*§ 19-1. Мараль

Рэлігійныя маральныя кодэксы. Маральныя нормы пачалі афармляцца з узнікненнем самога чалавечага грамадства. Яны ўтрымліваюцца ў самых разнастайных рэлігійных кодэксах, якія са старажытнасці існуюць у розных народаў. Пры адрозненнях рэлігійных асноў гэтых кодэксаў у іх відавочна прасочваюцца тыя нормы, якія з’яўляюцца агульнымі ў розных народаў. Паспрабуем параўнаць дадзеныя нормы.

Пяць свяшчэнных запаведзяў будызму

1. Я прымаю правіла вучэння ўстрымлівацца ад забойства жывых істот.

2. Я прымаю правіла вучэння ўстрымлівацца ад узяцця таго, што мне не было дадзена.

3. Я прымаю правіла вучэння ўстрымлівацца ад пралюбадзейства.

4. Я прымаю правіла вучэння ўстрымлівацца ад непраўдзівых слоў.

5. Я прымаю правіла вучэння ўстрымлівацца ад напояў і сродкаў, якія затуманьваюць свядомасць.

Дзесяць запаведзяў хрысціянства

1. Я Гасподзь, Бог твой, які вывеў цябе з зямлі Егіпецкай, з дому рабства, дык не будзе ў цябе іншых багоў перад тварам Маім.

2. Не рабі сабе куміра і ніякага адлюстравання таго, што на небе ўверсе, што на зямлі ўнізе і што ў вадзе ніжэй за зямлю. Не пакланяйся ім і не служы ім; бо Я Гасподзь, Бог твой, Бог-апякун, які карае дзяцей за віну бацькоў да трэцяга і чацвёртага роду, што ненавідзяць Мяне, і робіць ласку да тысячы родаў тым, хто любіць Мяне і выконвае запаведзі Мае.

3. Не вымаўляй імя Госпада, Бога твайго, марна; бо Гасподзь не пакіне без пакарання таго, хто вымаўляе імя Яго марна.

4. Памятай дзень суботні, каб свяціць яго. Шэсць дзён працуй і рабі ўсялякія справы твае; а дзень сёмы — субота Госпаду, Богу твайму: не рабі ў гэты дзень ніякай справы ні ты, ні сын твой, ні дачка твая, ні раб твой, ні рабыня твая, ні жывёла твая, ні прышэлец, што ў жытле тваім. Бо за шэсць дзён стварыў Гасподзь неба і зямлю, мора і ўсё, што ў іх; а ў дзень сёмы адпачыў. Таму блаславіў Гасподзь дзень суботні і асвяціў яго.

5. Шануй бацьку твайго і маці тваю, каб прадоўжыліся дні твае на зямлі, якую Гасподзь, Бог твой, дае табе.

6. Не забівай.

7. Не пралюбадзейнічай.

8. Не крадзі.

9. Не вымаўляй ілжывага сведчання на бліжняга твайго.

10. Не жадай дома бліжняга твайго; не жадай жонкі бліжняга твайго, ні раба яго, ні рабыні яго, ні вала яго, ні асла яго, нічога, што ў бліжняга твайго.

Дзесяць правіл даасізму

1. Не забівай, але заўсёды будзь уважлівы да жывых істот.

2. Пазбягай пажаднасці і не дапускай разбэшчанасці ў думках.

3. Не крадзі і не прымай несумленна нажытага.

4. Не падманвай іншых і не блытай дабро са злом.

5. Будзь цвярозы і заўсёды думай пра чысціню ў паводзінах.

6. Будзь у згодзе са сваімі продкамі і не ганьбі свой род.

7. Калі бачыш, што нехта робіць дабро, дапамагай яму з радасцю і задавальненнем.

8. Калі бачыш, што некаму не шанцуе, дапамагай яму з годнасцю дачакацца ўдачы.

9. Калі нехта нашкодзіў табе, не думай пра помсту.

10. Пакуль усе не дасягнуць Даа, не думай, што сам зможаш дасягнуць.

Вызначце агульныя палажэнні, характэрныя для дадзеных рэлігійных маральных кодэксаў.

Прафесійная этыка. Прафесійная этыка ўяўляе сабой сістэму маральных прынцыпаў, норм і правіл паводзінаў спецыяліста з улікам асаблівасцей яго прафесійнай дзейнасці і канкрэтнай сітуацыі. Агульныя прынцыпы прафесійнай этыкі базіруюцца на агульначалавечых нормах маралі і маюць на ўвазе прафесійную салідарнасць, асаблівае разуменне абавязку і гонару, асаблівую форму адказнасці, абумоўленую характарам дзейнасці. Прыватныя прынцыпы выцякаюць са спецыфікі канкрэтнай прафесіі і выражаюцца, у асноўным, у маральных кодэксах — патрабаваннях у адносінах да спецыялістаў.

