§ 5. Сацыяльныя працэсы і змяненне грамадства

Сацыяльны працэс і яго віды. Сацыяльны працэс — гэта сукупнасць аднанакіраваных і паўторных сацыяльных дзеянняў, якія захоўваюць або змяняюць бягучую сітуацыю. Часам пад сацыяльным працэсам разумеюць серыю сацыяльных змен і такім чынам апісваюць сацыяльнае развіццё.

Сукупнасць сацыяльных дзеянняў можа разглядацца як сацыяльны працэс, калі валодае наступнымі ўласцівасцямі: масавы характар; мэтанакіраванасць; паўтаральнасць у часе; устойлівасць (ёсць прычынна-выніковая сувязь этапаў); характар і змест (самадзейнасць і свядомасць удзельнікаў; сацыяльны характар дзеянняў, матываў і наступстваў). Пры канкрэтным вывучэнні грамадскіх працэсаў вылучаюць яшчэ ўмовы (знешнія і ўнутраныя) і тэмпы (эвалюцыйныя ці рэвалюцыйныя) працякання працэсу.

Які грамадскі працэс характарызуе рэформа? Прывядзіце гістарычныя і сучасныя прыклады.

Жыццё грамадства і чалавека характарызуецца шэрагам самых разнастайных сацыяльных працэсаў. Яны могуць быць накіраваны на ўзнаўленне (захаванне сістэмы праз паўтарэнне) ці развіццё (захаванне праз новую якасць: прагрэсіўныя ці рэгрэсіўныя, рэвалюцыйныя ці эвалюцыйныя працэсы). Па змесце яны могуць выступаць працэсамі арганізацыі (стварэнне новага, упарадкаванне), дэзарганізацыі (разбурэнне існуючых правіл, структур) ці рэарганізацыі (змяненне, паляпшэнне, перабудова). Па характары могуць быць стыхійнымі (незапланаванымі) і свядомымі (запланаванымі).

Працэсы адбываюцца на розных узроўнях сацыяльнай сістэмы: асобнага індывіда, сацыяльнай групы, грамадства, чалавецтва.

Вызначце, як названыя працэсы ўплываюць на сацыяльную сферу жыцця грамадства, узаемаадносіны паміж людзьмі.

У чым заключаюцца працэсы інфарматызацыі і інтэрнэтызацыі ў наш час? Як яны ўплываюць на ўзаемаадносіны паміж людзьмі? Якія яшчэ характэрныя для сучаснага грамадства працэсы вы можаце назваць?

Многія сацыяльныя працэсы знаходзяць сваё ўвасабленне ў масавых паводзінах і сацыяльных рухах.

Сутнасць і віды масавых паводзінаў. Для таго каб лепш зразумець масавыя паводзіны, неабходна спачатку разабрацца, якім чынам чалавек паводзіць сябе ў натоўпе.

Натоўп — гэта часовае скопішча людзей, якія пры непасрэдным фізічным кантакце спантанна рэагуюць на адзін і той жа раздражняльнік падобным чынам.

Да асноўных уласцівасцей натоўпу адносяць: адсутнасць арганізацыйных і маральных норм; эмацыйна-імпульсіўную сувязь членаў натоўпу; пераймальнасць і масавы псіхоз; дэіндывідуалізацыю асобы члена натоўпу і страту асабістай адказнасці.

Ад натоўпу адрозніваецца публіка — часовы сход людзей, якія маюць падобныя чаканні якога-небудзь перажывання або цікавяцца адным і тым жа прадметам. Публіка можа быць выпадковай (зборышча) або спецыяльна сабранай (гледачы ў кіно, наведвальнікі выставы). Публіка можа лёгка перайсці ў стан натоўпу, калі пры ўзнікненні моцнага раздражняльніка прынятыя нормы паводзінаў перастаюць дзейнічаць.

Знайдзіце дадатковую інфармацыю пра дзве гістарычныя падзеі, якім прысвечаны мемарыялы. Як перайначыўся натоўп у дадзеных падзеях, да чаго гэта прывяло і якія ўрокі атрымала грамадства праз гэтыя падзеі? Выкарыстайце памятку для работы з фотаздымкам мемарыяла, помніка.

Вучоныя вылучаюць розныя віды натоўпу. Выпадковы натоўп фарміруецца стыхійна, а канвенцыянальны збіраецца ў сувязі з якой-небудзь падзеяй. Экспрэсіўны натоўп выказвае эмоцыі, агрэсіўным — рухае злосць, прагным — сквапнасць, панічны — ахоплівае страх і інш. Незалежна ад віду натоўпу яго асноўнай уласцівасцю з’яўляецца тое, што ён лёгка ператвараецца з аднаго віду ў другі.

Як паводзіць сябе ў натоўпе:

● трапіўшы ў перапоўненую прастору, загадзя вызначце месцы, якія ў выпадку надзвычайнай сітуацыі з’явяцца самымі небяспечнымі (праходы паміж сектарамі на стадыёне, сетка, шкляныя дзверы, агароджы, перагародкі і да т. п.), і адзначце для сябе шляхі адыходу на выпадак, калі што-небудзь здарыцца;

● знаходзячыся ў натоўпе, спакойна перамяшчайцеся па ходзе яго руху; ні ў якім разе не спрабуйце ісці ў процілеглым кірунку;

● ухіляйцеся ад усяго нерухомага на шляху, не падымайце рэчы, якія ўпалі, і не чапляйцеся ні за што рукамі.

Дапоўніце правілы паводзінаў у натоўпе. Абмяркуйце, што неабходна ўлічваць для прадухілення панікі.

