§ 21. ГЕАГРАФІЯ ЭНЕРГЕТЫКІ СВЕТУ

Агульная характарыстыка энергетыкі. Энергетыка з’яўляецца базавай галіной прамысловасці. Яе развіццё выступае неад’емнай умовай функцыянавання ўсіх іншых галін індустрыяльнага сектара.

У свеце ўсё ўзаемазвязана. Як па аб’ёмах спажывання электрычнай энергіі можна вызначыць узровень сацыяльна-эканамічнага развіцця краін? Якія экалагічныя праблемы ўзнікаюць у сувязі з развіццём энергетыкі?

У склад галіны ўваходзіць паліўна-энергетычная прамысловасць (нафтавая, газавая, вугальная) і электраэнергетыка. Асноўнымі энерганосьбітамі выступаюць нафта, прыродны газ, вугаль, гідра- і атамная энергія. На працягу гісторыі сусветнай гаспадаркі адбываецца няўхільны рост вытворчасці і спажывання энергіі. Аднак пад уплывам НТР змяняецца іх структура. У другой палове ХХ ст. вядучая роля ў структуры спажывання належала вугалю, другім па значнасці энергарэсурсам была нафта. У цяперашні час у выніку змены ў спажыванні, вычарпання энергетычных рэсурсаў, абвастрэння экалагічнага становішча і пераходу да энергазберагальных тэхналогій вядучае месца ў балансе перайшло да нафты (33 %). Далей ідуць вугаль (28) і прыродны газ (24 %). Доля гідраэнергіі складае 7 %, атамнай — 5 %. На аднаўляльныя энергетычныя крыніцы прыходзіцца 3 %.

Паразважаем. 1. Авалоданне крыніцамі энергіі заўсёды было спосабам выжывання чалавецтва. І сёння яе спажыванне застаецца адным з найважнейшых не толькі эканамічных, але і сацыяльных паказчыкаў, якія шмат у чым прадвызначаюць узровень жыцця людзей. Вось чаму часам кажуць, што энергетыка кіруе светам. Ці згодныя вы з дадзеным сцвярджэннем? 2. Энергетыка — рухавік тэхнічнага працэсу. Ці так гэта?

Геаграфія нафтавай прамысловасці. Нафтавая прамысловасць выступае найважнейшай галіной у структуры энергетыкі свету. Значная частка здабываемай нафты выкарыстоўваецца як паліва. Аднак у апошні час вялікая яе частка прымяняецца ў нафтахімічнай і хімічнай прамысловасці.

Нафтавая прамысловасць з’яўляецца галіной, якая дынамічна развіваецца, што звязана з яе высокай прыбытковасцю. Гэты фактар прыводзіць да распрацоўкі новых спосабаў здабычы нафты, росту спажывання і павелічэння тэмпаў здабычы. За апошнія 50 гадоў аб’ёмы здабычы нафты выраслі ў чатыры разы і складаюць 4482 млн т (мал. 143). У геаграфіі здабычы вылучаюцца тры асноўныя рэгіёны — Паўднёва-Заходняя Азія (34 %), Паўночная Амерыка (20) і Еўропа з СНД (20 %). Тры вядучыя краіны свету па здабычы нафты — ЗША, Саудаўская Аравія і Расія — характарызаваліся раней прыкладна аднолькавымі аб’ёмамі здабычы (больш як 0,5 млрд т). Аднак у 2018 г. ЗША выйшлі на першае месца ў свеце. Здабыча склала 666 млн т. Прыкметна ўзмацніліся з канца ХХ ст. пазіцыі Кітая, на долю якога прыходзіцца 5 % сусветнай здабычы.

Сучасныя змены ў геаграфіі нафтавай прамысловасці свету звязаны з асваеннем шэльфавых радовішчаў у Паўночным моры, Мексіканскім, Каліфарнійскім, Гвінейскім залівах, каля астравоў Паўднёва-Усходняй Азіі і інш. У некаторых краінах у шэльфавай зоне сканцэнтравана асноўная частка запасаў (Нарвегія, Вялікабрытанія — 100 %; Бахрэйн — 90; ЗША — 50 %).

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы карты атласа, вызначыце геаграфію экспартных патокаў нафты.

