§ 3. Сацыяльныя статусы, ролі і мабільнасць

Сацыяльны статус. Сацыяльныя дзеянні, што выконваюцца чалавекам, як правіла, залежаць ад яго сацыяльнага статусу — становішча ў грамадстве, з якім звязаны пэўны набор правоў і абавязкаў. Статус асобы вызначаецца праз пол, узрост, сямейнае становішча, нацыянальнасць, прафесію, пасаду, матэрыяльнае становішча, палітычны ўплыў і інш. Таму ў кожнага чалавека можа быць мноства сацыяльных статусаў. Сукупнасць усіх сацыяльных статусаў асобы складае яе статусны набор. У гэтым наборы вылучаюць наступныя асноўныя статусы: прадпісаны, набыты, змешаны, галоўны.

Прадпісаны (які прыпісваецца) статус — гэта статус, атрыманы носьбітам «аўтаматычна», згодна з фактарамі, якія ад яго не залежаць. Ён вызначаецца полам, расавай і нацыянальнай прыналежнасцю, узростам, сацыяльным паходжаннем і да т. п. Набыты (дасягнуты) статус чалавек атрымлівае дзякуючы сваім разумовым і фізічным намаганням (прафесійныя дасягненні, вучоная ступень, званне, пасада і да т. п.). Змешаныя сацыяльныя статусы валодаюць прыметамі прадпісаных і набытых, але дасягаюцца яны не па жаданні чалавека. Напрыклад, у выніку эканамічнага крызісу чалавек становіцца беспрацоўным.

Той статус, які сам чалавек або людзі, што знаходзяцца побач з ім, лічаць асноўным, называецца галоўным. Ён вызначае пераважнае становішча чалавека ў грамадстве, яго лад жыцця, кола знаёмых, манеру паводзінаў. У сучасным грамадстве гэта, як правіла, прафесійны статус. Калі гаворка ідзе пра незнаёмага чалавека, мы перш за ўсё цікавімся: «Чым займаецца гэты чалавек? Кім ён/яна працуе?»

Асабісты статус праяўляецца на ўзроўні малой сацыяльнай групы, напрыклад сям’і, школьнага класа, кола блізкіх сяброў, сваякоў. У малой групе статус чалавека вызначаецца асабістымі якасцямі і рысамі характару, аўтарытэтам, якім ён карыстаецца сярод іншых людзей.

Групавы статус характарызуе індывіда як члена вялікай сацыяльнай групы ў якасці, напрыклад, прадстаўніка нацыі, канфесіі, прафесіі, узроставай або гендарнай групы.

Вызначце, членам якіх сацыяльных груп з’яўляецца кожны з апісаных персанажаў, якімі статусамі ён валодае і якія ролі выконвае. Працягніце прапанаваны спіс іншымі магчымымі статусамі і ролямі для кожнага персанажа.

Сацыяльныя ролі. Займаючы тое ці іншае становішча ў грамадстве, чалавек валодае пэўнымі правамі і абавязкамі, павінен выконваць пэўную сукупнасць дзеянняў. Узор паводзінаў, які грамадства прызнае мэтазгодным для ўладальніка дадзенага статусу, называюць сацыяльнай роляй. Змястоўнае адрозненне паміж сацыяльным статусам і сацыяльнай роляй заключаецца ў тым, што статусам валодаюць, а ролю выконваюць. Паколькі кожны чалавек звычайна мае шырокі набор статусаў, то і роляў у яго таксама шмат. Сукупнасць роляў, якія належаць канкрэтнаму чалавеку, называюць ролевым наборам. У якасці асноўных у ролевым наборы асобы вылучаюць наступныя ролі: сямейна-бытавыя, прафесійныя, грамадска-палітычныя, сітуацыйныя (пешаход, пакупнік, пасажыр). Дзякуючы своечасоваму засваенню і паспяховаму выкананню людзьмі сваіх сацыяльных роляў магчыма нармальнае функцыянаванне ўсяго грамадства і самой асобы.

Сацыяльная роля разглядаецца ў двух асноўных аспектах: чакання і выканання.

Ролевае чаканне — гэта мадэль паводзінаў для чалавека дадзенага статусу, якую чакаюць ад яго іншыя людзі. Ролевыя чаканні ўзаемазвязаны з ролевымі патрабаваннямі, інакш кажучы, абавязковымі і неабходнымі дзеяннямі, якія вынікаюць з ролі, прынятай асобай. Напрыклад, бацькі павінны клапаціцца пра дзяцей, блізкі сябар — дапамагаць у цяжкую хвіліну, дыспетчар — адказваць на тэлефонныя званкі і да т. п.

