* Тарас Шаўчэнка

Біяграфія

Да нашага часу мастацкіх работ Тараса Шаўчэнкі захавалася больш, чым паэтычных тэкстаў (1200 мастацкіх супраць 240 паэтычных). Знакаміты мастак пакінуў мастацкія творы ў разнастайнай тэхніцы — графіцы, акварэлі і алеі, нават у скульптуры, а за поспехі ў гравюры яму было прысвоена званне акадэміка.

Тарас Шаўчэнка — знакаміты ўкраінскі паэт, мастак, грамадскі дзеяч, адзін з заснавальнікаў новай украінскай літаратуры — нарадзіўся 9 сакавіка 1814 года ў сяле Морынцы каля Звенігарада ў Расійскай імперыі (цяпер Украіна) у сям’і прыгонных, аднак дзякуючы свайму таленту здолеў дасягнуць неверагодных вышынь у мастацтве і літаратуры.

Пэўны час ён жыў у Вільні, вучыўся ў Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. У 1840 годзе паэт выдаў зборнік «Кабзар¹», які стаў сапраўднай візітнай карткай Украіны. За ўдзел у тайным таварыстве ў 1847 годзе быў аддадзены на дзесяць гадоў у салдаты.

Напрыканцы жыцця Тарас Шаўчэнка напісаў і ў 1861 годзе ў Пецярбургу выдаў за ўласны кошт «Букварь южнорусский» — падручнік для дарослых украінцаў, якія хацелі б навучыцца чытаць і пісаць на роднай мове. У тым самым годзе паэта не стала. Памяць пра ўкраінскага Кабзара ўшаноўваецца ва ўсім славянскім свеце. Так, у Мінску таксама ўстаноўлены помнік Тарасу Шаўчэнку.

Паэтычныя творы Тараса Шаўчэнкі напісаны на жывой народнай мове, пераклікаюцца з фальклорнымі матывамі, прасякнуты любоўю да роднага краю, часта заснаваны на фактах з гісторыі. Паэт спалучаў рамантызм як мастацкі метад з моцнымі рэалістычнымі тэндэнцыямі, дзякуючы чаму стварыў яскравы вобраз сацыяльна і нацыянальна прыгнечанага ўкраінскага народа.

Імя Тараса Шаўчэнкі цесна звязана з Беларуссю. Ён пазнаёміўся з беларускім пісьменнікам Янам Баршчэўскім (калі той быў у Пецярбургу) і зацікавіўся адраджэннем нашай нацыянальнай літаратуры. Асабліва цікавілі Кабзара народныя песні. Звязваюць Тараса Шаўчэнку з Беларуссю і часы яго навучання ў Віленскім універсітэце. Украінскі юнак вучыўся ў славутага педагога, мастака Яна Рустэма.

Творчасць Тараса Шаўчэнкі шырока адбілася ў беларускай музыцы, у прыватнасці, у спадчыне кампазітара Анатоля Багатырова, які напісаў музыку на словы Тараса Шаўчэнкі «Сонца заходзіць», цыкл рамансаў для голасу з фартэпіяна «Пастаўлю хату», «І шырокую даліну», «Агні гараць», «Ад сяла да сяла» (з паэмы «Гайдамакі»), «Садок вішнёвы каля хаты».

____________________________

¹ Кабзáр — украінскі народны спявак, які акампануе сабе на музычным інструменце (кобзе, бандуры, ліры). У беларускай літаратуры яго можна параўнаць з лірнікам, песняром, у рускай — з баянам, у кельцкай — з бардам.

Пытанні

	1. З лёсам якога беларускага паэта можна параўнаць лёс Тараса Шаўчэнкі? Чаму ўкраінскага творцу называлі Кабзаром?
	2. Як паэт звязаны з Беларуссю?
	3. Калі выйшаў першы зборнік вершаў Тараса Шаўчэнкі? Якія беларускія пісьменнікі працавалі ў літаратуры ў гэты час?
	4. З дня наражэння паэта мінула больш за 200 гадоў. Як вы думаеце, чаму яго імя дагэтуль з’яўляецца культурнай візітнай карткай Украіны?

