*§ 19-3. ГЕАГРАФІЯ АСНОЎНЫХ ВЫТВОРЧАСЦЕЙ ЛЕСАПРАМЫСЛОВАГА КОМПЛЕКСУ

Агульная характарыстыка вытворчасцей ЛПК. У канцы ХХ – пачатку ХХІ ст. у геаграфіі сусветнага ЛПК і яго галін адбыліся вялікія змены. Рацыянальнае выкарыстанне лясоў і эколагаарыентаваныя зрухі ў сусветнай гаспадарцы абумовілі найбольшы рост відаў вытворчасцей, якія працуюць з выкарыстаннем здробненай драўніны (стружкі, дранкі, валокнаў). Так, вытворчасць ліставых драўняных пліт за апошнія дваццаць гадоў вырасла практычна ў два разы. Другое месца па тэмпах развіцця належыць у ЛПК вытворчасці паперы і кардону. Гэта тлумачыцца попытам, што расце, на ўпаковачныя матэрыялы ў розных галінах сусветнай гаспадаркі. Стабільнай застаецца дынаміка вытворчасці паліўнай драўніны. Нязначны рост паказвае вытворчасць дзелавой драўніны.

У свеце ўсё ўзаемазвязана. З 1 м3 драўніны можа быць выпрацавана 0,6 м3 піламатэрыялаў, або 5 шпал, або 200 кг цэлюлозы, або каля 390 кг драўнянай масы, або 240 кг паперы, або 250 кг кардону, або 160 кг шоўку, з якога можна вырабіць 1,5 тыс. м шаўковай тканіны, або 4 тыс. пар шаўковых панчох, або 500 шаўковых сукенак. 1 т ігліцы дае 250 кг фарбавальнікаў для мэблі. З 1 т драўніны можна атрымаць 300 кг крышталічнай глюкозы для харчовай прамысловасці.

У развіцці лесапрамысловага комплексу свету значна вырасла роля краін, якія развіваюцца, і вырашальны ўклад у гэта ўносіць Кітай. Рэгіён – лідар сусветнага ЛПК Паўночная Амерыка губляе свае пазіцыі. Галоўным канкурэнтам становіцца Азія, якая ў цяперашні час па маштабах лесапрамысловай вытворчасці апярэджвае Еўропу.

Лесанарыхтоўчая прамысловасць з’яўляецца асновай усяго ЛПК. Гэта падгаліна прывязана да сыравіннай базы і характарызуецца практычна арэальным характарам распаўсюджвання. Асноўнымі відамі вытворчасцей у структуры лесанарыхтоўкі з’яўляюцца вытворчасць паліўнай і дзелавой драўніны.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Па вызначэнні ФАО, да паліўнай адносяць драўніну, нарыхтаваную з асноўных ствалоў, галіны і драўніну, што выкарыстоўваецца для вытворчасці драўнянага вугалю. Пад дзелавой драўнінай разумеюць часткі ствала дрэва вызначаных памераў і якасці, несклюдаваную драўніну, якія з’яўляюцца канчатковым прадуктам лесанарыхтоўчай вытворчасці альбо выкарыстоўваюцца як паўфабрыкаты для далейшай механічнай ці хімічнай перапрацоўкі (напр., для вытворчасці піламатэрыялаў, цэлюлозы, стружкавых або драўняна-валакністых пліт і інш.).

Вытворчасць паліўнай і дзелавой драўніны займае лідзіруючыя пазіцыі ў сучаснай структуры ЛПК. Доля паліўнай драўніны складае 39 %, дзелавой — 34 %. З канца ХХ ст. аб’ёмы нарыхтоўкі дзелавой і дрывяной драўніны блізкія, аднак больш высокімі паказчыкамі росту аб’ёмаў характарызуецца першая.

У свеце вырабляецца 1,9 млрд м³ паліўнай драўніны. Паліўная драўніна дамінуе ў структуры дзяржаў Азіі, Лацінскай Амерыкі і Афрыкі, якія развіваюцца. Вядучымі краінамі-вытворцамі з’яўляюцца Індыя, Кітай і Бразілія (мал. 137-9).