Ролевае выкананне (паводзіны) — гэта фактычныя паводзіны чалавека. Яны залежаць ад асабістых якасцей чалавека, яго перакананняў і ўстановак, ад ступені засваення ім сацыяльных норм. Калі па якіх-небудзь прычынах чалавек не выконвае дзеянняў, прадпісаных яму сацыяльнай роляй, то чаканні людзей не апраўдваюцца. У адных выпадках гэта можа выклікаць здзіўленне і грамадскае ганьбаванне, у другіх — прывесці да фармальных санкцый (напрыклад, звальнення з працы, пазбаўлення права на кіраванне аўтамабілем і да т. п.).

Пры выкананні сацыяльных роляў могуць узнікнуць цяжкасці, звязаныя з няправільнай ролевай падрыхтоўкай, няўдалым выкананнем ролі, несумяшчальнымі патрабаваннямі розных роляў, значнымі намаганнямі і часовымі выдаткамі для выканання ролевых прадпісанняў.

Цяжкасці могуць прывесці да ролевага канфлікту. Напрыклад, не кожны чалавек можа адначасова спраўляцца з выкананнем прафесійных, дамашніх (вядзенне побыту) і сямейных абавязкаў, паспяхова сумяшчаць пабудову кар’еры і клопат пра сям’ю.

Вызначце найбольш частыя ролевыя канфлікты, характэрныя для старшакласнікаў, і сфармулюйце эфектыўныя стратэгіі іх пераадолення.

Для таго каб пазбегнуць праблем, неабходны спецыяльныя намаганні па аптымальным камбінаванні сваіх роляў. У працэсе сацыялізацыі чалавек навучаецца выкананню розных роляў і вырашэнню ролевых канфліктаў.

Сацыяльная мабільнасць. Адной з адметных рыс сацыяльнага развіцця сучаснага грамадства з’яўляецца магчымасць кожнага індывіда дасягнуць поспеху і падняцца вышэй па прыступках сацыяльнай лесвіцы. У дадзеным выпадку гаворка ідзе пра сацыяльную мабільнасць — змену індывідам або групай сваёй пазіцыі ў сацыяльнай структуры.

Паняцце «сацыяльная мабільнасць» было ўведзена ў навуковы ўжытак у 1920-я гады Піцірымам Сарокіным.

Вучоны лічыў, што грамадства — гэта велізарная сацыяльная прастора, у якой людзі перамяшчаюцца як рэальна, так і ўмоўна, у меркаваннях навакольных і сваім уласным. Па кірунках сацыяльных перамяшчэнняў вучоны вылучыў два асноўныя тыпы мабільнасці: вертыкальную і гарызантальную.

Вертыкальная мабільнасць прадугледжвае перамяшчэнне ўверх або ўніз па прыступках сацыяльнай лесвіцы, якое прыводзіць да павышэння ці паніжэння сацыяльнага статусу індывіда. У залежнасці ад кірунку перамяшчэння вертыкальная мабільнасць можа быць узыходнай (сацыяльны пад’ём) або сыходнай (сацыяльнае падзенне). Як правіла, узыходжанне — з’ява добраахвотная, а сыходжанне — прымусовая ці вымушаная (напрыклад, паніжэнне ў пасадзе чыноўніка або разарэнне бізнесмена).

Гарызантальная мабільнасць уяўляе сабой перамяшчэнне ад адной сацыяльнай пазіцыі да другой, якая знаходзіцца на тым жа ўзроўні (напрыклад, пераход на іншае месца працы ў той жа пасадзе, пераход у іншую рэлігійную абшчыну, змена грамадзянства або змена адной прафесіі на другую, якая мае ў грамадстве такі самы статус).

Вызначце, прыкладам якой мабільнасці з’яўляецца ўступленне чалавека ў шлюб. 

На вертыкальную і гарызантальную мабільнасць уплываюць розныя фактары — пол, узрост, узровень нараджальнасці і смяротнасці ў краіне, шчыльнасць насельніцтва. Моладзь звычайна больш мабільная, чым людзі старэйшага ўзросту, а мужчыны, як правіла, больш мабільныя, чым жанчыны. Таксама існуе заканамернасць, што ў людзей, якія знаходзяцца на больш высокіх пазіцыях сацыяльнай лесвіцы, звычайна менш дзяцей, чым у прадстаўнікоў ніжэйшых слаёў. Такім чынам, нават калі дзеці багатых і паспяховых людзей ідуць услед за сваімі бацькамі, у верхніх слаях грамадства ўсё роўна ўзнікаюць вольныя месцы, якія запаўняюць выхадцы з больш нізкіх слаёў.

Шляхі, па якіх адбываецца перамяшчэнне людзей з адных сацыяльных груп у другія, называюць каналамі сацыяльнай мабільнасці.

На падставе прыведзенай выявы вызначце, якое паняцце выкарыстоўваецца ў якасці сінанімічнага для паняцця «канал сацыяльнай мабільнасці».

