П’еса «Раскіданае гняздо»

Уводзіны

«Раскіданае гняздо» — адзін з твораў беларускай літаратуры, які заключае ў сабе ідэю нашаніўскага адраджэння. Ад самага свайго выхаду ў свет і да нашага часу гэта п’еса прыцягвае ўвагу даследчыкаў, чытачоў і гледачоў. 

У чым жа загадка «Раскіданага гнязда»?

Твор мае сімвалічную назву і рэалістычны сюжэт. Максім Гарэцкі ў кнізе «Гісторыя беларускае літаратуры» адзначаў: «Змест для драмы аўтар узяў з рэальнага жыцця, але  кожны вобраз і кожную гутарку зрабіў сімвалічнымі ». Раскіданае гняздо — гэта сімвал раскіданай Бацькаўшчыны, народнага раз’яднання. 

Да часу напісання п’есы Янка Купала ўжо звяртаўся да сімвалізму ў іншых творах (напрыклад, драматычная паэма «Сон на кургане»).

Пафас і змест п’есы. Асноўныя сюжэтныя лініі

Найбольш верагодна, што ў аснове сюжэта ляжыць сямейная трагедыя роду Луцэвічаў: продкі Янкі Купалы таксама страцілі сваю зямлю.

Адзін з заснавальнікаў беларускай філалогіі Яўхім Карскі адзначаў, што сюжэт «Раскіданага гнязда» «пераносіць нас у дарэвалюцыйны перыяд, калі дастаткова выразна выявіліся прычыны, якія выклікалі знакамітую ўспышку 1905 года і знайшлі падтрымку з часам галоўным чынам у нізах, з боку рабочага класа і сялянства: гэта — незадаволенасць зямельнымі адносінамі, беспрацоўем нізоў і парушэннем агульначалавечых адносін паміж асобамі рознага полу і грамадзянскага стану».

Падзеі ў творы пачынаюцца ўлетку 1905 года ў хаце Зяблікаў, а заканчваюцца ўвосень таго ж года на рэштках гэтай хаты — «раскіданага гнязда». Паніч, які прыехаў аднекуль з-за мяжы, пачынае праз суд зганяць сялян з зямлі, якой яны мелі права карыстацца, плоцячы пану аброк («чынш»). 

Сярод асноўных праблем драмы — праблема зямлі і свабоды, магчымасці чалавека заявіць пра сябе як асобу, канфлікт пакаленняў. Твор мае ярка выражаны гуманістычны і сацыяльны пафас, філасофскі падтэкст.

Янка Купала паказаў сваіх герояў як вартых павагі людзей, «хоць і мужыкоў». Яны вызначаюцца сваёй высакароднасцю (Лявон), моцнымі пачуццямі (Марыля і яе дачка Зоська), выключнымі здольнасцямі да мастацтва (Данілка), уменнем пераконваць іншых (Старац і Незнаёмы). Усіх іх аб’ядноўвае настойлівасць і ўпартасць у дасягненні пастаўленай мэты. Паніч, разбэшчаны малады чалавек, які зняславіў Зоську, наадварот, не выглядае высакародным і супрацьпастаўляецца сялянам.

Сюжэтныя лініі «Раскіданага гнязда» звязаны з пошукамі ўласнай дарогі ў жыцці і рэпрэзентуюцца рознымі персанажамі. Лявон прадстаўляе самы тупіковы шлях: самагубства. Яно не вырашае праблему, а нараджае новыя. Старац прапануе выхад, які прымаецца абсалютнай большасцю Зяблікаў, — вандраваць па свеце. Незнаёмы кліча на Вялікі сход, шукаць сваю долю. Гэтай дарогай ідуць толькі Сымон і Зоська.

Які з гэтых трох шляхоў быў найбольш блізкім для самога драматурга? 

Адказ на гэта пытанне трэба шукаць у лірыцы. Янка Купала ў перыяд 1913—1918 гадоў пісаў вершы, у якіх узнік вобраз сходу («Калі пачнуць», «На сход», «У дарозе », «Час!» і інш.).