Прафесійная этыка, як правіла, характэрна для такіх відаў прафесійнай дзейнасці, у якіх прысутнічае пэўная залежнасць людзей ад дзеянняў прафесіянала, а наступствы гэтых дзеянняў аказваюць уплыў на жыццё і лёсы іншых людзей або чалавецтва. Да традыцыйных відаў прафесійнай этыкі належаць: педагагічная, медыцынская, юрыдычная, этыка вучонага. Таксама існуюць і параўнальна новыя віды, актуальнасць якіх звязана з узрастаннем ролі чалавечага фактару ў дадзеным відзе дзейнасці (напрыклад, інжынерная этыка) ці з узмацненнем яго ўплыву ў грамадстве (напрыклад, журналісцкая этыка, біяэтыка).

Яшчэ ў старажытнасці прафесійная этыка з’явілася ў медыцыне.

Клятва Гіпакрата ў старажытнасці і сёння: што змянілася, а што засталося нязменным?

Сучасная рэдакцыя клятвы Гіпакрата (паводле Жэнеўскай дэкларацыі, ухваленай Генеральнай Асамблеяй Сусветнай медыцынскай асацыяцыі ў 1948 г.):

Я ўрачыста клянуся прысвяціць сваё жыццё служэнню чалавецтву. Я аддзячу маім настаўнікам патрэбнай павагай і пашанай. Я годна і сумленна буду выконваць свае прафесійныя абавязкі.

Здароўе майго пацыента будзе асноўным маім клопатам. Я буду паважаць давераныя мне тайны. Я ўсімі сродкамі, падуладнымі мне, буду падтрымліваць гонар і высакародныя традыцыі прафесіі ўрача. Да сваіх калег я буду ставіцца як да братоў. Я не дазволю, каб рэлігійныя, нацыянальныя, расавыя, палітычныя ці сацыяльныя матывы перашкодзілі мне выканаць свой абавязак у адносінах да пацыента. Я буду прытрымлівацца глыбокай павагі да чалавечага жыцця, пачынаючы з моманту зачацця. Нават пад пагрозай я не буду выкарыстоўваць свае веды супраць законаў чалавечнасці. Я абяцаю гэта ўрачыста, дабравольна і шчыра.

Антычная версія клятвы Гіпакрата

Клянуся Апалонам-урачом, Асклепіем, Гігіеяй і Панакеяй і ўсімі багамі і багінямі, беручы іх у сведкі, выконваць сумленна, адпаведна маім сілам і майму разуменню, наступную прысягу і пісьмовае абавязацельства:

Лічыць таго, хто навучыў мяне мастацтву ўрача, нароўні з маімі бацькамі, дзяліцца з ім сваімі дастаткамі і ў выпадку неабходнасці дапамагаць яму ў яго нястачах; яго нашчадкаў лічыць сваімі братамі, і гэта мастацтва, калі яны захочуць яго вывучаць, выкладаць ім бясплатна і без усякага дагавора; настаўленні, вусныя ўрокі і ўсё астатняе ў вучэнні паведамляць сваім сынам, сынам свайго настаўніка і вучням, звязаным абавязацельствам і клятвай па законе медыцынскім, але нікому іншаму. Я прызначаю рэжым хворым на іх карысць адпаведна з маімі сіламі і маім разуменнем, устрымліваючыся ад прычынення ўсялякай шкоды і несправядлівасці. Я не дам нікому смяротнага сродку, як бы яго ні прасілі, і не пакажу шляху да падобнай задумы; гэтаксама я не ўручу ніякай жанчыне абартыўнага песарыя. Чыста і бездакорна буду я праводзіць сваё жыццё і сваё майстэрства. Я ні ў якім выпадку не буду рабіць сячэння тым, хто пакутуе ад каменнай хваробы, пакінуўшы тое людзям, якія займаюцца гэтай справай. У які дом я ні ўвайшоў бы, я ўвайду туды на карысць хворага, будучы далёкім ад усялякага наўмыснага, няправеднага і згубнага. Што пры лячэнні — а таксама і без лячэння — я ні ўбачыў бы ці ні пачуў адносна жыцця людскога з таго, што не варта калі-небудзь выдаваць, я не скажу пра тое, лічачы падобныя рэчы тайнай. Мне, хто непарушна выконвае клятву, няхай будзе дадзена шчасце ў жыцці і ў майстэрстве і слава ва ўсіх людзей на вечны час, хто парушыць і дасць ілжывую клятву — няхай будзе адваротнае гэтаму.

Як вы думаеце, чаму спатрэбілася распрацоўка такой клятвы? 

Параўнайце тэксты клятваў. Якія змены зроблены ў сучасным варыянце? Чаму яны былі неабходны?

Ці існуюць сітуацыі, калі, на вашу думку, урач мае права парушыць які-небудзь пункт клятвы? Калі так, то прывядзіце прыклады такіх выпадкаў. 

