§ 4-1. Комплексны аналіз тэксту

Практыкаванне 37-1

Прачытайце. Што ўключае ў сябе комплексны аналіз тэксту?

Асаблівасцю комплекснага аналізу тэксту з’яўляецца тое, што тэкст разглядаецца па трох асноўных напрамках (змест, кампазіцыя, моўнае афармленне).

Поўны комплексны аналіз тэксту ўключае:

зместавы аналіз: вызначэнне тэмы і асноўнай думкі тэксту; асэнсаванне загалоўка (пры яго наяўнасці), выяўленне яго суадноснасці з тэмай і асноўнай думкай (або падбор загалоўка, які перадаваў бы тэму ці асноўную думку тэксту);

тыпалагічна-кампазіцыйны: вызначэнне тыпу маўлення (вядучы тып, спалучэнне розных тыпаў); аналіз кампазіцыйнай схемы тэксту, суаднясенне  пачатку і канца; вызначэнне колькасці тэм, падтэм і мікратэм, спосабаў і сродкаў сувязі сказаў і частак у тэксце;

жанрава-стылістычны: вызначэнне стылю і жанру маўлення, выдзяленне характэрных для канкрэтнага стылю і жанру моўных сродкаў і стылістычных прыёмаў;

аналіз функцыянавання моўных сродкаў, якія выкарыстоўваюцца аўтарам для вырашэння пэўнай камунікатыўнай задачы.

 З дапамогай тлумачальнага слоўніка раскрыйце значэнне слоў комплексны, комплекснасць.
 Чаму прыведзены аналіз называецца комплексным? Абгрунтуйце сваё меркаванне.

Практыкаванне 37-2

Прачытайце тэкст.

Быхаў — месца, якое варта наведаць

У паўднёвай частцы Магілёўскай вобласці на магутных берагах Дняпра знаходзіцца невялікі горад Быхаў. На першы погляд ён нічым не адрозніваецца ад сотні іншых раённых цэнтраў. Аднак быхаўская зямля мае вельмі цікавую гісторыю, яна ахутана захапляльнымі легендамі і паданнямі.

Упершыню Быхаў узгадваецца як умацаванае пасяленне ў 1370 годзе. Ёсць мноства версій паходжання назвы горада. Напрыклад, лічаць, што сваю назву Быхаў атрымаў ад слова «быхавіца» — так у Сярэдневякоўі называлі гарматы. Сапраўды, людвісарня ў Быхаве існавала даўно, яшчэ з тых часоў, калі ім кіравалі Хадкевічы. Невыпадкова нават на гербе горада адлюстраваны дзве скрыжаваныя гарматы.

Адна з галоўных славутасцей краю — Быхаўскі замак, які знаходзіцца на правым беразе Дняпра ў старажытнай частцы горада. Спачатку ён быў рэзідэнцыяй князя Хадкевіча, а пасля перайшоў ва ўладанне роду Сапегаў. Як у кожнага старажытнага замка, у Быхаўскай крэпасці ёсць свае легенды. Адна з іх апавядае пра тое, што перад пачаткам будаўніцтва замка на яго тэрыторыі былі пахаваны жывымі хлопец і дзяўчына. Расказваюць, што ў пачатку ХХІ стагоддзя некалькі турыстаў у сутарэннях крэпасці бачылі прывід маладой жанчыны.

Таксама Быхаў знакаміты тым, што ў горадзе захавалася каменная сінагога пачатку ХVII стагоддзя. Сам будынак выконваў некалькі функцый: рэлігійную і абарончую. Характэрна тое, што таўшчыня сцен складае 1,75 м. У Быхаўскай сінагозе захавалася біма — узвышэнне для чытання скрутка Торы. Толькі дзве такія сінагогі захаваліся ў Беларусі.

Магчыма, раскопкі, якія праводзяцца на тэрыторыі за́мка і сінагогі, развеюць некаторыя міфы і легенды, а можа, наадварот, нададуць ім новыя рысы таямнічага і нязведанага.

Быхаў вядомы і як ваенны гарадок. У новай частцы горада раней змяшчаўся аэрадром. Падчас Вялікай Айчыннай вайны ён знаходзіўся на другім месцы па стратэгічнай значнасці. Тут захоўвалася ядзерная зброя. У ангарах стаялі самыя перадавыя і хуткія знішчальнікі і звышгукавыя ракетаносцы.

З быхаўскай зямлёй звязана яшчэ нямала іншых цікавых фактаў аб гісторыі і культуры Беларусі (Паводле часопіса «Бярозка»).

