* «Страцім-лебедзь»

Гісторыя напісання твора

«Страцім-лебедзь» (1916) — адзін з самых вядомых твораў Максіма Багдановіча.

У беларускім літаратуразнаўстве няма агульнага падыходу да вызначэння яго формы. Гэты твор называецца то паэмай (Рыгор Бярозкін, Мікалай Грынчык), то вершам (Іван Навуменка), большасць даследчыкаў лічаць, што «Страцім-лебедзь» — гэта балада (Ірына Багдановіч, Вячаслаў Рагойша і інш.).

Максім Багдановіч напісаў баладу «Страцім-лебедзь» на аснове сюжэта апокрыфа пра Вялікі патоп, апублікаванага Еўдакімам Раманавым у «Беларускім зборніку» (1891). Але ў параўнанні з фальклорным запісам значна пашыраны і паглыблены ідэйны змест. Калі ў апокрыфе звярталася ўвага на фізічную сілу птушкі і яе вымушаную дабрыню, то Максім Багдановіч шмат увагі надаваў унутранаму стану свайго героя і ўсвядомленаму выбару служэння іншым.

Значны ўплыў на напісанне твора аказалі ўласныя перажыванні аўтара. Максім Багдановіч аднойчы прызнаваўся Змітраку Бядулю: «Я задумаў твор на тэму біблейскага міфа. Гэтую тэму навеяла мне вайна, гібель мільёнаў і мой уласны лёс. Да чаго абрыдла мне такое жыццё! Дзень за днём у земстве. Справаздачы. Калонкі лічбаў…» Напісаны незадоўга да смерці Максіма Багдановіча, «Страцім-лебедзь» можа лічыцца своеасаблівым паэтычным запаветам. Паэт, працуючы над творам, адчуваў, што жыць яму засталося нядоўга, і вельмі востра гэта ўспрымаў.

Характарыстыка вобразнай сістэмы

У цэнтры ўвагі балады — моцная і гордая птушка Страцім-лебедзь:

Яго звычаі — арліныя,                              
Яго ўцехі — сакаліныя;                             
Пер’і-пер’ечкі бялеюцца                          
Ды на золку агнявеюцца.                         
У яго крыле — трыста тры пяра:              
Узмахне крылом — быццам бор шуміць,
Узмахне другім — што мяцель гудзіць.    

У беларускім фальклоры лебедзь — адзін з улюбёных вобразаў, які ўвасабляе вернасць у каханні, хараство, чысціню і святасць. У Максіма Багдановіча гэта сімвал творчага пачатку і волі, незалежнасці, перакананасці ў сваёй праўдзе, унікальнасці, абранасці:

Ды ўзяў туды Ной і птах і звяроў,          
Каб не звёўся іх род з зямлі.                  
Ды не плыў к яму з мора сіняга             
Страцім-лебедзь — горды, моцны птах.

Толькі гэта птушка была здольна абараніць ад смерці «дробных птахаў», якія «енчаць жаласна, ад нуды крычаць, // Выглядаюць стуль прытулачку». Максім Багдановіч не адлюстроўваў ваенных падзей, але паказваў сітуацыю не менш страшную — знішчэнне слабых і безабаронных, калі ўратавацца немагчыма. Аднак заўсёды знаходзіўся той, хто быў здольны ахвяраваць сабой дзеля іншых, дзеля дасягнення высокіх мэт. Як знаходзяцца і тыя, хто праз свой эгаізм, няўдзячнасць і няздольнасць да спачування можа загубіць жыццё іншых:

Лебедзь з сілы выбіваецца,
Птушкі ажна усцяшаюцца. 

Колькі ні прасіў-маліў Страцім-лебедзь пра адпачынак, але птушкі не паслухалі яго. Фінал балады трагічны: «горды, моцны птах» загінуў у сінім моры. Учынак птушкі абуджае пачуццё павагі да моцных духоўна і дальнабачных людзей, здольных паказаць іншым іх лепшыя і горшыя бакі.

Ідэйны змест твора

Балада Максіма Багдановіча можа ўспрымацца як гімн высакароднасці і актыўнай жыццёвай пазіцыі.

Мікалай Грынчык адзначаў: «Сацыяльна-эстэтычны сэнс алегарычных вобразаў і падзей зразумелы ў кантэксце агульнай задумы твора — імкнення аўтара паказаць трагічны лёс той часткі сялянства, якая, разгубіўшыся перад тварам грозных падзей, гінула на палях імперыялістычнай вайны ці на шляхах бежанства. Такі ж лёс чакаў і тую частку дэмакратычнай інтэлігенцыі, якая ішла на бессэнсоўныя ахвяры ў імя абстрактных ідэалаў дабра і справядлівасці».

Характарыстычная формы балады «Страцім-лебедзь»

У баладзе «Страцім-лебедзь», як і ў іншых творах Максіма Багдановіча, назіраецца гармонія зместу і формы.

З мэтай стылізацыі пад народную песню паэт выкарыстаў традыцыйны для вуснай народнай творчасці танічны верш з перавагай асананснай рыфмоўкі, падабраў інтанацыю, блізкую да рэчытатыву.

Для характарыстыкі свайго героя Максім Багдановіч карыстаўся гіпербалай. Як і ў фальклоры, гераічныя рысы лебедзя пададзены праз знешнія дэталі (рухі крылаў нагадваюць шум бору і гул завірухі), шматразовыя паўторы.

«Страцім-лебедзь» — адзін з апошніх твораў Максіма Багдановіча, у якім найбольш значна праявіўся талент мастака.

Пытанні

1. Паразважайце над цытатай з даследавання Мікалая Грынчыка, змешчанай у тэксце раздзела.
З якімі тэзісамі вы згодны? З якімі — не?
Акрэсліце ваша асабістае разуменне ідэі твора.

2. З якім персанажам верша асацыюе сябе лірычны герой?
Якімі словамі перадаюцца яго перажыванні?
У чым выяўляецца сувязь аўтара і героя балады?

3.  Які агульнавядомы сюжэт Максім Багдановіч паклаў у аснову балады?
Як вы думаеце, чаму лебедзь адмовіўся ратавацца ў каўчэгу?

4. Знайдзіце ў баладзе народна-паэтычныя матывы, якія яднаюць яе з фальклорнымі творамі.
Падбярыце адпаведныя ілюстрацыі з тэксту.

5. Параўнайце, як вырашана тэма паэта і паэзіі ў баладзе «Страцім-лебедзь» і паэме Якуба Коласа «Сымон-музыка».
У якім творы пераважае трагічны пафас, а ў якім — рамантычны?