У нарыхтоўках дзелавой драўніны (мал. 137-10) лідарства сярод рэгіёнаў належыць Паўночнай Амерыцы (35 %). Другое месца займае Еўропа. На долю Азіі прыпадае каля 16 % сусветных нарыхтовак дзелавой драўніны, Лацінскай Амерыкі — 12 %, СНД — 9 %, Афрыкі і Аўстраліі з Акіяніяй — 3–4 %. Аб’ём вытворчасці дзелавой круглай драўніны ў свеце складае 1,9 млрд м³. Лідзіруюць па гэтым відзе вытворчасці ЗША, Расія і Кітай.

Свет і Беларусь. Якія вытворчасці лесапрамысловага комплексу ўзніклі раней за іншыя ў Рэспубліцы Беларусь? Чаму найбуйнейшыя цэнтры дрэваапрацоўкі Беларусі размешчаны ў буйных гарадах або паблізу буйных аўтамабільных і чыгуначных магістралей? Якую прадукцыю лесапрамысловага комплексу Рэспубліка Беларусь пастаўляе на экспарт?

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. 1. Сучасны рынак мае шмат прапаноў розных піламатэрыялаў. Чаму піламатэрыялы, вырабленыя з парод лясоў паўночнага ляснога пояса, больш якасныя, чым піламатэрыялы, вырабленыя з паўднёвых парод? Адказ патлумачце. 2. Выбіраючы паміж піламатэрыяламі з хвоі і з лістоўніцы, дасведчаны пакупнік спыніць свой выбар на лістоўнічных піламатэрыялах. Прывядзіце некалькі фактаў, якія пацвярджаюць правільны выбар пакупніка.

Драўняна-плітавая прамысловасць. Вытворчасць ліставога драўнянага матэрыялу (ЛДМ) (мал. 137-11) уключае выраб драўняных пліт з выкарыстаннем здробненай драўніны, драўнянай стружкі, дранкі, драўняных валокнаў. Пры гэтым выкарыстоўваюцца тры асноўныя віды апрацоўкі драўніны — механічная, тэрмічная і хімічная.

Гэта адна з самых маладых падгалін сусветнага ЛПК, якая сфарміравалася ў сярэдзіне ХХ ст. у сувязі з развіццём хімічнай прамысловасці. На працягу ХХ ст. па аб’ёмах вытворчасці лідзіравала Паўночная Амерыка. У канцы ХХ ст. пачынаецца ўздым развіцця галіны ў Азіі і яе доля наблізілася да 40 %. У ХХІ ст. тэмпы росту ліставога драўнянага матэрыялу ў Еўропе і Паўночнай Амерыцы зніжаюцца. Доля еўрапейскага рэгіёна складае 25 % сусветнай вытворчасці, Лацінскай Амерыкі — 6 %.

Драўняна-плітавая прамысловасць у структуры ЛПК з’яўляецца ў цяперашні час адной з тых, што найбольш інтэнсіўна развіваюцца.

Вядучымі рэгіёнамі – вытворцамі ліставых драўняных матэрыялаў выступалі гістарычна Паўночная Амерыка і Еўропа. Аднак у апошні час стала прыкметна ўзмацняцца пазіцыя Азіі, доля якой наблізілася да 40 %, пераважна за кошт Кітая.

У цяперашні час аб’ём вытворчасці ліставога драўнянага матэрыялу ў свеце складае 415 млн м³. Вядучымі вытворцамі з’яўляюцца Кітай, ЗША і Расія.

