§ 32. Ужыванне дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў, дзеепрыметнікавых і дзеепрыслоўных зваротаў
| Сайт: | Профильное обучение |
| Курс: | Беларуская мова. 10 клас |
| Книга: | § 32. Ужыванне дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў, дзеепрыметнікавых і дзеепрыслоўных зваротаў |
| Напечатано:: | Гость |
| Дата: | Суббота, 4 Май 2024, 22:37 |
Практыкаванне 323
Уважліва прачытайце матэрыял табліцы. Раскажыце пра ўтварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў у сучаснай беларускай мове.
Раскажыце на аснове табліцы аб правапісе суфіксаў -н-, -ан-, -ен-, -т- у дзеепрыметніках. Падбярыце і запішыце адпаведныя прыклады.
Практыкаванне 324
Выпішыце формы дзеепрыметнікаў, уласцівыя беларускай мове.
Адшліфаваны (камень) — адшліфованы (камень); заросшы (сад) — зарослы (сад); куплёны (падарунак) — куплены (падарунак); (сшытак) падпісан — (сшытак) падпісаны; (атрад) расфармірован — (атрад) расфарміраваны.
Практыкаванне 325
Прачытайце тэкст, утвараючы ад дзеясловаў у дужках уласцівыя беларускай мове формы дзеепрыметнікаў.
Сфармулюйце праблему, якая абмяркоўваецца ў тэксце.
Вітушка супраць слімака
Існуе шэраг прыкладаў рознага напісання і перакладу англамоўнага камп’ютарнага слэнгу. Напрыклад, вядомы сімвал @ у рускай мове называюць «сабака», у міждзяржаўных стандартах ён (замацаваць) як «камерцыйнае “эт”». Па-беларуску ж прапаноўваецца назваць гэты сімвал слімаком або вітушкай, згодна са знешнім падабенствам. У такіх выпадках кожны робіць выбар у адпаведнасці з густам. Але вучоныя адзначаюць, што павінна быць (выкарыстаць) агульна (прыняць) форма, а для гэтага павінен быць (сфарміраваць) асобны тэматычны слоўнік. Сэрвісы ад Google тут не дапамогуць, таму што машына не ўлічвае і не перадае ўсю адметнасць і спецыфіку беларускай мовы, дапускаецца шмат недарэчнасцей і калек* з рускай мовы (Паводле С. Дубовіка).
Запішыце ўтвораныя дзеепрыметнікі, вызначце іх форму і граматычнае значэнне (лік, род ці склон), сінтаксічную ролю ў сказе.
Прывядзіце прыклады недарэчнасцей і калек з рускай мовы, якія ўзнікаюць пры перакладзе на беларускую мову камп’ютарнай тэрміналогіі.
Які варыянт назвы сімвала па-беларуску маглі б прапанаваць вы?
Практыкаванне 326
Прачытайце сказы. Знайдзіце недакладнасці ва ўжыванні дзеепрыметнікавых зваротаў. Выправіце памылкі і запішыце правільныя сказы.
1. Над зарослай лесасекай густым арэшнікам плыло павуцінне бабінага лета. 2. Круглая, зарослая паляна кустамі ўся была ўсыпана густым верасам. 3. Рассмяяўшаяся дзяўчынка не звяртала ніякай увагі на просьбы бацькоў супакоіцца. 4. Прымаемы на трэці квартал план мерапрыемстваў не вы´клікаў пярэчанняў у прысутных.
Практыкаванне 327
Прачытайце верш.
Беларусь мая, бярозка белая,
Ад марозу ўся заінелая,
Зімы лютыя ўспамінаючы,
Рада сонейку ты вяснянаму,
Косы доўгія расплятаючы,
Рада ветрыку закаханаму,
Рада выраю ты птушынаму,
Спеву дзіўнаму салаўінаму, —
Беларусь мая, бярозка майская,
Абагрэтая сонца ласкаю.
Н. Тарас.
Назавіце прыметнікі і дзеепрыметнікі з тэксту. Растлумачце ўтварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў.
Выпішыце дзеепрыслоўі, зрабіце іх разбор па саставе.
Практыкаванне 328
Разгледзьце схемы пастаноўкі знакаў прыпынку ў сказах з дзеепрыметнікавымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі. Якія правілы пастаноўкі знакаў прыпынку пры дзеепрыметнікавых і дзеепрыслоўных зваротах не перададзены на схемах? Падрыхтуйце вуснае паведамленне аб правілах выдзялення зваротаў на пісьме, дапоўніўшы яго неабходнай інфармацыяй.
Практыкаванне 329
Прааналізуйце сказы з дзеепрыметнікамі і дзеепрыслоўямі. Сфармулюйце на іх аснове правіла выдзялення або невыдзялення коскамі дзеепрыметнікаў і дзеепрыметнікавых зваротаў, дзеепрыслоўяў і дзеепрыслоўных зваротаў.