* Жанравыя і кампазіцыйныя асаблівасці

П’еса «Раскіданае гняздо » была напісана ў 1913 годзе, але надрукавана толькі ў 1919-м. Адным з першых на твор адгукнуўся Змітрок Бядуля і паставіў пытанне пра жанравую прыналежнасць. 

У крытычным артыкуле ён  адзначаў: «Што тычыцца “Раскіданага гнязда” Янкі Купалы, дык мы тое самае скажам, што гэта скарэй усяго паэма, чымся драма. Лірыка і сімволіка гэтага, бясспрэчна, мастацкага твора вытрымана болей гарманічна, як ва ўсіх другіх творах нашага паэта.

Чытаючы “Раскіданае гняздо”, атрымліваеш такое ўражанне, як бы пад акампанемент чуластрунных гусляў сівы дзед-баечнік у стылі Баяна пяе дзіўную песню і чаруе грамаду людзей...»

Пазней даследчыкі называлі гэты твор сацыяльна-бытавой драмай, трагедыяй, паэмай-драмай. У кожнага з навукоўцаў было абгрунтаванне для жанравага вызначэння твора.

Калі ўважліва прааналізаваць «Раскіданае гняздо», можна заўважыць, што ў творы ўдала спалучаюцца два віды канфліктаў: канфлікт сацыяльнага характару, як у драме, і канфлікт паміж асобай і абставінамі, як у трагедыі. У цэнтры п’есы — драма адной сям’і, пазбаўленай зямлі. Знешні разлад праецыруецца на ўнутрысямейныя адносіны: кожны з Зяблікаў робіць свой выбар.

Адначасова мы заўважаем, што ў алегарычнай форме Янка Купала паказаў розныя шляхі аднаўлення роднага гнязда — Бацькаўшчыны, а ў фінале з’яўляецца Незнаёмы, які кліча на Вялікі сход. Фактычна канфлікт твора выходзіць за межы бытавога і набывае агульначалавечае гучанне. Менавіта гэты талент адначасовай перадачы дзеяння адразу ў двух планах — знешнім, відавочным і сімвалічным, філасофскім — адрознівае добрага драматурга ад геніяльнага мастака.

П’еса вызначаецца лірызмам. Пятро Васючэнка ў свой час прапаноўваў аналізаваць драматургічныя творы Янкі Купалы ў неадрыўнай узаемасувязі з яго лірыкай, успрымаючы іх як адзін тэкст. Такі падыход дае магчымасць адказаць на шматлікія пытанні пра сэнсавае напаўненне вобразаў і ідэйны ўзровень твора.

Такім чынам, «Раскіданае гняздо» — гэта  лірычная драма, якая мае адзнакі трагедыі.

Жанравыя асаблівасці тлумачаць і спецыфіку кампазіцыі. Адным з першых, хто заўважыў гэта, быў вучоны і метадыст Іван Замоцін, які сцвярджаў, што ў «Раскіданым гняздзе» няма традыцыйнага драматычнага развіцця: «...у п’есе няма яскрава выражанай завязкі, кульмінацыйнага ўздыму дзеяння і яго развязкі », «няма выразнай драматургічнай кампазіцыі », але ёсць «шэраг сцэн, звязаных адной тэмай».

Класічныя элементы кампазіцыі знаходзім  у межах разгляду сюжэтных ліній, звязаных з пэўнымі героямі, або ў межах асобных актаў і з’яў п’есы — у сувязі з дамінаваннем таго або іншага героя (напрыклад, Лявон — галоўная дзейная асоба ў першым акце, а Зоська — у другім і г. д.).

Тым не менш «Раскіданае гняздо» вызначаецца кампазіцыйнай зладжанасцю, якую падкрэсліваюць сюжэтныя паўторы, што ўзмацняюць уражанне чытачоў і гледачоў ад трагічных падзей у п’есе. Так, у VІ з’яве (акт першы) Зоська апісала свой сон — своеасаблівае прадбачанне таго, з чым сутыкнецца сям’я далей. Зяблікі прыходзяць «у нейкую харошую краіну», сустракаюць правадніка святога Пятра і святога Спаса, а потым трапляюць у рай за свае пакуты: «Годзе вам на зямлі пакутаваць, прыйшла ўжо пара са мной вам разам панаваць! Святы Пётра, — тут паказаў ён на гэнага, што нас вёў, — будзе над вамі апеку мець на векі вечныя...»