У цяперашні час у Рэспубліцы Беларусь існуюць «Правілы медыцынскай этыкі і дэанталогіі» (2018), «Правілы прафесійнай этыкі адваката» (2010), «Кодэкс прафесійнай этыкі журналіста» (1995). На аснове аналізу гэтых дакументаў можна вылучыць як агульныя рысы, характэрныя для такога паняцця, як прафесійная этыка, так і адметныя рысы прафесійнай этыкі ў залежнасці ад канкрэтнай прафесіі.

Правілы медыцынскай этыкі і дэанталогіі

Вытрымкі

ГЛАВА 1. АГУЛЬНЫЯ ПАЛАЖЭННІ

1. Дадзеныя Правілы ўяўляюць сабой сукупнасць правіл, норм і прынцыпаў паводзінаў медыцынскіх, фармацэўтычных работнікаў пры выкананні імі службовых абавязкаў.

4. Дадзеныя Правілы ўключаюць у сябе маральна-этычныя нормы паводзінаў медыцынскіх, фармацэўтычных работнікаў, у тым ліку ва ўзаемаадносінах з пацыентамі і іншымі асобамі, калегамі, а таксама прадстаўнікамі дзяржаўных органаў і арганізацый.

5. У выпадках, калі пытанні медыцынскай этыкі і дэанталогіі не ўрэгуляваны заканадаўствам, у тым ліку дадзенымі Правіламі, медыцынскім, фармацэўтычным работнікам варта кіравацца агульнапрынятымі нормамі этыкі і маралі.

ГЛАВА 2. ПРЫНЦЫПЫ ПАВОДЗІНАЎ МЕДЫЦЫНСКІХ, ФАРМАЦЭЎТЫЧНЫХ РАБОТНІКАЎ

7. Прафесійная дзейнасць медыцынскіх, фармацэўтычных работнікаў засноўваецца на прынцыпах гуманізму, міласэрнасці, стрыманасці, прафесіяналізму, канфідэнцыйнасці і талерантнасці.

Прынцып гуманізму заключаецца ў праяўленні медыцынскімі, фармацэўтычнымі работнікамі ветлівасці, даверу, спачування, павагі, чуласці, эмпатыі ва ўзаемаадносінах з пацыентамі, калегамі і іншымі асобамі.

Прынцып міласэрнасці выражаецца ў чулых і ўважлівых адносінах да патрэб пацыента. Кожнае дзеянне медыцынскага, фармацэўтычнага работніка павінна быць накіравана на дасягненне добрай мэты.

Прынцып стрыманасці заключаецца ў здольнасці медыцынскіх, фармацэўтычных работнікаў кіраваць сваімі дзеяннямі, эмоцыямі, быць тактоўнымі ў працэсе ўзаемадзеяння з пацыентамі, калегамі і іншымі асобамі.

Прынцып канфідэнцыйнасці праяўляецца ў захаванні ўрачэбнай тайны, непаведамленні інфармацыі пра стан здароўя пацыентаў і іншых звестак пры аказанні медыцынскай дапамогі.

Прынцып талерантнасці заключаецца ў праяўленні разумення і цярпімасці да пацыента і іншых асоб, павазе іх поглядаў і перакананняў, у тым ліку ў адсутнасці дыскрымінацыі па рэлігійных і (ці) нацыянальных прыметах, забароне прывілей і (ці) абмежаванняў паводле расы, палітычных і іншых перакананняў, полу, узросту, этнічнага і сацыяльнага паходжання, моўнай і іншых прымет.

8. Прынцып прафесіяналізму ўключае ў сябе кампетэнтнасць, выканаўчасць, дысцыплінаванасць, імкненне ўдасканальваць і набываць прафесійныя навыкі, а таксама якаснае і аператыўнае выкананне сваіх службовых абавязкаў. Пры выкананні службовых абавязкаў недапушчальныя праявы фармалізму і бюракратызму, зняважлівых адносін да пацыентаў, калег і іншых асоб…

Правілы прафесійнай этыкі адваката

Вытрымкі

ГЛАВА 1. АГУЛЬНЫЯ ПАЛАЖЭННІ

1. Дадзеныя Правілы заснаваны на маральных крытэрыях і традыцыях адвакатуры, а таксама на міжнародных стандартах і правілах адвакацкай прафесіі і ўяўляюць сабой звод палажэнняў, якія вызначаюць патрабаванні, што прад’яўляюцца да асобы адваката і яго паводзінаў пры выкананні прафесійных абавязкаў, а таксама ва ўзаемаадносінах з кліентамі, калегамі, органамі адвакацкага самакіравання, органамі дзяржаўнага кіравання, праваахоўнымі органамі і судамі, іншымі арганізацыямі і службовымі асобамі…

3. Адвакат павінен выконваць заканадаўства і нормы прафесійнай маралі, пастаянна падтрымліваючы гонар і годнасць сваёй прафесіі ў якасці ўдзельніка адпраўлення правасуддзя і грамадскага дзеяча, а таксама асабістыя гонар і годнасць, садзейнічаць захаванню і павышэнню свайго прэстыжу…

ГЛАВА 2. ГОДНАСЦЬ ПРАФЕСІІ І АСАБІСТАЯ ГОДНАСЦЬ АДВАКАТА

7. Годнасць прафесіі адваката забяспечваецца яго асаблівым маральным стаўленнем да самога сябе, якое вызначае адпаведныя адносіны да яго з боку грамадства.

