*§ 19-1. РОЛЯ НДВКП У РАЗВІЦЦІ СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ

Генетычна мадыфікаваныя арганізмы (ГМА) у сельскай гаспадарцы. Павелічэнне колькасці насельніцтва ў краінах, якія развіваюцца, і іх нізкі ўзровень сацыяльна-эканамічнага развіцця разам з ростам цэн на харчаванне ў свеце з’яўляюцца прычынамі харчовай праблемы і праблемы голаду. Для яе вырашэння чалавецтва ў розныя перыяды праводзіла «зялёныя рэвалюцыі». У 1960-я гг. дзякуючы адкрыццям у галіне селекцыі сельскагаспадарчых культур, ірыгацыі, шырокаму прымяненню сучаснай тэхнікі, угнаенняў і пестыцыдаў удалося павысіць ураджайнасць збожжавых культур і павялічыць аб’ёмы сельскагаспадарчай вытворчасці.

У выніку «зялёнай рэвалюцыі» многія краіны, якія развіваюцца, сталі задавальняць свае патрэбы за кошт уласнай вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі. Аднак рашэнне харчовай праблемы спосабамі «зялёнай рэвалюцыі» абвастрыла экалагічную праблему. Пры гэтым праблема голаду ў свеце захоўваецца. Гэта стала перадумовамі для другой «зялёнай рэвалюцыі», заснаванай на біятэхналогіях і генетычнай інжынерыі. Змена генатыпу расліны дазваляе павысіць харчовую каштоўнасць яе бялкоў і забяспечыць устойлівасць расліны да шкоднікаў і хвароб, не ўжываючы моцных ядахімікатаў.

Адзінага заканадаўства аб выкарыстанні генна-мадыфікаванай (ГМ) прадукцыі сёння няма ні ў ЗША, ні ў Еўропе. Рынак ГМА ў свеце пакуль не сфарміраваўся. У адных краінах гэтыя прадукты забаронены цалкам, у другіх — часткова, у трэціх — наогул дазволены.

Плошча пасеваў ГМ-культур у свеце перавысіла 169 млн га. Агульная плошча пасеваў генна-мадыфікаваных культур у 1,5 раза перавышае тэрыторыю ЗША. Генна-мадыфікаваныя культуры вырошчваюць каля 15 млн фермераў у 28 краінах свету. У краінах, якія развіваюцца, у цяперашні час працэс выкарыстання ГМА ў сельскай гаспадарцы ідзе значна больш інтэнсіўна, чым у развітых.

Лідарамі ў вытворчасці ГМ-культур з’яўляюцца ЗША, Аргенціна, Бразілія, Кітай і Індыя. Большасць краін Еўрапейскага саюза не прымаюць выкарыстанне біягенных тэхналогій у сельскай гаспадарцы. Толькі ў пяці краінах — Іспаніі, Партугаліі, Чэхіі, Румыніі і Славакіі — дазволена іх выкарыстанне.

У свеце было выведзена каля тысячы генна-мадыфікаваных культур, аднак з іх толькі 100 дазволены да прамысловай вытворчасці. Найбольш распаўсюджаныя культуры, што вырошчваюцца ў прамысловых маштабах, — гэта таматы, соя, кукуруза, рыс, пшаніца, бульба, кабачок. Так, 45 % сусветнай вытворчасці соі, 11 % — кукурузы, 20 % — бавоўніку складаюць генетычна мадыфікаваныя сарты.

Асноўнымі спажыўцамі трансгенных сартоў з’яўляюцца ЗША, Бразілія, Кітай, Індыя, Калумбія, Гандурас, краіны СНД.

У свеце ТНК. Адной з найбольш вядомых ТНК, якія вырабляюць вялікую колькасць генетычна змененых раслін і вядуць палітыку па ўкараненні ГМА ў працэс вытворчасці харчавання па ўсім свеце, з’яўляецца амерыканская кампанія «Мансанта» (Monsanto Company).

Спецыялісты не проста змагаюцца за ўраджай, але і імкнуцца павялічыць карысныя якасці прадуктаў. Напрыклад, у адных яны штучным чынам павышаюць дозу вітамінаў і мікраэлементаў, у другіх — пажыўную каштоўнасць, а з трэціх спрабуюць вынайсці новыя лекі. Вялікую цікавасць выклікае стварэнне трансгенных жывёл. З дапамогай гэтага амерыканскія навукоўцы вывелі новую пароду ГМ-курэй, у якіх яйкі будуць утрымліваць у сабе рэчывы, якія перашкаджаюць развіццю ракавых клетак у арганізме.

У свеце цікавага. Адна з асноўных асцярог спецыялістаў і экалагічнай грамадскасці ў сувязі з выкарыстаннем ГМА ў сельскай гаспадарцы — гэта рызыка разбурэння прыродных экасістэм. У той жа час Сусветная арганізацыя аховы здароўя (СААЗ) апублікавала даклад, асноўную выснову якога можна сфармуляваць так: ужыванне генна-мадыфікаваных раслін у ежу абсалютна бяспечна. Спрабуючы абараніцца ад ГМ-культур, многія краіны ўвялі маркіроўку на прадуктах з ГМА. У свеце існуюць розныя падыходы да этыкетавання прадуктаў з ГМА. Так, у ЗША, Канадзе, Аргенціне гэтая прадукцыя не маркіруецца, у краінах ЕЭЗ прыняты 0,9 % парог, у Японіі і Аўстраліі — 5 %.

