*§ 8-1. Дэмакратыя

Дэмакратыя. Паняцце «дэмакратыя» ўпершыню з’явілася ў антычнасці. У той перыяд дэмакратыю разглядалі як асаблівую разнавіднасць арганізацыі дзяржавы, у якой улада належыць не адной асобе і не групе асоб, а ўсім свабодным грамадзянам (толькі мужчынам), якія карыстаюцца роўнымі правамі на ўдзел у кіраванні дзяржавай.

Параўнайце ілюстрацыі правядзення сходу ў старажытных Афінах і веча ў Полацку. Якія агульныя элементы можна вылучыць? У чым адрозненне?

Ужо першыя ўяўленні пра дэмакратыю зыходзілі з таго, што найбольш важнымі яе рысамі з’яўляюцца: народаўладдзе, наяўнасць роўнасці ўсіх грамадзян перад законам, роўнае права на ўдзел у кіраўніцтве грамадствам, прыняцце рашэнняў большасцю галасоў. У сучасных умовах дэмакратыя набыла новыя формы, але пры гэтым яна захоўвае сваю галоўную сутнасць — народаўладдзе.

Галоўнай асаблівасцю дэмакратыі ў сучасным грамадстве з’яўляецца тое, што гэта дэмакратыя прадстаўнічая. Прадстаўнічая дэмакратыя будуецца не на прамым волевыяўленні народа, а на тым, што народ абірае сваіх прадстаўнікоў у органы дзяржавы і тым самым надзяляе іх правам прымаць рашэнні ад яго імя, гэта значыць, дэлегуе ім пэўныя паўнамоцтвы. Галоўным элементам прадстаўнічай дэмакратыі з’яўляецца парламент (ад франц. parler — гаварыць). Першыя парламенты з’явіліся ў эпоху позняга феадалізму для таго, каб абмежаваць уладу манарха. Радзімай парламента з’яўляецца Англія. Парламент — гэта вышэйшы выбарчы орган, які здзяйсняе прадстаўніцтва асноўных сацыяльна-палітычных інтарэсаў розных пластоў грамадства. Парламент — гэта вышэйшы заканадаўчы орган сучаснага дэмакратычнага грамадства, яго галоўнай функцыяй з’яўляецца выданне законаў. Парламент абіраецца народам, увасабляе вяршэнства яго суверэннай улады, кіруе ад імя народа. У розных краінах ён называецца па-рознаму: парламент, кангрэс, рыксдаг, сойм і інш.

Як вы лічыце, пра якую каштоўнасць або прынцып дэмакратыі выказаўся Вацлаў Гавел?

«Толькі грамадзянскае грамадства, у якім актыўныя грамадзяне свабодна ўдзельнічаюць у грамадскім жыцці, праяўляючы пры гэтым альтруізм і салідарнасць з іншымі, можа захоўваць дэмакратыю жыццяздольнай».

Для таго каб дзеянні палітычнай эліты былі на ўзроўні чаканняў грамадзян, узнікае неабходнасць у пастаянным удзеле апошніх у працэсе прыняцця рашэнняў, прычым не толькі шляхам галасавання раз у чатыры гады. Рэферэндумы, плебісцыты, апытанні грамадзянскай думкі — гэта элементы прамой дэмакратыі, якія дазваляюць шырокім пластам грамадства ўдзельнічаць у прыняцці рашэнняў. У дэмакратычным грамадстве грамадзяне актыўна ўдзельнічаюць у працэсах прыняцця рашэнняў па жыццёва важных пытаннях грамадства. Яны даводзяць да прадстаўнікоў улады свае праблемы, просяць прыняцця дзейсных рашэнняў і мер і актыўна ўдзельнічаюць у рэалізацыі пастаўленых задач.

Рэферэндум — форма непасрэднага волевыяўлення грамадзян, гэта інстытут прамой дэмакратыі. Радзімай рэферэндуму з’яўляецца Швейцарыя. Да сённяшняга дня самая вялікая колькасць рэферэндумаў праводзіцца ў гэтай краіне. Рашэнні, якія прымаюцца рэферэндумам, маюць два статусы: абавязковы і рэкамендацыйны. У заканадаўстве многіх краін (у тым ліку і ў нашай краіне) утрымліваецца норма, згодна з якой рашэнні, прынятыя на рэферэндуме, могуць быць скасаваны толькі рэферэндумам. Гэта падкрэслівае асаблівую ролю рэферэндуму ў дэмакратычным грамадстве. Таксама важным элементам дэмакратыі з’яўляецца плебісцыт.