8. Сцвярджэнне і падтрыманне годнасці адваката мае на ўвазе здзяйсненне адпаведных маральных учынкаў і нездзяйсненне ўчынкаў, якія прыніжаюць яго годнасць. Прыніжаюць прафесійную годнасць такія паводзіны адваката, якія зняславяць яго высокае званне і падрываюць давер грамадства да адвакатуры.

9. З мэтай падтрымання гонару і годнасці адвакату варта:

быць ветлівым, тактоўным, шчырым, добрасумленным, прынцыповым і незалежным;

дзейнічаць кваліфікавана, выкарыстоўваць усе законныя сродкі, спосабы і метады аказання юрыдычнай дапамогі;

актыўна адстойваць сваю пазіцыю;

захоўваць адвакацкую тайну;

не здзяйсняць дзеянняў, якія падрываюць прэстыж адвакатуры і асабістую годнасць адваката, садзейнічаць павышэнню ролі і аўтарытэту адвакатуры ў грамадстве; выкарыстоўваць толькі дакладную інфармацыю, удзельнічаючы ў прававым выхаванні грамадзян і перадаючы звесткі ў сродкі масавай інфармацыі;

не дапускаць любых замахаў на сваю прафесійную незалежнасць;

пастаянна пашыраць і паглыбляць свае веды ў галіне права;

пры выкананні прафесійных абавязкаў прытрымлівацца дзелавой манеры зносін і выкарыстоўваць дзелавы стыль адзення.

10. Адвакат не мае права:

дзейнічаць насуперак законным інтарэсам кліента, аказваць яму юрыдычную дапамогу зыходзячы з уласнай выгады, амаральных інтарэсаў або пад уздзеяннем ціску звонку;

займаць прававую пазіцыю, якая супярэчыць інтарэсам кліента;

паведамляць, а таксама выкарыстоўваць з асабістымі мэтамі без згоды кліента звесткі, якія той паведаміў адвакату ў сувязі з аказаннем яму юрыдычнай дапамогі;

рабіць публічныя заявы пра даказанасць віны кліента, калі той яе адмаўляе;

патрабаваць і прадастаўляць дакументы, якія дыскрэдытуюць удзельнікаў працэсу ці іншых асоб, калі гэта не з’яўляецца неабходным для справы;

навязваць сваю дапамогу асобам і прыцягваць іх у якасці кліентаў, выкарыстоўваючы асабістыя сувязі з работнікамі праваахоўных і судовых органаў, прапануючы кліенту сваю дапамогу замест абранага ім адваката, абяцаючы кліенту спрыяльны вынік у выпадку свайго ўдзелу ў справе і ўжываючы іншыя ганебныя спосабы;

дапускаць выказванні, якія ўтрымліваюць асабістыя абразы ў дачыненні да ўдзельнікаў працэсу, або грубасцю адказваць на грубасць апошніх;

купляць або іншым чынам набываць маёмасць кліентаў, калі яна з’яўляецца прадметам спрэчкі, у тым ліку маёмасныя правы, як на сваё імя, так і на імя іншых асоб.

ГЛАВА 3. АДВАКАЦКАЯ ТАЙНА

14. Захаванне адвакацкай тайны з’яўляецца безумоўным прыярытэтам дзейнасці адваката. Абавязак захоўваць адвакацкую тайну не абмяжоўваецца ў часе.

15. Правілы захавання адвакацкай тайны распаўсюджваюцца на:

звесткі аб пытаннях, з якімі кліент звярнуўся па юрыдычную дапамогу;

сутнасць кансультацый, растлумачэнняў, даведак, атрыманых кліентам ад адваката;

звесткі аб асабістым жыцці кліента;

інфармацыю, атрыманую ад кліента, аб акалічнасцях здзяйснення злачынства па крымінальнай справе, па якой адвакат ажыццяўляў абарону правоў, свабод і інтарэсаў кліента;

звесткі, якія складаюць камерцыйную тайну кліента.

28. Адносіны паміж адвакатамі не павінны ўплываць на абарону інтарэсаў бакоў, якія ўдзельнічаюць у справе. Адвакат не мае права адступацца ад інтарэсаў кліента ні ў імя таварысцкіх, ні ў імя якіх-небудзь іншых адносін.