1. Працяты марозам, снег хрустка скрыпеў пад нагамі дзеда Талаша (Я. Колас). 2. Абуджаныя косамі, праносіліся над паплавамі чародкі шпакоў (А. Асіпенка). 3. Ахутаныя полагам туману, навакольныя прадметы здаюцца незнаёмымі, хісткімі (І. Навуменка). 4. Над Жукаўкай грымела не сціхаючы. Там ліў дождж (І. Пташнікаў). 5. Іван пастаяў яшчэ, аглядваючыся і згадваючы, што рабіць (В. Быкаў). 6. Ён склаўшы рукі сядзець не будзе (П. Кавалёў). 7. Лёгка паранены ў абедзве нагі, ён аказаўся бойкім на язык чалавекам (В. Быкаў).
Практыкаванне 330
Вызначце, у якіх сказах дапушчаны памылкі пры ўтварэнні або ўжыванні дзеепрыслоўяў. Выправіце памылкі, карыстаючыся адным са спосабаў: 1) перабудова асновы сказа такім чынам, каб быў адзін утваральнік дзеяння; 2) замена дзеепрыслоўнага звароту даданай часткай складаназалежнага сказа са злучнікам калі. Спішыце, выправіўшы памылкі (там, дзе яны ёсць).
1. Лежачы на траве, я з асалодай удыхаў водар простых летніх кветак. 2. Пад’язджаючы да станцыі, у мяне знік партфель. 3. Знаходзячыся ў няволі, паэт напісаў цэлую кнігу вершаў. 4. Вярнуўшыся дадому, пайшоў снег. 5. Прыйшоўшы на сход, я па дарозе сустрэў свайго сябра. 6. Пісьменнік паказаў нам сапраўднае жыццё, не прыхарошваючы яго. 7. Яшчэ больш сур'ёзным стаў Сцёпка, скончыўшы пачатковую школу. 8. Даведаўшыся пра апошнія навіны, гаворка сяброў часта перарывалася дружным смехам.
Практыкаванне 331
Вызначце, да якога з двух прапанаваных у кожным пункце сказаў можна далучыць дзеепрыслоўны зварот. Сказы з дзеепрыслоўнымі зваротамі запішыце. Аргументуйце, чаму нельга далучыць зварот да іншага сказа.
Практыкаванне 332
Прачытайце тэкст, ужываючы назоўнікі ў дужках у патрэбнай склонавай форме.
Знайдзіце ў тэксце дзеепрыметнікі і дзеепрыслоўі, дзеепрыметнікавыя і дзеепрыслоўныя звароты. У якіх выпадках аўтар выкарыстоўвае дзеепрыметнікі, а ў якіх — дзеепрыслоўі? Чым гэта абумоўлена?
Скончыўшы сваё снеданне сабраўся дзед крыху адпачыць. Але глухі шорах у (лес) прымусіў яго прыслухацца і разгледзеццас. І бачыць дзед Талаш: вялізны дзікі кабан павольна выходзіць з ляснога (гушчар) і брыдзе па чэрава* ў (снег) не зважаючы на дзеда. Кабан падыходзіць да прыгожага (стажок-мурашнік) акуратна і роўна прысыпанага снегам і запыняецца. А потым пачынае разрываць яго сваім страшным ікластым лычом. Кожны рух магутнага лыча высока ўскідае ўгору камякі (снег) разам са смеццем нанесеным мурашкамі за цэлыя гады ўпартай працы. І хутка дзве цёмныя баразны вырысоўваюцца на чыстым некранутым (снег) (Я. Колас).
Запішыце сказы з дзеепрыметнікамі і дзеепрыслоўямі, раскрываючы дужкі і расстаўляючы знакі прыпынку. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку.
Зрабіце марфалагічны разбор дзеяслова, дзеепрыметніка і дзеепрыслоўя з тэксту.
Разгледзьце малюнак. Ці з’яўляецца ён ілюстрацыяй да ўсяго тэксту? Ці можна праілюстраваць адным малюнкам тэкст-апавяданне, тэкст-апісанне? Абгрунтуйце сваё меркаванне.
Практыкаванне 333
Утварыце ад дзеясловаў дзеепрыслоўі адпаведнага трывання, запішыце іх, растлумачце правапіс суфіксаў.
Махаць, думаць, разважаць, нахіліцца, запісаць, разгледзець, несці, разглядаць, паглыбіць, уставіць, прапускаць, утвараць, утварыць, перакладаць, выкарыстаць, пісаць, выцягнуцца, выцягнуць, адсмяяцца, смяяцца, з’явіцца, пачынаць, кідаць, раскідаць, выразіць, вяртацца, прыдумаць, ісці, паказаць, паказацца.