* Паэма «Сымон-музыка»

Сайт:	Профильное обучение
Курс:	Беларуская літаратура. 10 клас
Книга:	* Паэма «Сымон-музыка»
Напечатано::	Гость
Дата:	Воскресенье, 20 Апрель 2025, 21:06

Гісторыя напісання твора

Паэма «Сымон-музыка» — адзін з найбольш значных беларускіх твораў ХХ стагоддзя.

Паводле Івана Навуменкі, паэма «Сымон-музыка» — найбольш аўтабіяграфічны твор паэта, прытым не ў сэнсе біяграфіі «знешняй», а «ўнутранай», інтымнай, пра якую не прачытаеш у анкетах і даведках. Праўда, сёе-тое можна пачэрпнуць і з даведак. Вось што паведамляў, напрыклад, Колас пра сябе ў лісце да Яўхіма Карскага: «Мне вельмі падабалася сядзець цэлымі часінамі і слухаць, як спяваюць жаваранкі, і гэтыя песні сталі для мяне такімі зразумелымі, блізкімі, роднымі, што мне здавалася, быццам я разумею ўсё, што спявалі гэтыя пташкі. Маё вуха прывыкла адзначаць новыя тоны песень і лавіць асаблівасці іх настрояў...» У паэме «Сымон-музыка», як і ў «Казках жыцця», аўтар нібыта бачыў у прыродзе жывую істоту і вёў з ёю бясконцую гутарку.

Паэма мае доўгую, складаную і цікавую гісторыю стварэння, якая прыцягвае ўвагу вучоных-тэкстолагаў. Даследчыкі вылучаюць тры рэдакцыі твора: 1911—1918 гадоў, 1923—1924 гадоў і 1924—1925 гадоў. Задума паэмы ўзнікла ў пісьменніка падчас турэмнага зняволення яшчэ ў 1911 годзе. Першая рэдакцыя мела падзагаловак «Казка жыцця», што ўказвала на алегарычнасць тэксту. Трэцяя рэдакцыя, якую правіла цэнзура, выдадзена асобнай кнігай у 1925 годзе і змяшчала наступнае прысвячэнне: «Беларускай моладзі сваю паэму прысвячаю. Аўтар». Гэтым Якуб Колас, з аднаго боку, называў адрасата свайго твора, а з другога — падкрэсліваў значэнне моладзі і веру ў яе сілы. Урыўкі з паэмы перакладаліся на рускую, англійскую, балгарскую, польскую, чэшскую і харвацкую мовы. Мы разглядаем трэцюю рэдакцыю твора, якая прынята за асноўную паводле збору твораў класіка ў 20 тамах.

Другая рэдакцыя паэмы «Сымон-музыка» лічыцца страчанай падчас вяртання Якуба Коласа з Кіславодска ў 1924 годзе, пра што згадваў і сам аўтар: «На ст.[анцыі] Ціхарэцкая мяне абакралі, укралі паміж іншым і маю паэму ў рукапісе “Сымон-музыка”. Паэма перароблена, а ў мяне ніякіх слядоў ад яе не засталося. Мне пісалі з Растова-на-Д.[оне] (агент ГПУ¹), што частка рэчаў і ў тым ліку і рукапіс знойдзена. Да гэтага часу ніякага адказу на мае запытанні тэлеграмы няма» (Паштоўка Якуба Коласа да Якава Бязмена (1924)).

________________________
¹ ГПУ — Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне.

Характарыстыка вобразнай сістэмы

Паэма пачынаецца са своеасаблівай прадмовы — звароту да чытачоў — і мае пяць частак. Галоўны герой твора — Сымон. Гэта сялянскі сын, незвычайна адораны ад прыроды музы́ка, які адчувае свет не так, як іншыя. З самага маленства хлопца суправаджала адзінота, нават сям’я лічыла яго дзіваком. Талент Сымона заўважыў дзед Курыла, пастух, з якім працаваў хлопец, і перадаў свайму «вучню» скрыпку. Праз гэта падкрэслены народныя вытокі творчасці галоўнага героя.

Пасля смерці дзеда Курылы і канфлікту са сваім бацькам Сымон сыходзіць з дому. Ён вандруе з жабраком, потым працуе ў карчмара Шлёмы, а затым служыць у замку. Жабрацкае жыццё засмучае музы́ку сваёй асацыяльнасцю, ашуканствам. Праца ў карчме не дае развівацца таленту мастака, а схіляе дбаць толькі пра самыя звычайныя патрэбы. У княжацкім палацы Сымон хоча вучыцца, але гэту магчымасць яму так і не даюць і тым прыніжаюць яго. У паэме перад чытачом паўстаюць адмысловыя колы пакут, у якія трапляе галоўны герой.

Сымон сутыкаецца на сваім шляху і з іншымі персанажамі: бацькі Ганны, Яхім, Галыга, дзед Даніла і інш. Кожны з гэтых герояў паказвае сваё бачанне свету, адлюстроўвае адпаведную мадэль каштоўнасцей, увасабляе алегарычны сэнс.

Прафесар Іван Замоцін бачыў паралелі паміж паэмай Якуба Коласа «Сымон-музыка» і апавяданнямі Максіма Багдановіча «Сон-трава», «Музыка».

Пазней беларускі даследчык Міхась Тычына праводзіў паралелі паміж творчасцю Якуба Коласа і Аляксандра Пушкіна і сцвярджаў, што трагедыя Сымона, як і кожнага таленту, у разладзе паміж марай і явай. Герой асуджаны тварыць у чужым для яго духоўных парываў асяроддзі, блукаць, як той свавольны прамень з прытчы, паміж небам і зямлёй.