29. Адвакату рэкамендуецца ў тактоўнай форме звярнуць увагу калегі на дапушчанае з яго боку парушэнне норм прафесійнай этыкі.

30. Адвакат мае права перадаць абавязацельства на аказанне юрыдычнай дапамогі іншаму адвакату толькі са згоды кліента.

У выпадку прыняцця абавязацельства на аказанне юрыдычнай дапамогі ад іншага адваката адвакат, які прымае абавязацельства, павінен заключыць з кліентам дагавор на аказанне юрыдычнай дапамогі.

Кодэкс прафесійнай этыкі журналіста

Вытрымкі

I. ПРЫНЦЫПЫ ПРАФЕСІЙНАЙ ЭТЫКІ ЖУРНАЛІСТА

Артыкул 1. Сацыяльная адказнасць журналіста

Журналіст адказны перад чытачамі, гледачамі, слухачамі, а таксама перад грамадствам у цэлым у асобе яго канстытуцыйных інстытутаў, за змест паведамленняў, што прапаноўваюцца ім для публікацыі, за праўдзівае і своечасовае інфармаванне аўдыторыі аб актуальных праблемах, якія маюць грамадскі інтарэс. Забеспячэнне права грамадзян на інфармацыю — першачарговы абавязак журналіста.

Калі ўказанне выдаўца або кіраўніцтва рэдакцыі ўступае ў пярэчанне з патрабаваннямі грамадскай маралі ці палажэннямі гэтага кодэкса, то журналіст павінен адмовіцца ад яго выканання.

Артыкул 2. Праўдзівасць і аб’ектыўнасць

Журналіст павінен даваць праўдзівае адлюстраванне дзейнасці шляхам падрабязнай і вычарпальнай інфармацыі. Ён выкладае факты, захоўваючы іх сапраўдны сэнс, паказваючы найважнейшыя сувязі і не дапускаючы скажэнняў, для таго каб грамадства змагло сфарміраваць дакладнае, звязнае і найбольш адэкватнае ўяўленне аб бягучых сацыяльных працэсах, іх паходжанні, сутнасці і значэнні, аб стане спраў у сучасным свеце.

Журналіст не павінен станавіцца правадніком эгаістычнага прыватнага ці групавога інтарэсу. Ён закліканы садзейнічаць таму, каб сродкі масавай інфармацыі аб’ектыўна адлюстроўвалі плюралізм меркаванняў. Недапушчальныя ўтойванне важнай для грамадства інфармацыі, скажэнне фактаў і іх няправільная інтэрпрэтацыя.

Артыкул 3. Добрасумленнасць

Добрасумленнасць журналіста мае сваёй перадумовай скрупулёзную праверку фактаў, дакладную перадачу звестак, узятых з дакументальных або іншых крыніц і прыназначаных для публікацыі; яна выключае падтасоўку фактаў, бяздоказныя меркаванні, выдумкі і фабрыкацыю матэрыялаў.

Прафесійная сумленнасць забараняе журналісту карыстацца перавагамі, якія дае яго прафесійнае становішча, з асабістымі мэтамі, а таксама ў інтарэсах сваіх блізкіх. Выкарыстанне друкаванага слова і слова радыйнага для пераследавання непажаданых асоб, звядзенне асабістых рахункаў, задавальненне групавых і аўтарскіх амбіцый недапушчальныя. Журналіст абавязаны захоўваць у тайне крыніцы канфідэнцыйнай інфармацыі, паважаць права на інтэлектуальную ўласнасць і аўтарскія правы іншых асоб, не дапускаць зааўтарства і плагіяту.

Артыкул 4. Павага агульначалавечых каштоўнасцей

Прызнаючы прыярытэт агульначалавечых каштоўнасцей перад усімі астатнімі, журналіст выступае за гуманізм, мір, дэмакратыю, сацыяльны прагрэс, правы чалавека. Ён устрымліваецца ад любой формы апраўдання агрэсіі, іншых форм насілля, нянавісці і дыскрымінацыі, таталітарызму і тыраніі.

Журналіст з павагай ставіцца да асаблівасцей, каштоўнасцей і годнасці кожнай нацыянальнай культуры і правоў народаў на самавызначэнне, да свабоды выбару сваёй палітычнай і сацыяльна-эканамічнай сістэмы.

Сваёй дзейнасцю ён дапамагае пазбегнуць недасведчанасці, недастатковага разумення і насцярожанасці ў адносінах паміж народамі, садзейнічае выхаванню культуры міжнацыянальных адносін, абуджае ў сваіх чытачоў, гледачоў, слухачоў успрыімлівасць да патрэб іншых народаў, павагу да правоў і годнасці ўсіх нацый і ўсіх людзей незалежна ад полу, расы, мовы, нацыянальнай прыналежнасці, рэлігійных поглядаў і ідэйных перакананняў.

