§ 8. Дэмакратыя

Паняцце дэмакратыі. Дэмакратыя (ад грэч. δῆμος — народ і κράτος — улада) літаральна азначае «народаўладдзе». У антычнасці дэмакратыю разглядалі як асаблівую разнавіднасць арганізацыі дзяржавы, у якой улада належыць не адной асобе ці групе асоб, а ўсім свабодным грамадзянам (у той час толькі мужчынам), якія карыстаюцца роўнымі правамі на ўдзел у кіраванні дзяржавай. Антычная дэмакратыя па сваёй форме была дэмакратыяй прамой, яна была заснавана на непасрэдным удзеле грамадзян у кіраванні грамадскім жыццём.

Дзе і калі ў Беларусі з’явіліся першыя дэмакратычныя формы палітычнага жыцця?

У сучасных умовах дэмакратыя набыла новыя формы, але пры гэтым яна захавала сваю галоўную сутнасць — народаўладдзе.

У наш час распаўсюджана азначэнне дэмакратыі, якое прапанаваў амерыканскі дзяржаўны дзеяч, прэзідэнт ЗША ў 1861−1865 гг. Аўраам Лінкальн: «Дэмакратыя — гэта праўленне народа, з дапамогай народа і для народа».

Пры дэмакратыі ўлада ажыццяўляецца народам або праз асабісты ўдзел (выбары, рэферэндумы), або праз сваіх прадстаўнікоў, абраных у органы дзяржаўнай улады.

Формы дэмакратыі. Прамая дэмакратыя азначае, што ўлада ажыццяўляецца самім народам без палітычных пасрэднікаў. Як? Праз выбары на аснове ўсеагульнага выбарчага права, удзел у абмеркаванні праектаў законаў, рэферэндумы, сходы грамадзян, шляхам звароту ў органы ўлады.

Колькі рэспубліканскіх рэферэндумаў было праведзена ў Рэспубліцы Беларусь? Якія важныя пытанні выносіліся на галасаванне?

Прамая дэмакратыя не толькі захоўвае сваё значэнне ў сучасным свеце, але і ўмацоўвае свае пазіцыі дзякуючы электронным сэрвісам зваротнай сувязі.

Зайдзіце на сайт e-gov.by. Азнаёмцеся з ідэямі электроннага ўрада для Беларусі. Даведайцеся, якім чынам адбываецца павышэнне ступені ўдзелу ўсіх грамадзян у працэсах кіравання краінай з дапамогай электронных сэрвісаў.

Прадстаўнічая дэмакратыя заснавана на тым, што народ абірае сваіх прадстаўнікоў у органы ўлады і тым самым надзяляе іх правам прымаць рашэнні ад яго імя, інакш кажучы, дэлегуе ім пэўныя паўнамоцтвы. У сучасным грамадстве дадзеная форма дэмакратыі з’яўляецца найбольш распаўсюджанай.

Чаму парламент з’яўляецца галоўным элементам прадстаўнічай дэмакратыі? Як называецца парламент Рэспублікі Беларусь?

Віды выбарчых сістэм. Выбары рэгулююцца выбарчым правам. Выбарчае права — гэта сукупнасць юрыдычных норм, якія рэгулююць удзел грамадзян у выбарах прадстаўнічых органаў улады.

У вузкім сэнсе выбарчае права азначае права грамадзян абіраць і быць абранымі.

Вывучыце інфаграфіку ўвядзення выбарчага права для жанчын. Дзе жанчыны атрымалі выбарчыя правы раней, дзе — пазней? Чым гэта можна растлумачыць?

Высветліце, колькі жанчын у складзе дзеючага беларускага парламента. Даведайцеся, якое месца займае наша краіна па колькасці жанчын у парламенце.

Прынята вылучаць актыўнае і пасіўнае выбарчае права. Актыўнае выбарчае права — гэта права грамадзяніна выбіраць, браць асабісты ўдзел у выбарах. Пасіўнае выбарчае права — гэта права быць абраным у прадстаўнічыя органы ці на выбарную пасаду.