ОАсноўнымі каналамі сацыяльнай мабільнасці з’яўляюцца:
• армія;
• рэлігійныя арганізацыі;
• школа (адукацыя) і навука;
• палітычная або грамадская дзейнасць;
• мастацтва;
• сродкі масавай інфармацыі;
• назапашванне багацця, валоданне ўласнасцю;
• сям’я і шлюб.

Якія каналы лепш за ўсё «працавалі» ў мінулым, а якія з’яўляюцца найбольш значнымі ў сучаснасці? 

Высветліце, якія тры каналы сацыяльнай мабільнасці П. Сарокін лічыў асноўнымі, разглядаючы гісторыю розных грамадстваў. Вызначце, ці ўсе з гэтых каналаў захавалі значэнне ў нашы дні. Якія сучасныя каналы сацыяльнай мабільнасці вы можаце назваць у дадатак да прыведзеных? 

Сацыёлагі вылучаюць індывідуальную і групавую мабільнасць. Індывідуальная мабільнасць азначае сацыяльнае перамяшчэнне канкрэтнага чалавека. Групавая мабільнасць прадугледжвае, што перамяшчэнне здзяйсняецца калектыўна і цэлыя класы, сацыяльныя слаі змяняюць свой статус. Так здараецца ў перыяды кардынальных змен у грамадстве — сацыяльных рэвалюцый, грамадзянскіх ці міждзяржаўных войнаў, дзяржаўных пераваротаў і да т. п.

У сучасным грамадстве працэсы сацыяльнай мабільнасці працякаюць вельмі актыўна. Адбываюцца пераўтварэнні ў эканоміцы, пастаянна ўдасканальваюцца тэхналогіі, знікаюць старыя і з’яўляюцца новыя прафесіі. Пастаянна ўзрастае роля адукацыі. Сёння кожны чалавек павінен быць гатовы вучыцца на працягу ўсяго жыцця, асвойваць новыя заняткі, пастаянна павышаць кваліфікацыю, каб быць запатрабаваным на рынку працы і ў грамадскім жыцці.

Праходзячы стадыю сацыялізацыі ў такіх умовах жыццядзейнасці грамадства, лепш як мага раней вызначыцца са сваёй жыццёвай стратэгіяй і сканцэнтравацца на яе рэалізацыі.

Жыццёвая стратэгія — гэта асноўная лінія жыцця, абраная індывідам свядома, зыходзячы з яго ўяўленняў пра сэнс жыцця, каштоўнасцей і вобраза будучыні, а таксама з ацэнкі сваіх рэсурсаў і патэнцыялу. Гэта ўменне размяркоўваць свой час, энергію і рэсурсы дзеля дасягнення пастаўленай мэты. І нават у выпадку поспеху пастаянна карэкціраваць абраны курс.

Як дадзеная візуалізацыя адлюстроўвае жыццёвую стратэгію яе аўтара? Намалюйце плакат з уласнай жыццёвай стратэгіяй. 

Па ступені і формах актыўнасці ў адносінах да сацыяльнага асяроддзя можна вылучыць: прыстасаванства, ізаляцыянізм (аўтанамізм), актывізм (можа быць накіраваны на развіццё сістэмы або яе злом, радыкальную перабудову). Адна жыццёвая стратэгія можа быць асноўнай на працягу ўсяго жыцця, але часцей бывае, што стратэгія змяняецца.

Фарміраванне жыццёвай стратэгіі асобы адбываецца ў юнацтве. У сучасным грамадстве на фарміраванне жыццёвых стратэгій моладзі ўплываюць:

• змена ўстаноўкі ад дзяржаўнай апекі да прыярытэту асабістых намаганняў для дасягнення поспеху;

• рацыяналізацыя сістэмы каштоўнасцей, зніжэнне ўплыву ідэалагічных мэт і сродкаў, далёкіх ад уласных запатрабаванняў індывідаў;

• пераход да пераважна рыначных адносін, развіцця прыватнага прадпрымальніцтва;

• атрыманне вышэйшай адукацыі, калі практычна ўвесь перыяд сацыялізацыі прыпадае на перыяд навучання.

У цэлым адметнай сацыяльнай якасцю маладых людзей з’яўляецца аптымізм і больш гнуткая рэакцыя на сацыяльныя змены, высокая інфармаванасць аб працэсах у навуцы, тэхніцы, сацыяльным жыцці, дынамічнае авалоданне сучаснымі тэхналогіямі і ўключэнне ў сусветную інфармацыйную прастору.

Сучасны свет зменлівы, складаны і непрадказальны, хутка змяняе сацыяльныя статусы і ролі людзей. Паскараецца тэмп жыцця, узнікае вялікае жаданне чалавека хутка дасягнуць поспеху, падняцца вышэй па прыступках сацыяльнай лесвіцы ў адпаведнасці з абранай жыццёвай стратэгіяй, сваім уяўленнем пра сэнс жыцця, прыярытэтнымі каштоўнасцямі і вобразам будучыні.