Артыкул 5. Прафесійная салідарнасць

Журналіст клапоціцца аб прэстыжу прафесіі, паважае гонар і годнасць калег, не дапускае дзеянняў, якія шкодзяць аўтарытэту журналістыкі. У творчым спаборніцтве журналіст не дазваляе сабе ні ў якой форме злоўжываць даверам сваіх калег, перашкаджаць выкананню імі прафесійных абавязкаў, прычыняць ім якую-небудзь іншую шкоду. Ён садзейнічае калегам у развіцці іх творчых здольнасцей, у павышэнні ведаў і майстэрства, прыходзіць на дапамогу калегам, якія трапілі ў бяду. Прафесійная салідарнасць не можа з’яўляцца апраўданнем замахаў на праўду і справядлівасць.

II. ПАРУШЭННІ НОРМ ПРАФЕСІЙНАЙ ЭТЫКІ

Артыкул 6. Правіннасці, якія парушаюць права грамадзян на атрыманне інфармацыі

Як парушэнні прафесійнай этыкі, што ўшчамляюць права грамадзян на атрыманне інфармацыі, могуць быць кваліфікаваны наступныя выпадкі:

● калі журналіст наўмысна абнародуе няправільную інфармацыю;

● калі журналіст абнародуе няправільную інфармацыю ў выніку нядбайных адносін да абавязку старанна яе правяраць;

● калі журналіст, атрымаўшы важную для грамадства інфармацыю спецыяльна для апублікавання, з карыслівымі або іншымі нізкімі мэтамі ўтойвае або замоўчвае яе;

● калі журналіст з карыслівых меркаванняў фальсіфікуе інфармацыю, скажае змест дакументальнай ці іншай крыніцы, дапускае сэнсавую праўку дакумента, які цытуе;

● калі журналіст пад выглядам дакладнай абнародуе інфармацыю, заснаваную на непацверджаных паведамленнях, чутках, меркаваннях, а таксама атрыманую з невядомай крыніцы.

Артыкул 7. Правіннасці, якія ўшчамляюць права грамадзян на свабоду выражэння думак

Як парушэнні прафесійнай этыкі, што ўшчамляюць права грамадзян на свабоду выражэння меркаванняў, могуць быць кваліфікаваны наступныя выпадкі:

● калі журналіст з эгаістычнымі, групавымі ці іншымі мэтамі супрацьдзейнічае вядзенню дыскусіі ці абнародаванню думак, з якімі ён не згодны, парушаючы тым самым прынцып плюралізму меркаванняў;

● калі журналіст супрацьдзейнічае абнародаванню крытычных ці палемічных выступленняў у адносінах да апублікаванага раней матэрыялу;

● калі журналіст уводзіць грамадскасць у зман шляхам фабрыкацыі фіктыўных лістоў чытачоў, гледачоў ці слухачоў або выдае свой асабісты матэрыял за пункт гледжання ці вынік творчасці іншай рэальнай асобы (зааўтарства);

● калі журналіст насуперак просьбе аўтара матэрыялу або героя інтэрв’ю не паказвае яму падрыхтаваны да распаўсюджвання канчатковы тэкст, або робіць у тэксце істотныя змены без яго згоды, або абнародуе тэкст насуперак забароне аўтара ці героя інтэрв’ю.

Артыкул 8. Правіннасці супраць гонару і годнасці асобы

Як правіннасці супраць гонару і годнасці асобы могуць быць кваліфікаваны наступныя выпадкі:

● калі журналіст абнародуе звесткі, якія хоць і адпавядаюць рэчаіснасці, але, не маючы грамадскага значэння, наносяць шкоду гонару і годнасці асобы;

● калі журналіст прадстаўляе ў нявыгадным святле грамадзяніна ці катэгорыю грамадзян у сувязі з іх полам, узростам, расавай і нацыянальнай прыналежнасцю, мовай, прафесіяй, месцам жыхарства, стаўленнем да рэлігіі.

Артыкул 9. Парушэнне прафесійнага гонару журналіста

Як парушэнні прафесійнага гонару журналіста могуць быць кваліфікаваны наступныя выпадкі:

● калі журналіст выкарыстоўвае свой прафесійны статус для атрымання матэрыяльных або іншых пераваг для сябе, сваіх родных і блізкіх ад трэціх асоб ці арганізацый;

● калі журналіст з карыслівымі ці іншымі нізкімі мэтамі перашкаджае або адмаўляецца ад публікацыі пэўнага матэрыялу ці асобных яго частак, або публікуе яго, або схіляе сваіх калег да яго апублікавання;

● калі журналіст атрымлівае ад зацікаўленай асобы ці арганізацыі грашовыя сумы, падарункі, якія-небудзь перавагі або льготы, якія могуць аказаць уплыў на яго незалежнасць пры выкананні прафесійных абавязкаў;

