§ 2. Сацыяльная структура грамадства

Паняцце сацыяльнай структуры. Грамадства — гэта сістэма, якая самаарганізуецца і складаецца з мноства ўзаемазвязаных сацыяльных груп. Прадстаўнікоў кожнай з груп характарызуюць агульныя інтарэсы і каштоўнасці, падобныя правілы паводзінаў і ўстойлівыя адносіны паміж членамі. Размеркаванне сацыяльных груп, сукупнасць сувязей і спосабы ўзаемадзеяння паміж імі вызначаюць сацыяльную структуру грамадства.

Сацыёлагі разглядаюць гарызантальную і вертыкальную структуру грамадства. У гарызантальнай структуры грамадства вылучаюць наступныя сацыяльныя групы: дэмаграфічныя (вылучаюцца паводле полу і ўзросту), этнічныя (па нацыянальнасці), канфесійныя (па рэлігійнай прыналежнасці), пасяленчыя (па месцы жыхарства), прафесійныя (паводле роду заняткаў) і інш.

На падставе даных перапісу насельніцтва Рэспублікі Беларусь 2019 г. складзіце дыяграмы дэмаграфічнай, этнічнай, пасяленчай структуры беларускага грамадства.

Кожны чалавек адначасова з’яўляецца членам розных сацыяльных груп. Напрыклад: жанчына, беларуска, жыхарка аграгарадка, па прафесіі ветэрынар.

У вертыкальнай структуры грамадства адрозніваюць сацыяльныя групы ў залежнасці ад наяўнасці ў людзей уласнасці і даходу, валодання ўладай, узроўню адукацыі, прэстыжнасці пазіцыі, якую яны займаюць. Калі кажуць пра сацыяльную структуру таго ці іншага грамадства, перш за ўсё маюць на ўвазе сацыяльна-класавую структуру.

Сацыяльныя класы. У адпаведнасці з класавым падыходам у вертыкальнай арганізацыі грамадства вылучаюць грамадскія класы. Класы ўяўляюць сабой вялікія сацыяльныя групы, розныя па іх месцы і ролі ў сістэме вытворчасці і размеркавання даброт, а таксама — па адноснай долі спажываных даброт.

Нямецкі філосаф і эканаміст Карл Маркс у 1860-я гг. даследаваў заканамернасці развіцця чалавечай цывілізацыі і звяртаў асаблівую ўвагу на супярэчнасці паміж класамі, якія, на яго думку, рухаюць развіццём грамадства.

Успомніце, якія асноўныя класы вылучаюцца ў рабаўладальніцкім, феадальным, капіталістычным грамадстве.

Згодна з канцэпцыяй К. Маркса, класавыя інтарэсы процілеглыя і непрымірымыя, таму сацыялістычная рэвалюцыя заканамерна прывядзе да пабудовы новага, бяскласавага грамадства, у якім будуць знішчаны сацыяльныя няроўнасці. Магчыма, дзякуючы менавіта гэтай навукова абгрунтаванай перасцярозе сцэнарый сусветнай сацыялістычнай рэвалюцыі не быў рэалізаваны, бо пасля ўсведамлення рэальнасці будучых рызык сталі распрацоўвацца і ўкараняцца механізмы скарачэння сацыяльнай няроўнасці (праз супрацоўніцтва працадаўцаў з прафсаюзамі, прыцягненне працаўнікоў да ўдзелу ў кіраванні кампаніяй за кошт акцыянавання, стымуляванне прафесійнага і кар’ернага росту работнікаў і інш.). Вопыт развітых краін паказаў, што вырашаць праблемы сацыяльнай няроўнасці можна нерэвалюцыйным шляхам.

У сацыяльна-класавай структуры сучаснага грамадства прынята вылучаць тры асноўныя сацыяльныя класы: вышэйшы, сярэдні і ніжэйшы.

Вышэйшы клас складаюць найбольш багатыя і ўплывовыя людзі (іх колькасць звычайна невялікая), якія валодаюць значнай уласнасцю і вялікім капіталам. Як правіла, менавіта яны аказваюць вырашальны ўплыў на эканоміку і палітыку.

Сярэдні клас вызначаецца як сацыяльная група, прадстаўнікі якой маюць устойлівыя даходы, дастатковыя для задавальнення шырокага кола матэрыяльных і сацыяльных патрэб.