Плебісцыт — гэта апытанне грамадзян, як правіла, з мэтай выявіць грамадскую думку.

Вывучыце главу Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, прысвечаную рэферэндуму. Запоўніце табліцу.

Права грамадзян ініцыяваць законапраекты ці арганізоўваць рэферэндумы, выказваць сваё меркаванне з нагоды розных праектаў рашэнняў — усё гэта элементы «дэмакратыі ўдзелу», якая заклікана кампенсаваць пэўныя недахопы «прадстаўнічай дэмакратыі». Іншымі словамі, «дэмакратыя ўдзелу» — гэта няспынныя адносіны паміж абранымі і выбаршчыкамі, чыноўнікамі і выбаршчыкамі. Гэта, па сутнасці, «дыялог з грамадзянінам». Усе члены супольнасці павінны мець магчымасць браць удзел у агульным прыняцці рашэнняў.

Выбарчае права. Найважнейшай прыметай дэмакратычнай сістэмы з’яўляецца магчымасць грамадства кантраляваць уладу. Галоўнымі інструментамі кантролю з’яўляюцца сродкі масавай інфармацыі і дзейнасць апазіцыйных арганізацый і партый. Выбары таксама з’яўляюцца працэдурай, у якой рэалізуецца функцыя кантролю ўлады над грамадствам, бо выбары — гэта механізм змены кіруючых эліт, перадачы ўлады мірным, законным шляхам. Выбары рэгулююцца выбарчым правам.

Выбарчае права — гэта сукупнасць юрыдычных норм, якія рэгулююць удзел грамадзян у выбарах прадстаўнічых органаў улады. Выбарчае права рэгламентуе пытанне аб тым, хто можа абіраць і быць абраным.

Прынята вылучаць актыўнае і пасіўнае выбарчае права.

Актыўнае выбарчае права — гэта права грамадзяніна абіраць, асабіста ўдзельнічаць у выбарах.

Пасіўнае выбарчае права — гэта права быць абраным у прадстаўнічыя органы ці на выбарчую пасаду. У аснову сучаснага выбарчага права закладзены прынцып усеагульных, свабодных, прамых, таемных і роўных выбараў.

Выбарчае права для ўсіх?

Барацьба за жаночае выбарчае права стала масавай у канцы XIX ст. і вялася як жанчынамі, так і мужчынамі самых розных поглядаў.

Адной з ідэалагічных асноў суфражызму лічыцца праца англійскага ліберальнага філосафа Джона Сцюарта Міля «Падпарадкаванне жанчын», выдадзеная ў 1869 г. У гэтай працы, якая прагрымела ў свой час па ўсёй Еўропе, ён адзначыў: «Заканадаўчая падтрымка падпарадкавання аднаго полу другому шкодная».

Скарыстайцеся сэрвісам міжнароднай арганізацыі нацыянальных парламентаў (https://data.ipu.org/women-ranking?month=1&year=2020) і даведайцеся, якое месца займае Рэспубліка Беларусь у міжнародным рэйтынгу па колькасці жанчын у парламенце.

Няўдзел у выбарах: апатыя выбаршчыкаў ці байкот?

На працягу шэрагу гадоў існуе заклапочанасць станам дэмакратыі, асабліва ў больш дэмакратычных краінах. Узровень удзелу грамадзян у выбарах зніжаецца, што, відаць, сведчыць пра адсутнасць цікавасці і ўцягнутасці з боку грамадзян. Нізкі ўзровень яўкі на выбары ставіць пад пытанне легітымнасць так званых дэмакратычна абраных прадстаўнікоў, якія ў некаторых краінах фактычна абіраюцца меншасцю выбаршчыкаў.