Геаграфія газавай прамысловасці. Газавая прамысловасць з’яўляецца другой па значнасці ў структуры энергетыкі свету. Прыродны газ адрозніваецца большай цеплатворнай здольнасцю. Ён з’яўляецца больш экалагічна чыстым энерганосьбітам, які валодае значна лягчэйшай сістэмай здабычы, добрымі магчымасцямі транспарціроўкі і звадкавання. У параўнанні з нафтай за апошнія 50 гадоў аб’ёмы здабычы прыроднага газу павялічыліся амаль у 8 разоў і складаюць у цяперашні час 3937 млрд м³ (мал. 144). Рэгіянальная структура здабычы прыроднага газу характарызуецца вылучэннем трох асноўных цэнтраў: 1) Еўропа з СНД (28 %); 2) Паўночная Амерыка (27) і Паўднёва-Заходняя Азія (18 %). Сярод вядучых краін па здабычы прыроднага газу вылучаюцца ЗША (862 млрд м³), Расія (715) і Іран (231 млрд м³).

Адной з асаблівасцей геаграфіі газавай прамысловасці з’яўляецца стварэнне марскіх падводных рэзервуараў. У цяперашні час яны маюцца ў Паўночным моры, Мексіканскім заліве, у ПаўднёваУсходняй Азіі. Пры агульнай долі марской здабычы, якая складае каля 20 % сусветнай, у шэрагу краін яна з’яўляецца дамінуючай — каля 80 % (Бруней, Малайзія, Нарвегія, Вялікабрытанія).

У свеце цікавага. Нафта і прыродны газ вядомыя з даўніх часоў. У старажытнасці нафту і яе вытворныя выкарыстоўвалі як лекі, змазку, будаўнічы матэрыял, для асвятлення і ў іншых мэтах. Яшчэ да нашай эры нафту здабывалі саматужным спосабам і ў невялікіх колькасцях на Блізкім Усходзе, у Кітаі, на Каўказе і ў Крыме. Аднак толькі з адкрыццём машыннага спосабу здабычы нафты шляхам бурэння свідравін з другой паловы XIX ст. пачалося развіццё нафтаздабываючай прамысловасці.

Геаграфія вугальнай прамысловасці. Вугальная прамысловасць — найстарэйшая галіна энергетыкі, якая гістарычна мае важнае значэнне не толькі ў паліўнай прамысловасці, але і для развіцця металургічнай і хімічнай галін сусветнай гаспадаркі. За апошнія 50 гадоў аб’ёмы сусветнай здабычы ўзраслі ў тры разы і складаюць 7813 млн т (мал. 145).

У рэгіянальнай структуры здабычы вугалю вылучаюцца старыя і новыя цэнтры. Да старых цэнтраў адносяцца Еўропа, Паўночная Амерыка і Аўстралія, да новых, што дынамічна развіваюцца, — Азія.

У геаграфіі здабычы адбыліся кардынальныя зрухі, якія характарызуюцца высокай прасторавай канцэнтрацыяй і пераносам галіны ў Азіяцкі рэгіён. На долю Усходняй, Паўднёва-Усходняй, Паўднёвай Азіі, Аўстраліі і Акіяніі прыходзіцца 69 % сусветнай здабычы, а на долю Кітая — 46 % (3550 млн т). Сярод вядучых краін па здабычы вугалю вылучаюцца таксама Індыя (9 % сусветнай здабычы, 771 млн т) і ЗША (9 % сусветнай здабычы, 685 млн т).

*Геаграфія міжнароднага гандлю нафтай, прыродным газам, вугалем. Геаграфія міжнароднага гандлю нафтай залежыць ад запасаў сыравіны і знешняй палітыкі краіны ў галіне міжнароднага гандлю. Аднак сыравінная арыентацыя экспарту з’яўляецца адметнай асаблівасцю пераважна краін, якія развіваюцца.

Экспарт нафты ў свеце ў 2017 г. склаў 2184 млн т. Краіны са значнымі запасамі нафты з’яўляюцца таксама асноўнымі яе экспарцёрамі (мал. 145-1). Трыма краінамі з найбольшым аб’ёмам экспарту нафты з’яўляюцца Саудаўская Аравія (375 млн т), Расія (277) і Ірак (189 млн т). Найбольшым аб’ёмамі імпарту нафты характарызуюцца Кітай (422 млн т), ЗША (394) і Індыя (211 млн т).