● калі журналіст для атрымання інфармацыі ўжывае падман, шантаж, правакацыю ці іншы спосаб, якія супярэчаць нормам маралі і права;

● калі журналіст у якой-небудзь форме выдае інфармацыю, што не падлягае абнародаванню, насуперак дамоўленасці з асобай, якая яе даверыла;

● калі журналіст у якой-небудзь форме раскрывае псеўданім, які належыць іншай асобе, без яе згоды, за выключэннем выпадкаў, калі псеўданім быў публічна раскрыты раней;

● калі журналіст, выкарыстоўваючы чужы твор, выдае яго цалкам або часткова за свой, не называючы яго сапраўднага аўтара і крыніцу запазычання;

● калі журналіст, не папярэдзіўшы пра гэта адпаведныя рэдакцыі, перадае адзін і той жа матэрыял у дзве ці больш рэдакцый або прапануе для абнародавання апублікаваны раней матэрыял, за выключэннем выпадкаў, прадугледжаных законам;

● калі журналіст выкарыстоўвае свой прафесійны статус у якасці прыкрыцця для збору інфармацыі на карысць пабочных асоб ці арганізацый, якія не з’яўляюцца сродкамі масавай інфармацыі.

Артыкул 10. Парушэнне службовай этыкі і прафесійнай салідарнасці журналістаў

Як парушэнне службовай этыкі і прафесійнай салідарнасці журналістаў могуць быць кваліфікаваны наступныя выпадкі:

● калі журналіст, выкарыстоўваючы сваё службовае становішча, шляхам рэдагавання скажае змест матэрыялу, падрыхтаванага яго калегам, і без яго згоды абнародуе ў такім выглядзе;

● калі журналіст, выкарыстоўваючы сваё службовае становішча, навязвае калегам шляхам адвольнай праўкі іх матэрыялаў свой асабісты густ і суб’ектыўныя схільнасці, перашкаджае развіццю іх творчых здольнасцей;

● калі журналіст з кар’ерысцкіх, карыслівых ці іншых нізкіх пабуджэнняў у публікацыі паказвае выданне або свайго калегу ў непрывабным выглядзе ў вачах іншых журналістаў ці грамадства;

● калі журналіст, выкарыстоўваючы сваё службовае становішча ў рэдакцыі, перашкаджае дзейнасці журналісцкай арганізацыі або абмяжоўвае яе самастойнасць.

Правядзіце параўнанне прадстаўленых тэкстаў па наступных пытаннях і абмяркуйце іх вынікі:

1) свабода і адказнасць у прафесійнай дзейнасці;

2) прафесійны доўг і абавязкі;

3) асаблівасці маральнай рэгуляцыі ў прафесіі.

Маральная дылема. Маральная дылема — гэта сітуацыя выбару, у якой хто-небудзь пастаўлены перад неабходнасцю маральнага выбару паміж двума магчымасцямі, аднак выбар любой з іх звязаны з парушэннем тых або іншых маральных прадпісанняў. Дыскусіі пра тое, ці магчыма цалкам выконваць патрабаванні маралі і не здзяйсняць дзеянняў, якія супярэчаць гэтым нормам, працягваюцца шмат стагоддзяў.

У 1967 г. англійскім філосафам Філіпай Фут быў сфармуляваны ўяўны эксперымент у этыцы, які атрымаў назву «праблема ваганеткі» (англ. Trolley problem). Спачатку ён быў сфармуляваны наступным чынам: «Цяжкая ваганетка, страціўшы кіраванне, імчыць па рэйках. На яе шляху знаходзяцца пяць чалавек, прывязаныя да рэек. На шчасце, вы можаце пераключыць стрэлку — і тады ваганетка паедзе па запасным пуці. Аднак на запасным пуці знаходзіцца адзін чалавек, таксама прывязаны да рэек. Якія будуць вашы дзеянні?»

Такім чынам, чалавек пастаўлены перад тэарэтычным выбарам: не рабіць нічога, і тады ваганетка раздушыць пяць чалавек, або ўласнымі рукамі пераключыць рычаг, што прывядзе да гібелі аднаго чалавека на запасным пуці. Розныя этычныя падыходы будуць па-рознаму ацэньваць выбар чалавека ў залежнасці ад таго, што важнейшае: сам учынак ці яго наступствы.

У далейшым з’явіліся варыяцыі дадзенай маральнай дылемы. У прыватнасці, амерыканскі філосаф Джудзіт Томсан прапанавала фармулёўку з назвай «Тоўсты чалавек»: «Ваганетка імчыць па рэйках, да якіх прывязаны пяць чалавек. Вы знаходзіцеся на мосце, які праходзіць над рэйкамі. У вас ёсць магчымасць спыніць ваганетку, кінуўшы на пуці што-небудзь цяжкае. Побач з вамі знаходзіцца тоўсты чалавек, і адзіная магчымасць спыніць ваганетку — спіхнуць яго з моста на пуці. Якія будуць вашы дзеянні?»