Паэзія Тараса Шаўчэнкі

Паэзія ўкраінскага Кабзара даволі блізкая да беларускай па светаўспрыманні, ідэйным напаўненні, эстэтыцы. Таму натуральна, што творы Тараса Шаўчэнкі заўжды шмат перакладаліся беларусамі. Так, у 1863 годзе на польскую мову «Кабзар» пераклаў «вясковы лірнік» Уладзіслаў Сыракомля. На пачатку ХХ стагоддзя вершы паэта перакладаў Янка Купала, паэму «Каўказ» — Алесь Гарун. Таксама сярод перакладчыкаў славутага ўкраінскага аўтара — Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Кандрат Крапіва, Пятрусь Броўка, Пятро Глебка, Аркадзь Куляшоў. Да 125-гадовага юбілею Тараса Шаўчэнкі выйшаў беларускамоўны зборнік «Кабзар».

Адным з удалых перакладаў Янкі Купалы з Шаўчэнкі стаў напеўны, гарманічны верш «Думка» (1838), у якім паўстае вобраз сіраты «без роду», якому «цяжка жыць». Па сутнасці, гэты твор — плач гаротніка і бедака, абяздоленага ад нараджэння. Герой верша — казáк, як і ў многіх народных песнях усходніх славян. Сацыяльны канфлікт у творы толькі прадчуваецца, а навідавоку фальклорны матыў наканаванасці, злога лёсу.

Ходзіць доля ў каго полем,
Каласкі збірае,                   
А мая дзесь, нягодніца,     
За морам блукае.               

Бяздольнасць — гэта не толькі сацыяльная прыніжанасць, але і адсутнасць перспектывы якога-небудзь развіцця. Лірычны герой Шаўчэнкі ўсведамляе, што ён чужы, незаўважны ў свеце заможных: яго нават пры сустрэчы «людзі вокам абмінаюць».

Багатага, губатага           
Дзяўчына шануе;            
З мяне, сіраты гаротнай,
Смяецца, жартуе.           

Толькі і застаецца казаку, што шукаць лепшай долі ў чужым краі. Тут таксама адчуваецца моцны ўплыў народнай творчасці. Ва ўкраінскім фальклоры шмат сюжэтаў, звязаных з вымушаным падарожжам на чужыну, смерцю ўдалечыні ад бацькоўскіх загонаў.

У вершы «Садок вішнёвы каля хаты» (1847) ствараецца ідэальны малюнак Радзімы: украінскай вёскі з працавітым і добразычлівым людам. З хатай, перапоўненай дзецьмі, вішнёвым садочкам каля парога, салаўінымі спевамі і галасамі дзяўчат. Відавочна, такі настальгічны ўспамін пра вёску быў спосабам псіхалагічнай самарэабілітацыі паэта, які ў гэтым годзе быў аддадзены ў войска.

Лёгкасці, празрыстасці верша, у нечым падобнага на шаўчэнкаўскі малюнак «Сялянскі падворак», паэт дасягнуў праз выкарыстанне пяцірадковіка з рыфмай АББААБ, дзе А — жаночыя рыфмы, а Б — мужчынскія:

Садок вішнёвы каля хаты,            
Хрушчы над вішнямі гудуць,       
Ратаі з ворыва ідуць,                   
У вёску спеў нясуць дзяўчаты —
І рады маткі іх пачуць.                 
                                                        Пераклад Н. Гілевіча.

Пытанні

	1. Што аб’ядноўвае вершы ўкраінскага паэта з беларускімі творамі таго ж перыяду?
	2. Які з вывучаных вершаў бліжэйшы да народнай песні? У чым заключаецца рытмічнае і зместавае падабенства да яе? Чаму, на вашу думку, для паэзіі першай паловы ХІХ стагоддзя ўласціва блізкасць да фальклору?
	3. Параўнайце першыя радкі строф у вершы «Садок вішнёвы каля хаты». Выкажыце меркаванне, чаму яны маюць такую будову. Якую функцыю ў творы выконваюць паўторы слоў?
	4. Разгледзьце малюнак Тараса Шаўчэнкі «Сялянскі падворак». Якія дэталі вы дадалі б або змянілі, каб атрымалася ілюстрацыя да верша «Садок вішнёвы каля хаты»?