Пазней гэта сітуацыя паўтарылася ў новым варыянце: на рэштках хаты з’явіўся Незнаёмы і клікаў таксама ісці наперад, да лепшай долі. Падобнае відавочна і ў абставінах, калі Лявон імкнуўся знайсці справядлівасць у судзе, але не знайшоў, як пазней і яго старэйшы сын. Сымон зразумеў, што трэба шукаць новую Бацькаўшчыну. Спрабавала прайсці незайздросны лёс бацькі Зоська, але яе ўратавалі людзі. Паўтарылі пуцявіны і Старац з Незнаёмым, якія паклікалі за сабой Зяблікаў.

Адзначаная кампазіцыйная гарманічнасць абумоўлена таксама скразным вобразам-сімвалам дарогі як гістарычнага шляху беларусаў, на якім паўтараюцца пэўныя сюжэты, сустракаюцца падобныя героі, на новым узроўні вырашаюцца драматургічныя канфлікты.

__________________________

¹ Генрык Ібсен (1828—1906) — сусветна вядомы нарвежскі драматург, заснавальнік «новай драмы».
² Станіслаў Пшыбышэўскі (1868—1927) — польскі пісьменнік.

Вобразная сістэма

Вобразны свет драмы, па вызначэнні Яўхіма Карскага, уяўляе сабой не канкрэтных людзей, узятых з натуры, а «вынашаныя ў глыбіні душы паэтавай персанажы». Янка Купала прадстаўляе своеасаблівыя тыпы людзей — носьбітаў пэўных ідэй і ўстановак.

Адным з самых загадкавых з’яўляецца вобраз Старца. Даволі часта яго разглядалі як увасабленне прымірэння з бядой і на гэтай аснове праводзілі паралелі з вобразам Лукі ў п’есе Максіма Горкага «На дне». Але паміж гэтымі двума персанажамі назіраецца істотная розніца.

Першая фраза, якую мы чуем з вуснаў Старца, супярэчыць ідэі прымірэння: «Так, так, пані гаспадыня! Заўсёды бяда бяду вядзе, але ніколі не трэба здавацца. Ліха перамелецца, і ўсё добра будзе». І амаль у фінале: «Ох, вялікі свет, мой сынку! Куды я толькі ні хадзіў, нідзе канца яму не знайшоў, не бачыў і не чуў. <...> Цэлы свет — хата мая, усе людзі — радня мая, уся зямелька — поле маё роднае. <...> Ганьба таму чалавеку, што рукі апусціць, як перавяслы, і чакае, пакуль сама доля к яму прыйдзе ў хату і папросіцца, каб прыняў яе з ласкі свае!» Гэтыя словы сведчаць пра асаблівы тып светаўспрымання: задавальненне малым і ўхваленне пазітыўных змен. Старац выступае носьбітам народнай маралі, скіраванай на ўменне слухаць і спачуваць іншым.

Незнаёмы таксама заклікае да змен і паказвае мадэль пошукаў лепшай долі праз згуртаваную барацьбу: «Склікаецца сход вялікі, і ўсе браты і сёстры павінны на гэны сход з’явіцца. <...> Хто самаходзь не пойдзе, над тым пракляцце завісне, бо на сходзе жыццё мільёнаў будзе важыцца, а ў такіх вялікіх справах і адзін чалавек можа сабой сюды ці туды перацягнуць».

Гэты персанаж мае схематычны характар. У пэўнай ступені ён выконвае функцыянальную ролю вестуна. Разам з тым ён не проста паведамляе пра смока-ўпыра, сход, а падштурхоўвае, матывуе людзей на актыўныя дзеянні, падказвае Сымону новы выхад са становішча. 

У сям’і Зяблікаў старэйшае пакаленне — Лявон і Марыля — разыходзіцца ў шляхах вырашэння праблем. Лявон упарта змагаецца за кавалак зямлі. Калі разумее бессэнсоўнасць сваіх высілкаў, накладвае на сябе рукі. Пры гэтым пакідае старэйшаму сыну наказ — «праўды шукаць не тапаром, а розумам».