Вытворчасць паперы і кардону размяшчаецца ў раёнах, практычна пазбаўленых лясных рэсурсаў, з улікам спажывецкага фактару (мал. 137-12, 137-13). На гэтую падгаліну прыпадае каля 8 % у сучаснай структуры ЛПК. Традыцыйна вядучымі рэгіёнамі па вытворчасці паперы і кардону выступалі Паўночная Амерыка (40 %) і Еўропа (30 %). За апошнія гады рэзка ўзрасла доля Азіі — з 20 да 35 % сусветнай вытворчасці паперы і кардону. Гэта звязана пераважна з інтэнсіўнай дынамікай вытворчасці ў Кітаі.

Паразважаем. 1. Для вырабу паперы патрэбны раслінныя рэчывы, што валодаюць досыць доўгім валакном, якія, змешваючыся з вадой, дадуць аднастайную, пластычную, так званую папяровую масу. Што можа быць выкарыстана ў якасці паўфабрыкату для вытворчасці паперы? 2. Цікава, што краіны — лідары па вытворчасці паперы: Кітай, ЗША, Японія — больш за ўсіх яе і спажываюць. Растлумачце дадзены факт.

Спажывецкі фактар сфарміраваў таксама шырокі спектр выпускаемай прадукцыі дадзенай падгаліны (мал. 137-14).

Аб’ём вытворчасці паперы і кардону ў свеце складае 409 млн м³. Вядучымі вытворцамі з’яўляюцца Кітай, ЗША і Японія.

У свеце цікавага. 1. Паперу можна лічыць адным з самых вялікіх адкрыццяў чалавецтва. Першая папера была выраблена прыкладна ў 2-м стагоддзі да н.э. у Кітаі. Для яе вырабу выкарыстоўвалі сцёблы бамбуку. Больш за 15 стагоддзяў людзі шукалі новыя спосабы вытворчасці паперы. 2. Ад 13 да 21 г якаснай драўніны неабходна для вытворчасці аднаго ліста паперы фармату А4. Каб вырабіць адну сярэднюю кнігу спатрэбіцца ад 5 кг драўніны. 3. У свеце існуе больш за 400 відаў паперы. 4. Вытворчасць паперы — складаны працэс, у які ўваходзяць восем розных тэхналагічных аперацый.

Геаграфія міжнароднага гандлю прадукцыяй лесапрамысловага комплексу. Міжнародны гандаль драўнінай развіваецца апераджальнымі тэмпамі ў параўнанні з нарыхтоўкамі. У яго цяпер уцягнуты 12 % дзелавой драўніны, што нарыхтоўваецца, 8 % з якіх складае круглы лес. Найбольшыя тэмпы росту аб’ёмаў як экспарту, так і імпарту характэрныя для паліўнай драўніны.

Міжнародны гандаль у лесапрамысловым комплексе мае шэраг асаблівасцей. Напрыклад, паліўнай драўнінай гандлююць пераважна краіны, якія маюць уласныя лясныя рэсурсы. У той жа час у гандлі астатнімі відамі прадукцыі ўдзельнічаюць як краіны з ляснымі рэсурсамі, так і тыя, што працуюць на базе імпартнай сыравіны. Так, у 1990-я гг. да маштабнага выкарыстання імпартнай сыравіны ў вытворчасці рознай экспартнай прадукцыі (піламатэрыялаў, фанеры, паперы, кардону) перайшоў шэраг еўрапейскіх і ўсходнеазіяцкіх дзяржаў.

Асноўнымі экспарцёрамі паліўнай драўніны ў свеце з’яўляюцца Украіна, Свазіленд і Боснія і Герцагавіна. Па экспарце дзелавой драўніны вылучаюцца Расія, Новая Зеландыя і ЗША. Найбуйнейшымі экспарцёрамі ліставога драўнянага матэрыялу выступаюць Кітай, Канада і Германія, паперы і кардону — Германія, ЗША і Швецыя.

Папрацуем з атласам. 1. Назавіце і пакажыце тры вядучыя дзяржавы з найбольшай доляй вытворчасці паліўнай драўніны ў свеце. 2. Назавіце і пакажыце тры вядучыя дзяржавы з найбольшай доляй вытворчасці піламатэрыялаў у свеце. 3. Назавіце і пакажыце тры вядучыя дзяржавы з найбольшай доляй вытворчасці ліставога драўнянага матэрыялу, паперы і кардону ў свеце.

