з жахам азіраемся назад, на пражытае, і бачым, колькі чаго маглі зрабіць, ды не зрабілі. Не зрабілі толькі таму, што адкладвалі на заўтра… (Б. Сачанка).
Назавіце словы, якія ўтварыліся шляхам пераходу з адной часціны мовы ў іншую. Для якога з іх такі пераход не з’яўляецца тыповым?
● Назавіце часціны мовы, якія ўжываюцца ў тэксце ў нетыповай для іх функцыі.
Практыкаванне 3
Прачытайце тэкст. Знайдзіце сказ, у якім перададзена асноўная думка тэксту. Выпішыце спачатку аднакаранёвыя словы, а потым формы аднаго і таго слова. Абгрунтуйце свой адказ.
Вясною, у час паводкі, рака падмывае грунт, і ўжо большая частка каранёў сасны панура звісае над ракой. Здалёку здаецца, што сасна вось-вось шумна рухне ў ваду, як салдат на вайне, падкошаны варожай куляй.
Аднак пад сасной — вялікі камень-валун, ён быццам знарок прыйшоў сюды на дапамогу, падпёр сасну сваімі магутнымі плячыма, і яна не падае, жыве, весела глядзіцца ў рачное люстра, дзе адбіваецца і блакіт неба, і белыя воблачкі, і зялёная крона сасны…
Добра, калі ў цяжкую хвіліну падтрымае цябе сяброўская рука… (Паводле А. Марціновіча).