Марыля займае пасіўную пазіцыю — чакае. Яна цяжка хварэе ў самым пачатку драмы і не можа падняцца з ложка, але, калі гіне Лявон, вымушана ўстаць. Даследчыца Ванда Бароўка адзначала: «Марыля цярплівая, міласэрная, пабожная, самаахвярная, прадбачлівая... належыць да тыпу людзей, якія звыкліся з выпрабаваннямі і стаічна іх пераносяць, якім наканаваны гераізм цярплівасці». Сымону Марыля раіць клапаціцца пра штодзённае існаванне, а не пра перамогу праўды: «Усё ж такі, як бы там сабе ні было, а нам трэба думаць, як далей жыць. Паняволі мусім сабе даваць якую раду. Гэтага, сынок, мала, што ты загадаў перацягнуць сюды ламаццё з поля. Грызці яго не будзем».

Сымон жа, які разам з Зоськай і Данілкам увасабляе маладое пакаленне, не можа прымірыцца з маці. Гэта бунтар, спачатку стыхійны, а потым ідэйны. На папрок маці, што можа нарабіць бяды, бо ідзе супраць закону, ён адказвае: «Не проці закону, а проці нашых згубіцеляў — крывапрысяжных сведак і проці тых, што гэтых сведак падкупілі іх жа крывавымі медзякамі. Вось такім проці хачу ісці!»  

Сымон здольны на адчайныя ўчынкі: спачатку імкнецца выйграць судовую справу з панічом, потым хоча пабудаваць будку і там перазімаваць з сям’ёй, бо вясной можа ўсё перамяніцца. Але ўсе яго пачынанні марныя. Урэшце Сымон падпальвае двор паніча — і ідзе на Вялікі сход. Словы Незнаёмага пра гэты сход, пра чаканне яго дзеянняў з боку соцень, тысяч, мільёнаў людзей ляглі ва ўрадлівую  глебу. Сымон гатовы не толькі кінуць сваё раскіданае гняздо, але і цягнуць «па Бацькаўшчыну» за сабой Зоську. І гэта яму ўдаецца.

Хоць Зоська і падпарадкоўваецца старэйшаму брату, але яна абсалютна іншая натура. Гэты вобраз пададзены ў псіхалагічным развіцці. Зоська — рамантычная асоба, здольная заўважаць прыгожае ў свеце і захапляцца ім. Спачатку мы бачым, што ў адносінах з панічом, роднымі яна праяўляе паганскае светабачанне, калі верыць, што душа чалавека, незалежна ад здзейсненага на зямлі, пераселіцца ў рай. Менавіта таму спрабуе паўтарыць учынак бацькі. На шчасце, да яе своечасова прыходзіць разуменне іншага.

Літаратуразнавец Алесь Макарэвіч адзначаў: «Кахаючы паніча, Зоська аказваецца паміж вогненнымі берагамі бурлівай ракі. Імкнучыся наблізіцца то да аднаго, то да другога з гэтых берагоў, яна заўважае, што іх полымя настолькі моцна яе абпальвае, што яна, каб усё ж узысці на гэтыя берагі, вымушана ўбрацца ў «вопратку»-абарону. <...> Зоська выкарыстоўвае самае прыдатнае, як ёй здаецца, адзенне: блюзнерства¹, гульні перад роднымі. <...> Першапачаткова яна адчувае сябе ў ім калі не няўтульна, то не надта дыскамфортна. Але тут пачынаецца самае небяспечнае для Зоські: раздваенне асобы, якое падводзіць яе да двурушніцтва, усвядомленага і прыгожа аформленага ў кантэксце яе высокіх поглядаў на свет». Урэшце гэта вядзе да краху яе ўзвышаных надзей і памкненняў.

Бадай, самы неадназначны вобраз «Раскіданага гнязда» — чатырнаццацігадовы падлетак Данілка. Гэта тыповы для нашаніўскай літаратуры вобраз адоранага самародка, здольнага да мастацтва. Яго любімы занятак — змайстраваць скрыпку, каб сваёй музыкай уздзейнічаць на людзей. Данілка ў пэўнай ступені супрацьпастаўлены Сымону, бо не здольны вырашаць праблемы, не гатовы рызыкаваць, як старэйшы брат: «І што гэты Сымон думае з сваёй рызыкай? Ужо аж мяне пачынае злосць на яго разбіраць». Данілка — дваістая асоба. Ён хоча ісці разам з маці жабраваць, каб быць вольным, але адначасова гатовы пакланіцца пану, бо мае да яго «важны інтарэс».