У аснову сучаснага выбарчага права закладзены прынцып усеагульных, свабодных, роўных, прамых і тайных выбараў. Гэта азначае, што ўсе паўналетнія грамадзяне дзяржавы, якія маюць права голасу па законе (электарат), незалежна ад полу, расы, нацыянальнасці, рэлігіі, месца жыхарства могуць выбіраць прадстаўнікоў у органы ўлады. Галасаванне ажыццяўляецца таемна, ніхто не можа кантраляваць працэс галасавання. Прынцып роўнасці азначае, што ўсе выбаршчыкі ўдзельнічаюць у выбарах на роўных падставах. Выбары з’яўляюцца свабоднымі: выбаршчык асабіста вырашае, ці ўдзельнічаць яму ў выбарах і за каго галасаваць (хоць у некаторых краінах удзел у выбарах з’яўляецца абавязковым).

Усеагульнае выбарчае права мае пэўныя абмежаванні (выбарчы цэнз — устаноўленыя канстытуцыяй ці выбарчым законам умовы для ажыццяўлення грамадзянінам выбарчага права). Так, правы ўдзельнічаць у выбарах, абірацца прэзідэнтам ці дэпутатам парламента прадастаўляюцца па дасягненні пэўнага ўзросту. Ёсць і іншыя абмежаванні, якія ў кожнай краіне ўстанаўліваюцца заканадаўствам.

Ці выключае абавязковае галасаванне правядзенне свабодных выбараў?

● У шэрагу краін дзейнічае абавязковае галасаванне — прынцып выбарчага права, згодна з якім удзел у выбарах разглядаецца як абавязак ці грамадская функцыя выбаршчыка. Абавязковым з’яўляецца толькі ўдзел у галасаванні — выбаршчык можа аддаць незапоўнены бюлетэнь.

● Парушэнне абавязку ўдзельнічаць у выбарах без паважлівай прычыны, як правіла, цягне прымяненне санкцый (штрафу, выключэння з выбарчых спісаў, абмежавання магчымасцей паступіць на дзяржаўную службу).

Як вы думаеце, у сувязі з чым была ўведзена такая норма?

Выбары таксама могуць быць прамымі і ўскоснымі. Прамыя выбары азначаюць, што грамадзяне самі абіраюць прадстаўнікоў у парламент ці іншы орган або самі галасуюць за прэзідэнта. Пры ўскосных выбарах грамадзяне абіраюць які-небудзь орган, які потым і завяршае выбары сваім галасаваннем. Напрыклад, у Рэспубліцы Беларусь праз ускосныя выбары фарміруецца адна з палат парламента — Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу. Яго члены абіраюцца дэпутатамі мясцовых саветаў дэпутатаў базавага ўзроўню кожнай вобласці і горада Мінска.

У кожнай краіне складваецца свая выбарчая сістэма. Выбарчая сістэма — гэта сукупнасць устаноўленых законам правіл, прынцыпаў і прыёмаў, з дапамогай якіх вызначаюцца вынікі галасавання ў прадстаўнічыя органы ўлады і на дзяржаўныя пасады. Асноўнымі тыпамі выбарчых сістэм з’яўляюцца: мажарытарная, прапарцыянальная, змешаная.

Даведайцеся імёны палітыкаў, якія прадстаўляюць вашу выбарчую акругу ў парламенце, у мясцовым Савеце дэпутатаў.

Прынцыпы дэмакратыі. У наш час дэмакратыю разглядаюць як асаблівы тып палітычнай сістэмы (палітычнага рэжыму), у якой рэалізаваны наступныя асноўныя прынцыпы.

Асаблівае значэнне пры ажыццяўленні палітычных інтарэсаў мае раўнапраўе грамадзян, захаванне свабоды слова, думкі, сходаў і іншых палітычных правоў і свабод. Непарушным правілам з’яўляецца прынцып «дазволена ўсё, што не забаронена законам».

Дэмакратыя — гэта ўлада большасці, пры якой частцы грамадства, што засталася ў меншасці, гарантавана абарона ад ганенняў за несупадзенне поглядаў з меркаваннем большай часткі насельніцтва.