*§ 5-1. Сацыяльныя працэсы і змяненне грамадства

Сацыяльны працэс. Сацыяльнымі працэсамі называюць серыю з’яў узаемадзеяння людзей адзін з адным або серыю з’яў, што адбываюцца ў арганізацыі і структуры груп, якія змяняюць адносіны паміж людзьмі ці паміж састаўнымі элементамі супольнасці.

Існуе мноства падыходаў да класіфікацыі сацыяльных працэсаў.

Амерыканскія сацыёлагі Роберт Парк і Эрнст Бёрджэс у сярэдзіне ХХ ст. прапанавалі шэсць тыпаў сацыяльных працэсаў: кааперацыю (супрацоўніцтва), канкурэнцыю (саперніцтва), прыстасаванне (адаптацыю), асіміляцыю (паступовае зліццё), амальгамізацыю (змешванне), канфлікт (сутыкненне).

У дапаўненне да гэтай класіфікацыі сёння вучоныя вылучаюць наступныя віды сацыяльных працэсаў:

● працэсы аднаўлення (захаванне сістэмы праз паўтарэнне) і развіцця (захаванне праз новую якасць: прагрэсіўныя ці рэгрэсіўныя, рэвалюцыйныя ці эвалюцыйныя працэсы);

● стыхійныя (незапланаваныя) і свядомыя (запланаваныя) працэсы;

● працэсы сацыяльнай мабільнасці;

● працэсы падтрымання межаў — захаванне пагранічных (раздзяляльных) ліній паміж сацыяльнымі групамі;

● працэсы арганізацыі (стварэнне новага, упарадкаванне), дэзарганізацыі (разбурэнне правіл, структур) і рэарганізацыі (змены, паляпшэнні, перабудовы).

Вывучэнне сацыяльных працэсаў узнімае праблему іх ацэнкі як прагрэсіўных ці рэгрэсіўных, што звязана з пытаннем аб крытэрыях сацыяльнага прагрэсу, а таксама ўвязваецца з узроўнем даверу грамадзян да сацыяльных інстытутаў, якія дзейнічаюць у грамадстве.

Якія сацыяльныя працэсы ў беларускім грамадстве можна ахарактарызаваць на падставе даных сацыяльнага апытання?

Масавыя паводзіны. Найноўшыя тэхналогіі паскараюць працэс фарміравання сацыяльных дзеянняў і пашыраюць іх палітру. У грамадскай свядомасці ўжо ўкараніліся такія інтэрнацыянальныя паняцці, як «пікап» (тэхніка хуткага і выніковага знаёмства), «флешмоб» (аператыўна ініцыіраванае калектыўнае сацыяльнае дзеянне з пэўнай нагоды).

Вынікі даследаванняў беларускіх сацыёлагаў паказваюць, што на выпрацоўку і рэалізацыю сацыяльных дзеянняў людзей усё большы ўплыў аказваюць інтэрнэт-рэсурсы. З аднаго боку, гэта свабода, калі любы можа выказаць сваё меркаванне і быць пачутым (прачытаным) велізарнай аўдыторыяй, з другой — адказнасць, паколькі свядома ці міжволі некарэктна пададзеная інфармацыя можа справакаваць «сацыяльную хвалю». Таму сёння да ўсіх актыўных інтэрнэт-карыстальнікаў грамадства прад’яўляе два асноўныя патрабаванні — прафесійная кампетэнтнасць і сацыяльная адказнасць. Узгодненасць індывідуальных ці групавых сацыяльных дзеянняў залежыць ад якасці інфармацыі, якой людзі кіруюцца. Адэкватная інфармацыя садзейнічае ўзгодненасці сацыяльных дзеянняў, памылковая ці наўмысна скажоная — перашкаджае канструктыўнаму ўзаемадзеянню. Шырокія магчымасці ў стварэнні, перадачы, прыёме і распаўсюджванні інфармацыі сёння даступныя любому чалавеку. Калі яшчэ ў ХХ ст. толькі дзяржавы ці буйныя карпарацыі маглі ўтрымліваць сродкі масавай інфармацыі, якія абслугоўваюць іх інтарэсы, то ў ХХІ ст. нават невялікая творчая група, якая прасоўвае свой інтэрнэт-рэсурс ці сеткавае выданне, або здольны і актыўны блогер-адзіночка могуць аказваць намнога большы ўплыў на масавую свядомасць і грамадскую думку, чым, напрыклад, тэлевізійны канал ці афіцыйные друкаванае выданне. Такія змены адкрываюць шырокія магчымасці для творчых і добра адукаваных маладых людзей, якія могуць рэалізоўваць свае найлепшыя здольнасці як актыўных і адказных членаў грамадства. Многія патэнцыяльныя праекты і напрамкі работы ў фармаце «сацыяльнага дзеяння» чакаюць сваіх ініцыятыўных і мэтанакіраваных рэалізатараў. Актуальная тэматыка гэтых праектаў: фарміраванне экалагічнай свядомасці грамадства; папулярызацыя фізічнай культуры і здаровага ладу жыцця; развіццё маладзёжных дзелавых ініцыятыў, узбагачэнне каштоўнасцей малой радзімы і да т. п.