Міжнародны гандаль прыродным газам ажыццяўляецца трубаправодным транспартам альбо ў сціснутым выглядзе ў крыацыстэрнах. У 2017 г. экспарт прыроднага газу ў свеце склаў 1084 млрд м³ (мал. 145-2). Найбуйнейшымі яго экспарцёрамi з’яўляюцца Расія (200 млрд м³), Катар (124) і Нарвегія (115). Найбольшай залежнасцю ад імпарту прыроднага газу характарызуюцца Японія (109 млрд м³), Германія (99) і ЗША (84). Менавіта гэтыя краіны з’яўляюцца найбуйнейшымі яе імпарцёрамі.

Экспарт вугалю ў свеце ў 2017 г. склаў 800 млн т. Лідарамі ў міжнародным гандлі вугалем з’яўляюцца Аўстралія — 390 млн т (ці 30 % ад агульнага аб’ёму), Інданезія — 367 млн т (25 %) і Расія — 147 млн тон (12 %).

*Роля АПЕК. У цяперашні час на сусветным рынку нафты асноўнай арганізацыяй, якая яго рэгулюе, з’яўляецца АПЕК — Арганізацыя краін — экспарцёраў нафты. Яна была заснавана ў 1960 г. па рашэнні пяці краін, што развіваюцца (Ірак, Іран, Кувейт, Саудаўская Аравія, Венесуэла), якія займаюць галоўныя пазіцыі ў нафтаздабычы (мал. 145-3). Асноўнымі мэтамі арганізацыі з’яўляюцца: каардынацыя і ўніфікацыя нафтавай палітыкі дзяржаў-членаў, забеспячэнне стабільнасці цэн на сусветных рынках нафты, увага да інтарэсаў краін — вытворцаў нафты, забеспячэнне ўстойлівых даходаў краін — вытворцаў нафты, ахова навакольнага асяроддзя ў інтарэсах цяперашніх і будучых пакаленняў, супрацоўніцтва з краінамі — не членамі АПЕК у мэтах рэалізацыі ініцыятыў па стабілізацыі сусветнага рынку нафты.

Строга рэгулюючы здабычу і экспарт нафты, краіны АПЕК валодаюць магчымасцю дыктаваць сусветныя цэны на нафту з улікам сваіх нацыянальных інтарэсаў. Такая магчымасць з’яўляецца следствам трох асноўных фактараў.

Па-першае, краіны, якія ўваходзяць у АПЕК, валодаюць найбагацейшымі запасамі нафты. На іх долю прыпадае больш за 70 % даказаных сусветных запасаў. Па-другое, на сённяшні дзень доля АПЕК у здабычы складае 42 % сусветнай здабычы нафты. Па-трэцяе, сабекошт здабычы нафты на радовішчах АПЕК істотна ніжэй, чым у іншых рэгіёнах планеты, таму АПЕК можа даволі лёгка змяняць узровень здабычы нафты як у бок змяншэння, так і павелічэння.

У цэлым, роля АПЕК у сусветнай гаспадарцы зводзіцца да падтрымання стабільнасці цэн на нафту, ураўнаважванню попыту і прапановы цераз павелічэнне або памяншэнне здабычы нафты (мал. 145-4).

Геаграфія электраэнергетыкі. Электраэнергетыка лічыцца вядучай галіной сусветнай гаспадаркі. Яе ўнікальнымі рысамі з’яўляюцца магчымасць выкарыстання шырокім колам спажыўцоў (транспарт, сувязь, жыллёва-камунальная і сельская гаспадарка і інш.), адносная экалагічная бяспека, магчымасць укаранення навукова-тэхнічных дасягненняў для павышэння эфектыўнасці нацыянальных гаспадарак.

На пачатку ХХІ ст. у структуры сыравіннага балансу вытворчасці электраэнергіі пераважае вугаль (мал. 146).

За апошнія 50 гадоў сусветная вытворчасць электраэнергіі павялічвалася значна хутчэй, чым у іншых галінах энергетыкі, — узрасла больш чым у 10 разоў і складае ў цяперашні час 25,6 трлн кВт·г (мал. 147). У параўнанні з другой паловай ХХ ст. значна ўзрасла доля Азіяцка-Ціхаакіянскага рэгіёна, дзе цяпер вырабляецца 44 % электраэнергіі свету, больш чым па 20 % прыходзіцца на краіны Паўночнай Амерыкі і Еўропы з СНД. У апошні час прыкметна ўзмацніліся пазіцыі краін, якія развіваюцца, у вытворчасці электраэнергіі. Вядучымі краінамі па агульных аб’ёмах вытворчасці з’яўляюцца Кітай (6,6 трлн кВт·г), ЗША (4,2) і Індыя (1,5 трлн кВт·г).