1. Вызначце тэму і асноўную думку тэксту. Што перадае загаловак: тэму ці асноўную думку?
2. Вызначце тып маўлення, назавіце часткі, якія адпавядаюць тыповай кампазіцыйнай схеме.
Абгрунтуйце падзел тэксту на абзацы. Назавіце падтэмы, якія дапамагаюць раскрыць тэму. Вызначце, пра што гаворыцца ў кожнай з падтэм. Аформіце падтэмы ў выглядзе плана.
3. Назавіце адрасата і мэту тэксту. Як вы думаеце, ці дасягнуў аўтар пастаўленай мэты? Ці захацелася вам пабываць у Быхаве? Ці зацікавіў вас тэкст? Абгрунтуйце сваю думку.
Вызначце стыль маўлення. Як вы думаеце, ці адпавядаюць моўныя сродкі, выкарыстаныя аўтарам, пастаўленай мэце? Ці можна сказаць, што выкарыстаныя аўтарам моўныя сродкі з’яўляюцца характэрнымі для гэтага стылю?
4. Устанавіце значэнне слоў рэзідэнцыя, людвісарня, сутарэнне. Растлумачце напісанне слоў легенды, паданні, рэзідэнцыя, уладанні, нязведаны, стратэгічны, звышгукавыя ракетаносцы, займенніка сабе, правапіс вялікай літары ў тэксце, абгрунтуйце пастаноўку знакаў прыпынку ў сказах з пабочнымі словамі.

Практыкаванне 37-3

Прачытайце тэкст. Выканайце яго комплексны аналіз, арыентуючыся на патрабаванні да такога віду работы.

Вандроўка па шляхетных мясцінах

Вітаю, дарагія чытачы! Сёння я прапаную вам наведаць невялікі, але вядомы горад Косава.

Косава — адзін з самых маленькіх гарадоў Беларусі, яго насельніцтва — менш за дзве тысячы чалавек. Ён знаходзіцца ў Івацэвіцкім раёне Брэсцкай вобласці, мае добрае транспартнае злучэнне як з суседнімі гарадкамі і мястэчкамі, так і з буйнымі гарадамі (Брэст, Баранавічы, Мінск). Самае цікавае месца для вандроўнікаў у Косаве — колішні фальварак Мерачоўшчына, што знаходзіцца на паўночна-заходнім ускрайку горада. Месца гэта славутае двума аб’ектамі. Першы — сядзіба, дзе нарадзіўся чалавек, які па праву лічыцца героем не толькі ў Беларусі, але і ў Польшчы, Літве, ЗША і іншых краінах, — Тадэвуш Касцюшка. Менавіта ў гэтай прыгожай драўлянай хаце з саламяным дахам у 1746 годзе з’явіўся на свет будучы кіраўнік вялікага паўстання. Зараз тут знаходзіцца мемарыяльны музей Тадэвуша Касцюшкі. Наведвальнікі могуць пабачыць інтэр’ер жылых пакояў беларускай шляхетнай сям’і XVIII стагоддзя, даведацца шмат цікавага пра жыццё Касцюшкі, а таксама паглядзець невялічкі фільм, прысвечаны яго асобе. Ля сядзібы — парк, у якім надта прыемна бавіць час, атрымліваючы асалоду ад краявідаў.

Праз дарогу знаходзіцца адзін з найбольш прыгожых архітэктурных помнікаў Беларусі — Косаўскі палац Пуслоўскіх. Нягледзячы на тое, што палац не самы старажытны (пабудаваны ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя), яго неагатычны абарончы стыль нібы пераносіць нас у Сярэднявякоўе. У ХІХ стагоддзі ён быў вядомы сваімі багатымі інтэр’ерамі, найбольш славуты з якіх — вялікі акварыум, размешчаны акурат пад нагамі наведвальнікаў, пад шкляной падлогай. На жаль, палацу на працягу апошніх ста гадоў выпалі цяжкія выпрабаванні. Падчас Першай сусветнай вайны ён быў часткова разбураны і разрабаваны, а большасць каштоўнасцей вывезена за межы краіны. Найбольш вялікія пашкоджанні палац атрымаў падчас Другой сусветнай вайны: у 1944 годзе ў выніку пажару будынак сур’ёзна пацярпеў, былі знішчаны ўнутраныя памяшканні і аздабленне. Тым не менш Косаўскі палац і сёння выглядае велічна і ўражвае наведвальнікаў. Зараз ён рэстаўрыруецца і, будзем спадзявацца, ужо ў хуткім часе паўстане перад намі ва ўсёй сваёй прыгажосці!

Наведванне Косава — цудоўны выбар для вандроўкі па Беларусі. Акрамя таго, вы можаце зрабіць сваё падарожжа яшчэ больш цікавым, наведаўшы шматлікія славутыя гарады і мястэчкі ў наваколлі. Ад Косава ідзе дарога да Ружан, таксама недалёка знаходзяцца Бяроза, Слонім, Жыровічы.

Вандруйце і адкрывайце нашу краіну наноў! (Паводле М. Бычкова).

 Складзіце выказванне пра адметныя гістарычныя, архітэктурныя ці культурныя помнікі вашай малой радзімы. Падумайце, чым можна зацікавіць чытачоў. Якія моўныя сродкі варта выкарыстаць з гэтай мэтай? Якую форму для выказвання лепш выбраць?