Сацыяльны рух. У любым сацыяльным руху пры ўсіх абставінах, абумоўленых спецыфікай краіны, рэгіёна, вылучаюць чатыры аднолькавыя стадыі: пачатковы неспакой (узнікненне няўпэўненасці ў заўтрашнім дні, пачуццё сацыяльнай несправядлівасці, ломка сістэмы каштоўнасцей і звыклых норм паводзінаў), узбуджэнне (абмеркаванне існуючага стану, фармуляванне асноўных праблем, вылучэнне лідараў), фармалізацыя (афармленне руху, пастаноўка мэт і задач, рэгістрацыя), інстытуцыяналізацыя (устанаўліваюцца пэўныя ўзоры і нормы паводзінаў, сімволіка, ідэалогія).

Натоўп. Да супольнасцей, заснаваных на падабенстве паводзінаў, належаць натоўп, публіка, аўдыторыя. Натоўп — гэта часовае скопішча людзей, якія пры непасрэдным фізічным кантакце спантанна рэагуюць на адзін і той жа раздражняльнік падобным чынам.

Сацыёлаг Г. Блумер у працы «Калектыўныя паводзіны» вылучае наступныя тыпы натоўпу: выпадковы, абумоўлены, агрэсіўны, экспрэсіўны.

Выпадковы натоўп (людзі, якія сабраліся на вуліцы з нагоды здарэння) вылучаецца кораткачасовасцю ўтварэння, наяўнасцю слабай сувязі і пэўнага адзінства, выкліканага часовым інтарэсам да аб’екта. Адметнай прыметай абумоўленага натоўпу з’яўляецца ўпарадкаваная, загадзя спланаваная дзейнасць (напрыклад, збор на стадыёне гледачоў футбольнага матчу). Агрэсіўны натоўп арганізуе паводзіны ў напрамку пэўнай мэты экстрэмальнага характару (напрыклад, лінчаванне, пагром, барацьба і інш.). І нарэшце, экспрэсіўны натоўп (у рэлігійных сектах, натоўп, які танцуе) звернуты толькі на сябе і не мае ніякай іншай мэты, акрамя знешняга выяўлення пачуццяў, таму паводзіны могуць прымаць формы захаплення, абурэння, смеху, плачу, крыку, скокаў і танцаў. Першыя тры тыпы натоўпу накіроўваюць дзеянні людзей на якую-небудзь сумесную мэту; адзіна магчымай мэтай экспрэсіўнага натоўпу можа быць зняцце напружання ў экспрэсіўным руху, які імкнецца да рытмічнасці.

Я. Шчапаньскі разглядае чатыры роды натоўпу: агрэсіўны, уцякаючы, прагнучы і экспрэсіўны (які дэманструе).

Агрэсіўныя натоўпы, у сваю чаргу, маюць тры віды: які лінчуе (натоўп, накіраваны супраць аднаго чалавека), які тэрарызуе (накіраваны супраць пэўнай катэгорыі асоб або групы), які змагаецца (абараняецца неарганізаваным чынам). Да ўцякаючых натоўпаў Я. Шчапаньскі адносіць натоўп, які ратуецца ад рэальнай або ўяўнай небяспекі (напрыклад, пры пажары), і панічныя ўцёкі арганізаванай групы. Прагнучы натоўп штурмуе крамы, банкі ў крызісныя перыяды. Экспрэсіўны натоўп аб’ядноўвае людзей, якія жадаюць выказаць свае погляды, захапленне або пратэст, адабрэнне ці абурэнне.

Публіка, як і натоўп, з’яўляецца стыхійным аб’яднаннем, але ёю лягчэй кіраваць. Гэта сукупнасць асоб, інтарэсы і ўстаноўкі якіх арыентаваны ў адным напрамку. Вылучаюць сабраную і несабраную публіку. Сабранай публікай з’яўляецца аўдыторыя — сукупнасць людзей, сабраных у адным месцы, якія маюць падобныя чаканні або цікавяцца адным прадметам. Аўдыторыя можа быць арганізавана выпадкова або наўмысна (напрыклад, аўдыторыя ў тэатры, цырку, на лекцыі, выставе). Наяўнасць ідэнтычных установак фарміруе гатоўнасць да рэагавання падобным чынам, што можа стаць перадумовай ператварэння аўдыторыі ў натоўп. На паводзіны індывідаў, якія прадстаўляюць аўдыторыю, пэўным чынам уплываюць нормы, агульнапрынятыя ў дадзеным тыпе сацыяльнай асацыяцыі. Напрыклад, узоры паводзінаў тэатральнай аўдыторыі адрозніваюцца ад мадэляў дзеянняў, характэрных для людзей, што сабраліся на футбольным матчы.