Важным у творы з’яўляецца вобраз Ганны. Дзяўчына ўвасабляе Беларусь, якую абуджае маладое мастацтва ў вобразе Сымона. Адметна, што ў першым варыянце паэмы галоўны герой засынаў доўгім сном, а ў трэцім ён выратоўвае Ганну дзякуючы свайму таленту — і маладыя людзі смела крочаць у будучыню. Вось як Сымон звяртаецца да каханай:

Я чую твой голас у шолаху зёлак,
Я чую твой голас у спевах бясконцых
Травы прыбярэжнай, дзе мыецца золак,
І усмех твой ясны адсвечвае сонцам.

У творы гаворыцца і пра сілу мастацтва, ролю мастака ў гісторыі. Музыка ўздзейнічае не толькі на людзей, але і на прыроду, якая адгукаецца на майстэрства творцы:

Льюцца гукі ў леснай цішы
Срэбраплынным ручайком;
Лес замёр, стаіць, не дыша,
Не варушачы лістком;
Прыпынілі спевы птушкі –
Скрыпцы ім не ўзяць у тон;
Толькі пчолкі, чмель і мушкі
Далучаюць сюды звон.

Навукоўцы гавораць. «…гэтая паэма ёсць музыка і, апрача зместу, зварочвае на сябе ўвагу яе знадворная музычнасць, музычнасць яе формы, стылю. Колас знайшоў адпаведную вопратку дзеля музычнага цела, адпаведнае цела дзеля музычнай душы…» (Музыказнавец Юльян Дрэйзін).

У прыведзеных ніжэй радках Якуб Колас разважаў аб трагічным лёсе беларускіх талентаў:

Эх, чаго нам ні прыйшлося,
Брацце мілыя, ужыць!
Колькі талентаў звялося,
Колькі іх і дзе ляжыць
Невядомых, непрызнаных,
Не аплаканых нікім,
Толькі ў полі адспяваных
Ветру посвістам пустым!

Пра вытокі мастацкага таленту Колас пісаў ва ўступе да паэмы так:

Ад роднае зямлі, ад гоману бароў,
Ад казак вечароў,
Ад песень дудароў,
Ад светлых воблікаў закінутых дзяцей,
Ад шолаху начэй,
Ад тысячы ніцей,
З якіх аснована і выткана жыццё
I злучана быццё і небыццё, —
Збіраўся скарб, струменіўся няспынна,
Вясёлкавым ірдзеннем мне спяваў,
І выхаду шукаў
Адбітак родных з’яў
У словах-вобразах, у песнях вольнаплынных.

Кампазіцыйная асаблівасць паэмы

У паэму ўключаны ўстаўныя элементы (казка пра варону, песня пра пясочак і г. д.), якія з’яўляюцца не проста дапаўненнем, існуюць не паралельна з асноўным тэкстам, а выступаюць яго неад’емнай часткай, што дапамагае паглыбіць ідэйны змест усяго твора, настройвае чытача на адпаведнае прачытанне, дазваляе ўзняць важныя пытанні. У «Песні аб званох», напрыклад, сярод іншага даводзіцца думка аб тым, што сапраўднае мастацтва вечнае, заўжды надзённае:

Але голас праўды, згоды
Не замрэ ў душы ніколі:
Будзе клікаць ён да волі,
Будзе ў сэрцы жыць заўсёды,
Як той вобраз лепшай долі.

Казка пра дуб, якая ўтрымлівае ўласны алегарычны сэнс, шчыльна злучана з паэмай і завяршаецца наступным чынам:

А як волю ўсю пачуе,
Дрэва тое ажыве,
Песня-радасць запануе,
У прасторы паплыве,
А на тых яго карэннях
Дрэвы новыя ўзрастуць
І другому пакаленню
Тую песню дапяюць.

У прыведзеным урыўку ўздымаецца таксама праблема пераемнасці пакаленняў, традыцый і наватарства. Праз вобраз дуба гэты фрагмент асацыятыўна звязваецца з апавяданнем Ядвігіна Ш. «Дуб-дзядуля», і напаўненне вобраза ў нечым падобнае да ядвігінскага.

Цытаты з лістоў Якуба Коласа, у якіх гаворыцца пра стварэнне паэмы «Сымон-музыка»:

«Заўтра іду з дому ў дарогу. Паеду да таварыша ў вёску, там думаю прабыць з які месяц і хоць крыху забыць усякую нэндзу. А то пачуванне маё не вельмі важнае. Увесь час гасцінны ахвярую “Сымону-музыку”».

«“Сымона-музыку” я гэтым летам скончу. Тады, можа, удасца надрукаваць яго асобна, бо рэч будзе дужа вялікая».

«“Сымон-музыка” ляжыць, бедны, чакае лепшых часоў. Як напісаў вясною другую частку (напісана столькі, сколькі і ў першай частцы), так яно і засталося. Адзін толькі раз браўся за яго тут, а болей не выпадала. Дрэнна. На другі год прыйдзецца паехаць у вёску, бо тут толькі будзеш час траціць, а карысці не будзе».

«Шкода мне, што мой “Сымон-музыка” пакінен пасярод дарозі» (З лістоў да Вацлава Ластоўскага (1912)).

«“С.[ымон]-м.[узыка]” ўжо ў друкарні. З пятніцы ляжыць. Колькі праляжыць там, сказаць трудна. Напэўна, нядзелі са дзве. Ну што ж? Гультай мой Сымон, не любіць борзда за работу брацца» (З ліста да жонкі Марыі Міцкевіч (1925)).