У развіцці грамадства можна прасачыць тэндэнцыю распаўсюджвання масавых з’яў. Працэсы індустрыялізацыі і ўрбанізацыі прывялі да збірання людзей у гарадах. Стандартызацыя вытворчасці і спажыванне аднатыпных тавараў, распаўсюджванне сродкаў масавай камунікацыі і масавай культуры выклікалі з’яўленне ў другой палове XIX — пачатку XX ст. мас як суб’екта сацыяльнага дзеяння.

У гэтай сувязі часам пад масавымі паводзінамі разумеюць калектыўныя паводзіны, справакаваныя ўздзеяннем сродкаў масавай камунікацыі. Масмедыя садзейнічаюць таму, што масавыя паводзіны характарызуюцца стратай індывідуальных ацэнак, аднолькавымі рэакцыямі, неўсвядомленымі матывамі.

Масавыя паводзіны — гэта аднатыпныя, супадаючыя формы паводзінаў вялікай колькасці людзей як вынік іх рэакцыі на сацыяльна істотны раздражняльнік (часцей за ўсё замах на іх інтарэсы). Асаблівасцямі масавых паводзінаў выступаюць:

• супадзенне індывідуальных стратэгій паводзінаў раз’яднаных удзельнікаў;

• ананімнасць удзельнікаў (маса заўсёды безаблічная);

• неарганізаванасць і бесструктурнасць (масавыя паводзіны па сваёй прыродзе стыхійныя, хоць магчыма «ўтаймаваць» іх і кіраваць імі).

Вызначце, у чым падабенства і адрозненне паняццяў «маса» і «натоўп». Чым адрозніваецца натоўп балельшчыкаў на стадыёне ад масы тэлегледачоў матча па ўсім свеце?

Масавыя паводзіны рэалізуюцца праз мноства форм: гэта могуць быць як неарганізаваныя дзеянні (распаўсюджванне плётак, масавая істэрыя, паніка, пагром, бунт), так і арганізаваныя (правядзенне дэманстрацый, дзейнасць сацыяльных рухаў).

Сацыяльныя рухі. Найбольш распаўсюджанай формай масавых паводзінаў можна лічыць сацыяльныя рухі — масавыя дзеянні, якія спрыяюць або перашкаджаюць сацыяльным зменам. Сацыяльны рух мае няпэўны ў часе цыкл, ён нестабільны, пры некаторых умовах лёгка распадаецца — у гэтым яго асноўнае адрозненне ад сацыяльнага інстытута.

У любым сацыяльным руху пры ўсіх асаблівасцях, абумоўленых спецыфікай краіны, рэгіёна, вылучаюць некалькі стадый. Спачатку ўзнікае пачуццё турботы, няўпэўненасці ў заўтрашнім дні, адбываецца ломка сістэмы каштоўнасцей і звыклых норм паводзінаў. Затым пачынаецца абмеркаванне існуючага становішча, фармуляванне асноўных праблем, вылучэнне лідараў. На наступных этапах адбываецца далейшае афармленне руху (пастаноўка яго асноўных мэт і задач, стварэнне сімволікі, ідэалогіі, магчымая афіцыйная рэгістрацыя арганізацыі).

Сацыяльны рух можа быць: прагрэсіўным ці рэгрэсіўным; палітычным, прафесійным, пацыфісцкім, маладзёжным, фемінісцкім, рэлігійным, нацыянальным, праваахоўным, экалагічным і інш. Вылучаюць таксама ўтапічныя рухі, накіраваныя на стварэнне ідэальнага грамадства.

Вызначце, якія мэты ставяць перад сабой грамадскія рухі, чые лагатыпы прадстаўлены на ілюстрацыях.

Кансьюмерызм, спажывецтва (ад англ. consumerism) — з’ява, якая мае некалькі значэнняў:

● рух па абароне правоў спажыўцоў;

● апісанне працэсу спажывання, які стаў характэрнай рысай сучаснага грамадства.

Вызначце, якое значэнне паняцця «кансьюмерызм» — як сацыяльнага руху ці сацыяльнага працэсу — з’яўляецца больш актуальным для сучаснага грамадства. Сфармулюйце асноўныя праблемы, звязаныя з залішнім спажываннем.

Мноства рухаў распадаюцца пад уплывам знешніх умоў, унутраных хібаў. Сацыяльныя рухі, якія дасягнулі сваёй мэты, ператвараюцца ў сацыяльныя інстытуты ці арганізацыі. Напрыклад, працоўны рух прывёў да ўзнікнення сацыял-дэмакратычных партый, а рух за здаровы лад жыцця спрыяе замацаванню адпаведных норм і правіл у статутах розных арганізацый (абароны правоў спажыўцоў, медыцынскіх, спартыўных і інш.).

Асаблівая роля ў працэсах змены грамадства належыць моладзі. У 2017 г. словам года па версіі Оксфардскага слоўніка англійскай мовы стала паняцце youthquake, якое па аналогіі з землетрасеннем перакладаецца як «моладзетрасенне». Яно азначае істотную культурную, палітычную ці сацыяльную змену, якая адбылася ў выніку дзеянняў ці ўплыву маладога пакалення.

Як гэты фотаздымак характарызуе сучасную моладзь?

Падчас канцэрта на рок-фэсце пад Мінскам 2 жніўня 2017 г. фатограф стаў сведкам таго, як маладыя людзі паднялі над сабой хлопца ў інваліднай калясцы. Даведайцеся, які загаловак меў артыкул у газеце з гэтай фатаграфіяй і ці стаў гэты здымак папулярным.

У сучасным свеце моладзь актыўна ўдзельнічае ў сацыяльных працэсах, рэалізуе ў розных сферах праекты, накіраваныя на паляпшэнне жыцця як асобных груп людзей, так і грамадства ў цэлым.