Да ніжэйшага класа вучоныя адносяць работнікаў, занятых некваліфікаванай працай, найбольш бедных членаў грамадства. Ніжэй за дадзены клас размяшчаюцца людзі, якія апынуліся за межамі ўмоў і норм жыцця, прынятых у грамадстве (валацугі, беспрытульныя, наркаманы, злачынцы).

У развітых краінах большую частку насельніцтва ў наш час складае сярэдні клас. Яго прадстаўнікі фарміруюць і выказваюць грамадскую думку, з’яўляюцца гарантам сацыяльнай стабільнасці.

Колькасныя суадносіны прадстаўнікоў трох класаў адрозніваюцца ў розных краінах, аднак агульнай тэндэнцыяй з’яўляецца імкненне да павышэння жыццёвага ўзроўню насельніцтва, павелічэнне колькасці прадстаўнікоў сярэдняга класа. Наяўнасць вялікай колькасці матэрыяльна забяспечаных людзей дазваляе развесці два процілеглыя «полюсы» (багатых і бедных), аслабіць сацыяльныя супярэчнасці і захаваць стабільнасць у грамадстве.

На ілюстрацыі прадстаўлены асноўныя характарыстыкі сярэдняга класа ў заходнім грамадстве.

Якія з дадзеных характарыстык з’яўляюцца актуальнымі для сучаснага беларускага грамадства?

Складзіце пералік прымет, якія могуць характарызаваць прыналежнасць да сярэдняга класа ў Беларусі.

Сацыяльныя страты. Нароўні з сацыяльнымі класамі да вялікіх сацыяльных груп адносяць таксама сацыяльныя страты (слаі). Тэрмін «страта» (лац. stratum — слой) быў запазычаны сацыёлагамі з геалогіі, дзе страты абазначаюць слаі розных парод, размешчаныя па вертыкалі. Стратавы «зрэз» грамадства дазваляе дапоўніць класавы «зрэз», зроблены на падставе пераважна эканамічных крытэрыяў.

Расійска-амерыканскі сацыёлаг Піцірым Сарокін у першай палове ХХ ст. абгрунтаваў крытэрыі прыналежнасці людзей да той ці іншай страты. Ён вылучыў тры асноўныя крытэрыі: эканамічны (даход і багацце), палітычны (улада і ўплыў), прафесійны (майстэрства, прафесійныя навыкі).

У сучаснай сацыялогіі вылучаюцца чатыры асноўныя параметры для выдзялення страт: даход, улада, адукацыя, прэстыж. Прэстыж — гэта ацэнка ў грамадскай думцы той ці іншай прафесіі, пасады, роду заняткаў чалавека, сацыяльнай прывабнасці той ці іншай пазіцыі.

Выберыце на графіку лінію пэўнага колеру і апішыце па дадзеных крытэрыях умоўнага чалавека. Прывядзіце гістарычныя і сучасныя прыклады:
• прэстыжных і непрэстыжных прафесій, якія дазваляюць атрымліваць высокія даходы;
• паспяховай і няўдалай кар’еры неадукаваных людзей;
• уплывовых людзей, якія не маюць высокіх даходаў.

Абмяркуйце іх.

Сучаснае грамадства ўяўляе сабой складанае ўтварэнне і характарызуецца наяўнасцю ў ім розных класаў, слаёў.

Суадносіны сацыяльных слаёў, класаў у грамадстве можна прадставіць графічна. Піраміда і ромб ілюструюць розныя мадэлі сацыяльнай структуры грамадства.

Якая мадэль характэрная для сучаснага грамадства? Абгрунтуйце сваю думку.

Даход, улада, адукацыя і прэстыж вызначаюць месца і становішча чалавека ў грамадстве. Аднак людзі знаходзяцца ў пастаянным руху, а грамадства — у развіцці. Сацыяльныя перамяшчэнні людзей з адной групы ў другую адбываюцца як са зменай іх становішча ў грамадстве (напрыклад, педагог зрабіў кар’еру — стаў міністрам адукацыі), так і на сваім узроўні (напрыклад, урач-стаматолаг змяніў месца жыхарства — пераехаў у іншы горад). Чалавек можа перамяшчацца па сацыяльнай лесвіцы не толькі індывідуальна, незалежна ад іншых людзей, але і разам са сваёй групай. Для таго каб мець больш поўнае ўяўленне пра сацыяльную структуру грамадства (як вертыкальную, так і гарызантальную) і сацыяльныя працэсы, неабходна азнаёміцца з паняццямі «сацыяльны статус», «ролі» і «мабільнасць».