Максім Гарэцкі, характарызуючы «Раскіданае гняздо», адзначаў: «...дзейныя асобы ў драме гавораць не простаю, звычайнаю моваю, а паэтычнаю, сімволіка-вобразнаю, часам нават музыкальна-размеранаю і заўсёды ахопленаю купалаўскім лірызмам. Усё гэта складае  вялікія мастацкія вартасці твора, але разам з тым вымагае ад паэта такой жа высокай ідэйнай стараны, такой жа сілы ў паказанні і з’ясненні духовага (духоўнага. — Аўт.) замыслу драмы, бо йначай усё паэтычнае хараство будзе безгрунтоўным і малацэнным».

________________________
¹ Блюзне´рства — богаадступніцтва, бязбожжа.

* Сцэнічнае ўвасабленне п’есы

Янка Купала лічыў драму «Раскіданае гняздо» сваім найлепшым творам.

Вядомы артыст Цімох Сяргейчык успамінаў, як праз больш за дваццаць гадоў пасля выхаду п’есы Купала прарочыў: «Ты, Цімашок, калі-небудзь успомніш мае словы. Я памру, а “Раскіданае гняздо” займе яшчэ на сцэне сваё пачэснае месца i загаворыць на поўны голас. Я ўклаў у гэтую п’есу лепшае, што было ў маёй паэзii i прозе». І тут драматург не памыліўся. Драма «Раскіданае гняздо» атрымала доўгае, хоць і пакручастае сцэнічнае жыццё.

Адразу пасля напісання твора аўтар зразумеў, што падаваць яго ў цэнзуру для друкавання і пастаноўкі — справа бесперспектыўная. Упершыню гэты твор быў пастаўлены Фларыянам Ждановічам у Першым беларускім таварыстве драмы і камедыі 10 ліпеня 1917 года.

Заснавальнік трупы і рэжысёр увасобіў на сцэне вобраз Сымона, Вера Тарасік — Марылі, Рамуальд Жакоўскі — Старца. Ролю Лявона ў першай пастаноўцы выканаў брат Фларыяна Ждановіча Антон (А. Крыніца), выкліканы з Арла.

У красавіку 1921 года спектакль быў перанесены на сцэну Беларускага дзяржаўнага тэатра. Асноўную ўвагу сканцэнтравалі на бытавым канфлікце. У гэты ж час п’есу паставілі некаторыя аматарскія калектывы, а таксама Дзвінскі беларускі народны тэатр (Латвія).

Новае сцэнічнае жыццё і новае прачытанне п’еса «Раскіданае гняздо» атрымала на сцэне Беларускага тэатра імя Якуба Коласа (сёння — Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа, Віцебск) у 1951 годзе. Пастаноўка Аляксандра Скібнеўскага вызначалася наступнай ідэйнай скіраванасцю: шмат увагі надавалася мастацкім абагульненням, рэжысёр імкнуўся на прыкладзе сям’і Зяблікаў паказаць лёс усяго беларускага народа і ўзняць сацыяльныя пытанні. Твор уяўляў сабой гераічную драму змагання за лепшую долю. Некаторыя тэкставыя купюры зрабілі спектакль больш дынамічным. Цікавай сцэнічнай знаходкай было ўвядзенне ў сцэнічнае дзеянне песень на словы Янкі Купалы, імкненне даць псіхалагічнае абгрунтаванне дзеянням і ўчынкам герояў. Тым не менш гэта пастаноўка мела выразны адбітак тагачаснай ідэалогіі: Незнаёмы быў увасоблены ў вобразе піцерскага рабочага-бальшавіка, а ў фінале паказана масавая сцэна, калі народ выйшаў на барацьбу. Спектакль Скібнеўскага з поспехам прайшоў не толькі ў Беларусі, але і за яе межамі. Пасля адбылося шмат пастановак іншых калектываў: Мазырскага народнага тэатра (рэжысёр Міхаіл Колас), Бабруйскага вандроўнага беларускага драматычнага тэатра (рэжысёр Аркадзь Аркадзьеў) і інш.