Найбуйнейшыя ТНК лесапрамысловага комплексу. З канца ХХ ст. важную ролю ў развіцці лесапрамысловага комплексу пачынаюць адыгрываць транснацыянальныя карпарацыі. Буйныя паўночнаамерыканскія і еўрапейскія кампаніі лідзіруюць у драўняна-плітавай, цэлюлознай і папяровай галінах.

Вытворчы працэс у гэтых галінах даволі складаны і патрабуе наяўнасці спецыяльнага абсталявання. Таму найбольш эфектыўным з’яўляецца буйнамаштабная вытворчасць. Гэта вызначыла першапачатковае засяроджванне драўняна-плітавай, цэлюлознай і папяровай вытворчасці ў буйных кампаніях.

Актыўная дзейнасць ТНК спрыяе павышэнню вагі ў сусветным ЛПК краін, што развіваюцца, якія дзякуючы нізкім выдаткам і хуткаму росту спажывання з’яўляюцца больш прывабным аб’ектам інвеставання, чым развітыя краіны.

Практычна для ўсіх найбуйнейшых галіновых ТНК характэрна засяроджванне асноўных інтарэсаў на вытворчасці паперы, кардону і прадукцыі з іх (тары, упакоўкі, санітарна-гігіенічных вырабаў і т. п.).

У свеце ТНК. Больш за палову тэрыторыі Швецыі пакрыта лясамі, якія могуць выкарыстоўвацца ў камерцыйных мэтах. Аднак гадавы аб’ём лесанарыхтовак складае толькі 80 % ад патэнцыйна магчымага. У выніку Швецыя валодае найбуйнейшымі ў Еўропе запасамі лесу. Краіна ўваходзіць у лік найбуйнейшых у свеце экспарцёраў прадукцыі лясной прамысловасці разам з ЗША, Канадай і Фінляндыяй. Асноўны экспартны рынак — Заходняя Еўропа. Шведскія кампаніі Stora Enso, AssiDoman і Sodra з’яўляюцца найбуйнейшымі ў свеце пастаўшчыкамі піламатэрыялаў.

Па даных за 2017 г. найбуйнейшымі ТНК у лесанарыхтоўчай падгаліне з’яўляюцца Packaging Corp of America (ЗША) і Empresas CMPC (Чылі). Па вытворчасці паперы і кардону вылучаюць тры асноўныя ТНК — International Paper (ЗША), UPM-Kymmene (Фінляндыя) і Stora Enso (Фінляндыя).

Падвядзём вынікі. Лесапрамысловы комплекс уключае ў сябе вытворчасць круглага лесу, паліўнай, дзелавой драўніны, ліставога драўнянага матэрыялу, паперы і кардону. Сусветнымі лідарамі па вытворчасці паперы і кардону з’яўляюцца Кітай, ЗША, Японія.

Праверым свае веды. 1. У чым адрозненне ў развіцці лесапрамысловага комплексу развітых краін і краін, якія развіваюцца? 2. Якія краіны з’яўляюцца асноўнымі экспарцёрамі прадукцыі лесапрамысловага комплексу? 3. У якія краіны і рэгіёны накіраваны асноўныя патокі імпарту прадукцыі лесапрамысловага комплексу?

Ад простага да складанага. Прапануйце і абгрунтуйце перспектывы выкарыстання другаснай сыравіны ў лясной прамысловасці.

Ад тэорыі да практыкі. 1. Выкарыстоўваючы дадатковыя крыніцы інфармацыі, складзіце схему прамысловага цыкла вытворчасці паперы. 2. Выканайце практычную работу 20 «Аналіз лясістасці і дынамікі плошчаў лясоў у рэгіёнах свету» (праца з контурнай картай).

Падарожжа па Глабальнай сетцы. Сайт ТНК International Paper (ЗША).