Арганічная сельская гаспадарка, сутнасць і геаграфія. На іншым полюсе ва ўмовах абвастрэння экалагічнай праблемы, росту захворвання насельніцтва, змены структуры спажывання прадуктаў харчавання знаходзіцца арганічная сельская гаспадарка (АСГ), або экалагічная сельская гаспадарка.

Арганічная сельская гаспадарка — гэта такая форма вядзення сельскай гаспадаркі, у рамках якой адбываецца свядомая мінімізацыя выкарыстання сінтэтычных угнаенняў, пестыцыдаў, рэгулятараў росту раслін, кармавых дабавак, генетычна мадыфікаваных арганізмаў.

Арганічная сельская гаспадарка развіваецца ў свеце на трох асноўных прынцыпах (мал. 137-1).

У цяперашні час арганічнай сельскай гаспадаркай займаюцца 179 краін. Плошча сертыфікаваных арганічных зямель у свеце складае 50,9 млн га. Найбольшымі плошчамі характарызуюцца Аўстралія, Аргенціна і ЗША. Вядучымі краінамі па колькасці вытворцаў арганічнай сельскагаспадарчай прадукцыі ў свеце з’яўляюцца Індыя, Эфіопія і Мексіка.

Найбольш высокай доляй арганічнай сельскай гаспадаркі ў структуры сельскай гаспадаркі краіны вылучаюцца развітыя краіны — Данія (8,4 %), Швейцарыя (7,5 %), Люксембург (7 %), Швецыя (7 %) і Аўстрыя (6 %).

Краінамі-лідарамі з найбольшай доляй сертыфікаваных арганічных зямель у структуры сельгасугоддзяў з’яўляюцца Ліхтэнштэйн, Аўстрыя і Швецыя (мал. 137-2).

Найбольш буйныя рынкі арганічнай сельскагаспадарчай прадукцыі з найбольшым продажам сфармаваліся пераважна таксама ў развітых краінах — у ЗША, Германіі, Францыі, Кітаі і Канадзе (мал. 137-3).

Прадукцыя арганічнай сельскай гаспадаркі, у адрозненне ад прадукцыі з генна-мадыфікаванымі арганізмамі, адрозніваецца высокім коштам. Асноўным спажыўцом прадукцыі арганічнай сельскай гаспадаркі з’яўляецца насельніцтва высокаразвітых дзяржаў — Швейцарыя, Данія, Швецыя, Люксембург і Ліхтэнштэйн.

Падвядзём вынікі. Рашэнне харчовай праблемы ва ўмовах НТП стала перадумовай другой «зялёнай рэвалюцыі», заснаванай на біятэхналогіях і генетычнай інжынерыі. Найбольш распаўсюджаныя культуры, што вырошчваюцца з выкарыстаннем ГМА, — гэта таматы, соя, кукуруза, рыс, пшаніца, бульба, кабачок. Супрацьлегласцю сельскай гаспадарцы з выкарыстаннем ГМА з’яўляецца арганічная сельская гаспадарка. Найбольш высокай доляй арганічнай сельскай гаспадаркі ў структуры сельскай гаспадаркі краіны вылучаюцца развітыя краіны.

Праверым свае веды. 1. Якія асноўныя перадумовы для развіцця сельскай гаспадаркі з выкарыстаннем ГМА і арганічнай сельскай гаспадаркі? 2. Якія краіны з’яўляюцца асноўнымі спажыўцамі генна-мадыфікаванай сельскагаспадарчай прадукцыі? 3. Якія краіны характарызуюцца найбольшым продажам прадукцыі АСГ? Чым гэта можна растлумачыць?

Ад простага да складанага. Чым можна растлумачыць, што вядучымі краінамі па колькасці вытворцаў арганічнай сельскагаспадарчай прадукцыі ў свеце з’яўляюцца краіны, якія развіваюцца?

Ад тэорыі да практыкі. Правядзіце міні-даследаванне на тэму «Прадукцыя арганічнай сельскай гаспадаркі ў гандлёвых сетках г. Мінска», наведаўшы адно з сеткавых гандлёвых прадпрыемстваў. Адкажыце на пытанні: які асартымент прадукцыі арганічнай сельскай гаспадаркі? хто з’яўляецца асноўнымі вытворцамі? Выканайце практычныя работы. 18. «Аналіз геаграфіі арганічнай сельскай гаспадаркі свету» (паводле тыпавога плана). 19. «Аналіз геаграфіі міжнароднага гандлю прадукцыяй сельскай гаспадаркі» (праца з контурнай картай).

Падарожжа па Глабальнай сетцы. Сайт Міжнароднай Федэрацыі арганічнага сельскагаспадарчага руху.