У 1972 годзе вярнуўся да «Раскіданага гнязда» Беларускі тэатр імя Янкі Купалы (сёння — Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы). Рэжысёр Барыс Луцэнка зрабіў пастаноўку больш манументальнай, увёў у тэкст верш Янкі Купалы, пантамімічныя сцэны, новых дзейных асоб — русалак. Людміла Грамыка адзначала: «Пастаўленая ў 1972 годзе драма “Раскіданае гняздо” традыцыйна лічылася бытавой і несцэнічнай. Але ж выведзеная рэжысёрам Б. Луцэнкам у паэтычную і філасофскую плоскасць, п’еса нечакана для многіх прагучала з магутным трагедыйным напалам. Спектакль уразіў глыбінёй думак і філасофскіх разваг, шэрагам выдатных акцёрскіх работ…» Без істотных змен гэты спектакль быў адноўлены ў 1982 годзе.

У тым самым 1982 годзе «Раскіданае гняздо» паставіла Ала Бабенка, рэжысёр Нацыянальнага акадэмічнага ўкраінскага драматычнага тэатра імя Марыі Занькавецкай у Львове, якая назвала гэту работу найбольш яркай сярод іншых уласных спектакляў.

У кастрычніку 1993 года пад назвай «Час, Сымоне, час…» адбылася прэм’ера спектакля паводле «Раскіданага гнязда» ў Мінскім абласным драматычным тэатры ў Маладзечне. Рэжысёр Рыгор Баравік паспрабаваў надаць пастаноўцы дынамізм і экспрэсію. Крытыкі адзначалі, што гэта быў вельмі яркі спектакль і адно з найлепшых прачытанняў твора Янкі Купалы.

Адметную пастаноўку драмы Янкі Купалы ажыццявіў Дзяржаўны рускі драматычны акадэмічны тэатр імя М. Горкага ў 1997 годзе. Рэжысёр Барыс Луцэнка зрабіў народную музычную драму. Спектакль уяўляў сабой маштабнае дзеянне з песенна-пластычнымі нумарамі ў выкананні танцавальна-вакальнага гурта «Этнас».

У 2013 годзе за ўвасабленне «Раскіданага гнязда» ўзяўся рэжысёр Аляксандр Гарцуеў у Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі. Гэта работа паказала, што твор, напісаны 100 гадоў таму, не страчвае сваёй актуальнасці і зараз, а праблемы, узнятыя Янкам Купалам, хвалююць сучаснага гледача. У спектаклі цяжка вызначыць час дзеяння: героі апрануты не ў вясковае адзенне, але і не надта сучаснае, толькі паніч апрануты вельмі модна і нават мае смартфон.

Сцэна са спектакля «Раскіданае гняздо» (рэж. А. Гарцуеў). Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі

Сам рэжысёр адзначаў, што паказаў не разбураную хату, а пошукі свайго месца ў жыцці чалавекам, чыя трагедыя мае глыбокі сацыяльны сэнс, дзе далёка не ўсё ляжыць на паверхні, многае пераведзена ў пласты асацыятыўных сувязей, вобразаў-сімвалаў. Спектакль мае трагічны фінал: Зоську і Сымона забівае Незнаёмы, якому заплаціў Паніч. Пасля стрэлаў гучыць купалаўскае «Я буду маліцца і сэрцам, і думамі…» у выкананні Уладзіміра Мулявіна.

* Сцэнічнае ўвасабленне п’есы

Янка Купала лічыў драму «Раскіданае гняздо» сваім найлепшым творам.

Вядомы артыст Цімох Сяргейчык успамінаў, як праз больш за дваццаць гадоў пасля выхаду п’есы Купала прарочыў: «Ты, Цімашок, калі-небудзь успомніш мае словы. Я памру, а “Раскіданае гняздо” займе яшчэ на сцэне сваё пачэснае месца i загаворыць на поўны голас. Я ўклаў у гэтую п’есу лепшае, што было ў маёй паэзii i прозе». І тут драматург не памыліўся. Драма «Раскіданае гняздо» атрымала доўгае, хоць і пакручастае сцэнічнае жыццё.