Электрычная энергія выпрацоўваецца на трох асноўных тыпах электрастанцый — ЦЭС, ГЭС і АЭС, якія ў суме вырабляюць 99 % энергіі. ЦЭС — найбольш распаўсюджаныя ў свеце. Яны вырабляюць у сярэднім 64 % электраэнергіі свету, прадстаўлены ў многіх краінах і працуюць на мінеральнай сыравіне (вугалі, мазуце, прыродным газе). Найбольшай доляй вугалю ў вытворчасці электраэнергіі характарызуюцца ПАР, Кітай, Аўстралія, Расія і інш.

Свет і Беларусь. Якія тыпы электрастанцый існуюць у Рэспубліцы Беларусь? Якія віды альтэрнатыўнай энергетыкі атрымалі развіццё ў Рэспубліцы Беларусь?

Доля ГЭС у структуры сусветнай вытворчасці электраэнергіі складае 16 %. Размяшчэнне гідраэнергетыкі залежыць ад засвоенасці гідраэнергарэсурсаў. Сусветная вытворчасць складае 4,2 трлн кВт·г. У некаторых краінах гідраэнергетыка з’яўляецца вызначальнай у структуры электраэнергетыкі і складае больш за 60 %. Напрыклад, у Нарвегіі, Венесуэле, Бразіліі. Вядучымі сусветнымі вытворцамі гідраэнергіі выступаюць Кітай, Бразілія і Канада. Найбуйнейшымі ГЭС свету з’яўляюцца Санься (Кітай, р. Янцзы, 22,5 млн кВт) (мал. 148); Ітайпу (Бразілія-Парагвай, р. Парана, 16,0 млн кВт) і Сілоду (Кітай, правінцыі Юньнань і Сычуань, р. Янцзы, 13,9 млн кВт).

Доля АЭС у структуры электраэнергетыкі складае 10 %. У цяперашні час у свеце налічваецца 435 атамных рэктараў, у тым ліку ў ЗША — 104, Францыі — 58 і Японіі — 50. Найбольшай доляй атамнай энергіі ў структуры электраэнергетыкі характарызуюцца Францыя (больш за 70 %), Славакія і Бельгія (больш за 50 %). Асноўнымі вытворцамі атамнай энергіі ў свеце з’яўляюцца ЗША (839 млрд кВт·г), Францыя (398) і Кітай (248 млрд кВт·г). Найбуйнейшымі па магутнасці АЭС у свеце лічацца Касівадзакі-Карыва (Японія) (мал. 149), Брус (Канада) і Коры (Рэспубліка Карэя).

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Аварыі на Чарнобыльскай АЭС і АЭС «Фукусіма» змянілі ў многіх краінах стаўленне да атамнай энергетыкі. Так, пасля катастрофы на ЧАЭС усе краіны падзяліліся на тры групы: краіны-«адмоўнікі» (напр., Аўстрыя, Італія, Польшча); краіны без дэмантажу і без будаўніцтва новых АЭС (ЗША, Украіна, Расія) і краіны з шырокамаштабнымі атамна-энергетычнымі праграмамі (Францыя, Японія, Рэспубліка Карэя, Кітай). Пасля аварыі на «Фукусіме» ў Італіі быў прыняты Закон аб адмове ад развіцця ядзернай энергетыкі (2011), у Германіі распрацавана праграма адмовы ад ядзернай энергетыкі да 2022 г., у Швейцарыі прынята рашэнне прыпыніць рэалізацыю новых праектаў будаўніцтва ядзерных энергаблокаў, у Бельгіі поўны «выхад» з ядзернай энергетыкі намечаны на 2025 г. Аднак у цэлым Еўропа не збіраецца адмаўляецца ад ядзернай энергетыкі. У Азіі актыўнае развіццё ядзерных праграм адбываецца ў КНДР, Іране, Кувейце, Саудаўскай Аравіі і інш.

Папрацуем з атласам. Вызначыце краіны з максімальным і мінімальным аб’ёмам вытворчасці электрычнай энергіі на душу насельніцтва.

З-за вычарпальнасці энергетычных рэсурсаў у свеце, пагаршэння навакольнага асяроддзя і з прычыны развіцця энергазберажэння атрымлівае актыўнае развіццё альтэрнатыўная электраэнергетыка.