Абсентэізм (ад лац. absens — адсутны, англ. absenteeism) — ухіленне выбаршчыкаў ад удзелу ў галасаванні на выбарах, ці, у больш шырокім разуменні, палітычныя паводзіны, якія характарызуюцца бяздзейнасцю, ухіленнем ад якога-небудзь палітычнага ўдзелу. Галоўным чынам, маецца на ўвазе ўхіленне ад удзелу ў выбарах.

Якія адказы, на вашу думку, характарызуюць дэмакратычны і недэмакратычны палітычныя рэжымы?

Выбарчая сістэма. У кожнай краіне складваецца свая выбарчая сістэма. Выбарчая сістэма — гэта сукупнасць усталяваных законам правіл, прынцыпаў і прыёмаў, з дапамогай якіх вызначаюцца вынікі галасавання і размяркоўваюцца дэпутацкія мандаты. Мандат — месца ў парламенце, атрыманае пасля перамогі на выбарах, выдаецца на перыяд да наступных выбараў. Асноўнымі тыпамі выбарчых сістэм з’яўляюцца: мажарытарная, прапарцыянальная, змешаная.

Мажарытарная сістэма можа быць сістэмай абсалютнай большасці і адноснай большасці. У першым выпадку абраным лічыцца кандыдат, які атрымаў абсалютную большасць галасоў — 50 % плюс адзін голас ад ліку грамадзян, што з’явіліся на выбары. Пры такой сістэме выбары часта праходзяць за два туры. Калі ў першым туры (першае галавасаванне) ні адзін кандыдат не перамог, то два кандыдаты, якія набралі найбольшую колькасць галасоў, выходзяць у другі тур. Абраным лічыцца той, хто атрымаў больш за палову галасоў выбаршчыкаў, якія бралі ўдзел у паўторным галасаванні. На выбарах па мажарытарнай сістэме адноснай большасці кандыдату для перамогі дастаткова набраць больш галасоў, чым каму-небудзь з яго канкурэнтаў, і не абавязкова больш за палову.

Галоўнае адрозненне прапарцыянальнай сістэмы ад мажарытарнай вызначаецца ў тым, што яна будуецца не на прынцыпе большасці, а на прынцыпе прапарцыянальнасці паміж атрыманымі галасамі і месцамі ў абраным органе. Дэпутатамі становяцца члены партый у адпаведнасці з колькасцю пададзеных за іх галасоў. Выбаршчыкі галасуюць не за асобных кандыдатаў, а за партыйныя спісы. Прапарцыянальнай сістэме для вызначэння вынікаў галасавання ўсталёўваецца квота — мінімум галасоў, неабходных для абрання аднаго дэпутата. Для вызначэння квоты агульная колькасць галасоў дзеліцца на колькасць дэпутацкіх месцаў. Месцы паміж партыямі размяркоўваюцца дзяленнем атрыманых імі галасоў на квоту. У шэрагу краін з прапарцыянальнай сістэмай дзейнічае так званы выбарчы парог. Гэта азначае, што дзеля таго, каб быць прадстаўленым у парламенце, партыя павінна атрымаць не менш за пэўны працэнт галасоў выбаршчыкаў, пераадолець пэўны бар’ер (у розных краінах ён розны, ад 2 да 10 %). Партыі, якія не пераадолелі гэтага бар’ера, не атрымліваюць месцаў у парламенце. Прапарцыянальная сістэма можа выкарыстоўвацца толькі на выбарах у парламент ці іншыя (мясцовыя) прадстаўнічыя органы.

Змешаная сістэма — гэта сістэма, пры якой адна частка парламента абіраецца па мажарытарнай сістэме адноснай большасці, а другая — па прапарцыянальнай. Кожны выбаршчык пры такой сістэме мае два галасы. Адзін голас ён аддае за кандыдата, які абіраецца па мажарытарнай сістэме, а другі голас — за партыйны спіс. Пры падвядзенні вынікаў асобна падлічваюцца і першыя, і другія галасы выбаршчыкаў. Прадстаўніцтва любой партыі ў парламенце складваецца з тых яе прадстаўнікоў, якія абраны і па мажарытарнай, і па прапарцыянальнай сістэме. Выбары праходзяць за адзін тур.

У сучасных дэмакратычных сістэмах прынцыпы выбарчага права распаўсюджваюцца і на ўдзел грамадзян у рэферэндумах.