Адразу пасля напісання твора аўтар зразумеў, што падаваць яго ў цэнзуру для друкавання і пастаноўкі — справа бесперспектыўная. Упершыню гэты твор быў пастаўлены Фларыянам Ждановічам у Першым беларускім таварыстве драмы і камедыі 10 ліпеня 1917 года.

Заснавальнік трупы і рэжысёр увасобіў на сцэне вобраз Сымона, Вера Тарасік — Марылі, Рамуальд Жакоўскі — Старца. Ролю Лявона ў першай пастаноўцы выканаў брат Фларыяна Ждановіча Антон (А. Крыніца), выкліканы з Арла.

У красавіку 1921 года спектакль быў перанесены на сцэну Беларускага дзяржаўнага тэатра. Асноўную ўвагу сканцэнтравалі на бытавым канфлікце. У гэты ж час п’есу паставілі некаторыя аматарскія калектывы, а таксама Дзвінскі беларускі народны тэатр (Латвія).

Новае сцэнічнае жыццё і новае прачытанне п’еса «Раскіданае гняздо» атрымала на сцэне Беларускага тэатра імя Якуба Коласа (сёння — Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа, Віцебск) у 1951 годзе. Пастаноўка Аляксандра Скібнеўскага вызначалася наступнай ідэйнай скіраванасцю: шмат увагі надавалася мастацкім абагульненням, рэжысёр імкнуўся на прыкладзе сям’і Зяблікаў паказаць лёс усяго беларускага народа і ўзняць сацыяльныя пытанні.

Твор уяўляў сабой гераічную драму змагання за лепшую долю. Некаторыя тэкставыя купюры зрабілі спектакль больш дынамічным. Цікавай сцэнічнай знаходкай было ўвядзенне ў сцэнічнае дзеянне песень на словы Янкі Купалы, імкненне даць псіхалагічнае абгрунтаванне дзеянням і ўчынкам герояў. Тым не менш гэта пастаноўка мела выразны адбітак тагачаснай ідэалогіі: Незнаёмы быў увасоблены ў вобразе піцерскага рабочага-бальшавіка, а ў фінале паказана масавая сцэна, калі народ выйшаў на барацьбу. Спектакль Скібнеўскага з поспехам прайшоў не толькі ў Беларусі, але і за яе межамі. Пасля адбылося шмат пастановак іншых калектываў: Мазырскага народнага тэатра (рэжысёр Міхаіл Колас), Бабруйскага вандроўнага беларускага драматычнага тэатра (рэжысёр Аркадзь Аркадзьеў) і інш.

У 1972 годзе вярнуўся да «Раскіданага гнязда» Беларускі тэатр імя Янкі Купалы (сёння — Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы). Рэжысёр Барыс Луцэнка зрабіў пастаноўку больш манументальнай, увёў у тэкст верш Янкі Купалы, пантамімічныя сцэны, новых дзейных асоб — русалак. Людміла Грамыка адзначала: «Пастаўленая ў 1972 годзе драма “Раскіданае гняздо” традыцыйна лічылася бытавой і несцэнічнай. Але ж выведзеная рэжысёрам Б. Луцэнкам у паэтычную і філасофскую плоскасць, п’еса нечакана для многіх прагучала з магутным трагедыйным напалам. Спектакль уразіў глыбінёй думак і філасофскіх разваг, шэрагам выдатных акцёрскіх работ…» Без істотных змен гэты спектакль быў адноўлены ў 1982 годзе.

У тым самым 1982 годзе «Раскіданае гняздо» паставіла Ала Бабенка, рэжысёр Нацыянальнага акадэмічнага ўкраінскага драматычнага тэатра імя Марыі Занькавецкай у Львове, якая назвала гэту работу найбольш яркай сярод іншых уласных спектакляў.