Альтэрнатыўная электраэнергетыка ўключае спосабы вытворчасці энергіі з аднаўляльных рэсурсаў і прыродных з’яў (вецер, сонечныя прамяні, патокі вады, якія рухаюцца, геатэрмальныя воды і інш.).

Перавагі аднаўляльных крыніц энергіі — шырокае іх распаўсюджванне, адсутнасць негатыўнага ўплыву на навакольнае асяроддзе і здароўе чалавека, эканамічнасць. У сучаснай структуры электраэнергетыкі доля альтэрнатыўнай складае 7 %. Вылучаюць ветравую, сонечную, геатэрмальную і прыліўную энергетыку.

Найбольшае развіццё атрымлівае ветравая энергетыка (мал. 150). Вытворчасць электраэнергіі з выкарыстаннем сілы ветру складае ў свеце 1127 млрд кВт·г. Вядучымі вытворцамі выступаюць Кітай (295), ЗША (257), Германія (106). Найбольшай доляй ветравой электраэнергіі ў структуры электраэнергетыкі ў свеце характарызуецца Іспанія (18 %).

Другое месца па аб’ёмах вытворчасці займае сонечная энергетыка. У 2017 г. у свеце было выраблена 444 млрд кВт·г сонечнай электраэнергіі. Вядучымі вытворцамі з’яўляюцца Кітай (141), ЗША (67), Японія (55). Сумарная магутнасць геатэрмальных электрастанцый (мал. 151) складае 14,6 млн кВт, у тым ліку ў ЗША — 3,6, у Інданезіі — 1,9 і на Філіпінах — 1,8 кВт. Энергія прыліваў і марскіх хваль выкарыстоўваецца ў свеце ў меншай ступені і атрымлівае найбольшае распаўсюджанне ў Францыі, Расіі, Нарвегіі, Канадзе і Кітаі.

Міжнародны гандаль электраэнергіяй. У міжнародным гандлі электраэнергіяй па аб’ёмах экспарту вылучаюцца Германія (78,8 млн кВт·г), Канада (73) і Францыя (61 млн кВт·г). Больш за ўсё імпартуюць электраэнергіі такія краіны, як ЗША (81 млн кВт·г), Італія (47) і Бразілія (34 млн кВт·г).

Падвядзём вынікі. Энергетыка забяспечвае развіццё галін індустрыяльнага сектара эканомікі. У структуры энергетыкі вылучаюць ..., ..., ... прамысловасці, а таксама ... . Электрычная энергія вырабляецца на ..., ..., ... . У выніку скарачэння запасаў паліўных рэсурсаў усё больш актыўнае развіццё атрымлівае ... .

Праверым свае веды. 1. У чым падабенства і адрозненні геаграфіі запасаў і здабычы нафты і прыроднага газу? 2. У чым заключаюцца адрозненні ў рэгіянальнай структуры здабычы нафты, прыроднага газу і вугалю? 3. Якія змены ў геаграфіі здабычы нафты і прыроднага газу адбыліся ў цяперашні час? 4. Ці адмовіцца сусветная супольнасць ад атамнай энергетыкі? 5. Ці магчымая поўная замена традыцыйнай электраэнергетыкі на альтэрнатыўную?

Ад простага да складанага. Існуе меркаванне, што камерцыйна выгаднай альтэрнатывай выкапнёваму паліву ў бліжэйшы час не стане ні атамная, ні сонечная энергетыка, тым больш энергія прыліваў. Якія змены павінны адбыцца, каб гэта сцвярджэнне страціла сваю актуальнасць?

Ад тэорыі да практыкі. 1. Выкарыстоўваючы картаграфічны матэрыял, матэрыял вучэбнага дапаможніка і дадатковую літаратуру, падрыхтуйце паведамленне «Геаграфія гідраэнергетыкі свету», улічваючы наступныя характарыстыкі галіны: 1) фактары развіцця гідраэнергетыкі; 2) доля ГЭС у структуры сусветнай вытворчасці электраэнергіі; 3) краіны, дзе гідраэнергетыка з’яўляецца вызначальнай у структуры электраэнергетыкі; 4) вядучыя сусветныя вытворцы гідраэнергіі; 5) рэкі, на якіх пабудаваны найбуйнейшыя ГЭС свету.

Падарожжа па Глабальнай сетцы. Сайт Міжнароднага агенцтва па атамнай энергіі (МАГАТЭ).