Несабраная публіка аб’ядноўвае вялікую колькасць людзей (напрыклад, чытачоў газеты ці гледачоў тэлевізійнага канала), падабенства іх паводзінаў абумоўлена наяўнасцю ідэнтычных стымулаў (ацэнак, стэрэатыпаў, светапоглядных, навуковых, палітычных і іншых установак) і рэфлектыўнасцю пазіцыі, а не «эмацыйным заражэннем». Для несабранай публікі, такім чынам, не характэрныя псіхалагічныя механізмы, якія праяўляюцца ў натоўпе і аўдыторыі.

Трагедыя на Нямізе адбылася 30 мая 1999 г., у канцы святочнага мерапрыемства ў Мінску, калі людзі, хаваючыся ад дажджу, запоўнілі падземны пераход да станцыі метро «Няміга». Загінулі 53 чалавекі, паранены больш за 250. Большасць загінуўшых былі маладыя людзі ва ўзросце ад 14 да 20 гадоў. 

Назавіце прычыны, з-за якіх публіка на мерапрыемстве ператварылася ў натоўп. Вызначце від натоўпу. Ці магчыма было гэта прадухіліць? Даступна растлумачце кожны пункт інструкцыі аб паводзінах у натоўпе.

Рэвалюцыя ці рэформа. Аляксіс дэ Таквіль пісаў, што «аб’ектыўныя мэты рэвалюцыі могуць быць дасягнуты рэфарматарскімі метадамі пры ўмове іх усведамлення вярхамі, іх гнуткасці і палітычнай волі». Абгрунтаванню гэтых ідэй, якія часам называюцца «законам рэвалюцыі», прысвечана адна з кніг французскага сацыёлага. Гэтыя ж словы прымяняюцца да ўсіх рэвалюцый — вялікіх і малых, слаўных і бясслаўных, «каляровых» і «чорна-белых», уключаючы і тую, што стварыла Савецкі Саюз, і тую, што завяршыла яго існаванне. Важна толькі адно: пад аб’ектыўнымі мэтамі павінна разумецца не заваяванне ўлады, а дабрабыт народа, захаванне цэласнасці грамадства, новыя перспектывы развіцця.

П. Сарокін, прааналізаваўшы 70 прыкладаў узнікнення рэвалюцыйнай сітуацыі, вылучыў сем асноўных фактараў фрустрацыі: голад, жыллёвую праблему, пагрозу бяспецы, сегрэгацыю па палавой прымеце, па канфесіі і іншых прыметах, ушчамленне свабоды, асабістай годнасці і правоў уласнасці. Разам з тым ён падкрэслівае: «Якімі цяжкімі ні былі б умовы жыцця ў дадзеным грамадстве, але калі структура яго адносін і каштоўнасцей не расхістана, ніякія хваляванні яму не пагражаюць. <...> Рэвалюцыі здзяйсняюць не галодныя людзі, а тыя, хто не паабедаў адзін раз». Усведамленне марнасці чаканняў перамен да лепшага з’яўляецца ўнутраным імпульсам, які фарміруе ў чалавека менавіта рэвалюцыйную ўстаноўку, а не пошук, напрыклад, лепшай работы, шляхоў міграцыі, магчымасцей павышэння кваліфікацыі і перавучвання і да т. п.

З сацыялагічнага пункту гледжання гэткімі ж непрымальнымі з’яўляюцца і лібералістычныя ператварэнні ў форме «шокавай тэрапіі» і «каляровых рэвалюцый». Калі апошнія і адбываюцца зараз, то таму, што парушаецца другая ўмова А. Таквіля: вярхі не ўсведамляюць рэфарматарскія метады, ім не хапае гнуткасці і палітычнай волі.

Усё ў грамадстве: і тое, што ўзнікла стыхійна (напрыклад, полаўзроставы падзел працы), і тое, што створана ў выніку свядомай, мэтанакіраванай дзейнасці людзей (сацыяльныя інстытуты, формы зносін, установы, нормы і г. д.), з часам старэе, перастае адпавядаць новым умовам і мае патрэбу ў паляпшэнні, удасканаленні, абнаўленні ў цэлым або ў асобных аспектах. Праблема ў тым, што «зношанасць» грамадскіх форм і структур заўважыць значна цяжэй, чым дэфармацыю рэчавых кампанентаў. Пры назапашванні і ірадзіраванні падобныя дэфекты прыводзяць да парушэння нармальнага ходу сацыяльных працэсаў, з’яўлення дэструктыўных з’яў у сферы адносін, інстытутаў і супольнасцей, таму маніторынг сацыяльных асноў грамадства такі важны.