У кастрычніку 1993 года пад назвай «Час, Сымоне, час…» адбылася прэм’ера спектакля паводле «Раскіданага гнязда» ў Мінскім абласным драматычным тэатры ў Маладзечне. Рэжысёр Рыгор Баравік паспрабаваў надаць пастаноўцы дынамізм і экспрэсію. Крытыкі адзначалі, што гэта быў вельмі яркі спектакль і адно з найлепшых прачытанняў твора Янкі Купалы.

Адметную пастаноўку драмы Янкі Купалы ажыццявіў Дзяржаўны рускі драматычны акадэмічны тэатр імя М. Горкага ў 1997 годзе. Рэжысёр Барыс Луцэнка зрабіў народную музычную драму. Спектакль уяўляў сабой маштабнае дзеянне з песенна-пластычнымі нумарамі ў выкананні танцавальна-вакальнага гурта «Этнас».

У 2013 годзе за ўвасабленне «Раскіданага гнязда» ўзяўся рэжысёр Аляксандр Гарцуеў у Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі. Гэта работа паказала, што твор, напісаны 100 гадоў таму, не страчвае сваёй актуальнасці і зараз, а праблемы, узнятыя Янкам Купалам, хвалююць сучаснага гледача. У спектаклі цяжка вызначыць час дзеяння: героі апрануты не ў вясковае адзенне, але і не надта сучаснае, толькі паніч апрануты вельмі модна і нават мае смартфон.

Сам рэжысёр адзначаў, што паказаў не разбураную хату, а пошукі свайго месца ў жыцці чалавекам, чыя трагедыя мае глыбокі сацыяльны сэнс, дзе далёка не ўсё ляжыць на паверхні, многае пераведзена ў пласты асацыятыўных сувязей, вобразаў-сімвалаў. Спектакль мае трагічны фінал: Зоську і Сымона забівае Незнаёмы, якому заплаціў Паніч. Пасля стрэлаў гучыць купалаўскае «Я буду маліцца і сэрцам, і думамі…» у выкананні Уладзіміра Мулявіна.

______________________
¹ Блюзне´рства — богаадступніцтва, бязбожжа.

Пытанні

	1. Чаму можна сцвярджаць, што п’еса «Раскіданае гняздо» мае выражаны сацыяльна-філасофскі і гуманістычны змест?
	2. У чым асаблівасць сюжэта п’есы? Вызначце асноўныя сюжэтныя лініі.
	3. Назавіце праблемы, што закранаюцца ў творы. Якія шляхі прапануе Янка Купала для іх вырашэння? Ці ёсць сярод іх найлепшы? Абгрунтуйце думку.
	4. Якія групы вобразаў можна вылучыць у п’есе?
	5. Чым праўда Сымона адрозніваецца ад праўды Зоські?
	6. Раскрыйце ролю вобраза Старца ў драме.
	7. Дзеля чаго, на вашу думку, аўтарам быў уведзены вобраз Незнаёмага?
	8. Што (каго) сімвалізуюць у драме: сям’я Зяблікаў; разбураная хата; крыж, які ставіць Сымон на магіле бацькі; кветкі ў руках і ў вянку Зоські; скрыпка, якую ладзіць Данілка; жабрачыя торбы, якія шые Марыля, носіць Старац? Абагульніце меркаванні і вызначце, што сімвалізуе назва твора.
	9. У чым заключаюцца жанравыя адметнасці «Раскіданага гнязда»?
	10. Уважліва разгледзьце афішу спектакля паводле п’есы Янкі Купалы. Прыдумайце сваю афішу. Што на ёй павінна быць адлюстравана? Чаму?
	11. Звярніцеся да фотаздымка спектакля «Раскіданае гняздо». Як вы думаеце, што за сцэна на ім паказана? Наколькі акцёрам (Марыля — Вольга Клебановіч, Сымон — Аляксей Шадзько, Зоська — Аксана Лясная) удалося перадаць драматызм сітуацыі?
	12. Па магчымасці пазнаёмцеся з пастаноўкай (тэлепастаноўкай) спектакля паводле «Раскіданага гнязда». Паразважайце, чаму б вы параілі (або не параілі) свайму сябру пайсці на спектакль.
	13. Інсцэніруйце ўрывак з п’есы «Раскіданае гняздо», які вы лічыце адным з ключавых у творы.