Галоўнае адрозненне дадзенай фармулёўкі маральнай дылемы ад першапачатковай заключаецца ў тым, што чалавек не проста пераключае стрэлку (што прыводзіць да выратавання пяці чалавек і негатыўнага пабочнага эфекту — гібелі чалавека на запасным пуці), а праяўляе агрэсію ў дачыненні да тоўстага чалавека. Такім чынам, узнікае пытанне пра розніцу дзеянняў: таго, што мае негатыўны пабочны эфект, і таго, што проста накіравана супраць чалавека, няхай і для дасягнення станоўчых вынікаў.

Якім чынам змяненне фармулёўкі дылемы можа паўплываць на адказы людзей?

Такім чынам, дадзены ўяўны эксперымент прымушае нас усвядоміць неадназначнасць, умоўнасць і супярэчлівасць маральных норм. Пры гэтым прытрымліванне агульных маральных норм не абароніць чалавека ад асабістай адказнасці і складанага маральнага выбару ў нестандартнай сітуацыі.

Маральная дылема прысутнічае ў жыцці людзей у самых розных сітуацыях. Выбар чалавека ў канкрэтных жыццёвых абставінах раскрываецца на прыкладзе многіх гістарычных падзей, літаратурных сюжэтаў.

У двары Суражскай сярэдняй школы знаходзіцца помнік, які адлюстроўвае дзяцей: Лізу (14 гадоў), Сяргея (10 гадоў), Зіну (7 гадоў) і Мішу (3 гады).

Якім гістарычным падзеям прысвечаны дадзены помнік?

У якім творы беларускай літаратуры расказана гэта гісторыя?

Як вы сфармулявалі б маральную дылему, што можа быць праілюстравана з дапамогай дадзенага помніка?

Выкарыстайце памятку для работы з мемарыяльнымі знакамі і помнікамі.

Акрамя адраджэння рэальных маральных дылем, у літаратуры існуюць таксама фармулёўкі гіпатэтычных этычных норм, звязаныя з узаемадзеяннем чалавека і створаных ім істот, напрыклад робатаў. У прыватнасці, пісьменнік-фантаст Айзек Азімаў у 1940-я гг. сфармуляваў «Тры законы робатэхнікі»:

1) робат не можа прычыніць шкоду чалавеку або сваім бяздзеяннем дапусціць, каб чалавеку была прычынена шкода;

2) робат павінен падпарадкоўвацца ўсім загадам, якія дае чалавек, акрамя тых выпадкаў, калі гэтыя загады супярэчаць Першаму Закону;

3) робат павінен клапаціцца пра сваю бяспеку ў той меры, у якой гэта не супярэчыць Першаму або Другому Законам.

А. Азімаў дэталёва выклаў маральныя абгрунтаванні Трох Законаў наступнымі довадамі аднаго з герояў сваіх твораў:

1) чалавек звычайна ўстрымліваецца ад нанясення шкоды іншаму чалавеку, за выключэннем выпадкаў вострага прымусу (напрыклад, на вайне) або каб выратаваць вялікую колькасць людзей. Гэта эквівалентна Першаму Закону;

2) аналагічна, адчуваючы адказнасць перад грамадствам, чалавек выконвае ўказанні аўтарытэтных людзей: урачоў, настаўнікаў, начальнікаў і г. д., што адпавядае Другому Закону;

3) нарэшце, кожны з нас клапоціцца пра сваю бяспеку, а гэта і ёсць Трэці Закон.

У адным з апавяданняў цыкла персанаж Азімава прыходзіць да высновы аб этыцы Трох Законаў: «…калі добра падумаць, Тры Законы робатэхнікі супадаюць з асноўнымі прынцыпамі большасці этычных сістэм, што існуюць на Зямлі… прасцей кажучы, калі Баерлі выконвае ўсе Законы робатэхнікі, ён або робат, або вельмі выхаваны чалавек».

«Я, робат» (англ. I, Robot) — мастацкі навукова-фантастычны фільм, пастаўлены паводле цыкла твораў амерыканскага пісьменніка-фантаста Айзека Азімава аб пазітронных робатах.

Якія этычныя праблемы адлюстраваны ў прыведзеных законах робатэхнікі і ў фільме? Ці з’яўляецца магчымае ўзаемадзеянне чалавека з робатамі адной з актуальных праблем этыкі?

Этычныя традыцыі. На працягу гісторыі этыка сфарміравала цэлы шэраг асноўных этычных традыцый.

Якім чынам звязаны паміж сабой: геданізм і эгаізм, геданізм і эўдэманізм, геданізм і ўтылітарызм?