§ 2. АБ’ЕКТЫ ПАЛІТЫЧНАЙ КАРТЫ СВЕТУ

Аб’екты палітычнай карты свету. Палітычная карта свету дынамічная з-за змен, якія адбываюцца з межамі, плошчай дзяржаў і тэрыторый у сувязі з аб’яднаннем, распадам або з’яўленнем суверэнных дзяржаў, зменай формы кіравання або ладу і інш.

Таму асноўнымі аб’ектамі, якія ўзаемадзейнічаюць і ўплываюць на развіццё палітычнай карты свету, з’яўляюцца дзяржавы і тэрыторыі (мал. 8).

Сярод дзяржаў вылучаюць самакіравальныя (незалежныя, суверэнныя) і самаабвешчаныя (непрызнаныя).

Успамінаем. Якімі асаблівасцямі можна ахарактарызаваць суверэнную дзяржаву?

Развіццё дзяржавы суправаджаецца доўгім працэсам фарміравання гістарычнага ядра і паступовага прырашчэння да яго тэрыторыі, што акружае гэта ядро. Тэрыторыя дзяржавы ўяўляе з сябе частку геаграфічнай прасторы, якая знаходзіцца пад суверэнітэтам пэўнай дзяржавы. Гэта азначае міжнародна прызнаныя выключныя паўнамоцтвы дзяржавы на пэўнай тэрыторыі.

Дзяржаўная тэрыторыя (ДТ) выступае натуральным асяроддзем пражывання насельніцтва і функцыянавання дзяржавы і ўключае ў сябе шэраг элементаў (мал. 8-1).

Дзяржаўная тэрыторыя характарызуецца плошчай, асаблівасцямі геаграфічнага становішча, пэўнымі прыроднымі ландшафтамі, узроўнем гаспадарчай засвоенасці і г. д. У мінулым памеры тэрыторыі дзяржавы і яе прырашчэнне ўспрымаліся як сімвал магутнасці і залог геапалітычнай моцы.

Суверэнныя дзяржавы і залежныя тэрыторыі. На палітычнай карце свету XXI ст. пераважаюць суверэнныя дзяржавы. Гэта 193 краіны — члены ААН і 2 назіральнікі асаблівага статусу (Ватыкан і Палестына). Колькасць суверэнных дзяржаў расце. Так, калі ў 1900 г. у свеце было 55 суверэнных дзяржаў, то напярэдадні Другой сусветнай вайны — 71, а ў 1947 г. — 81. Да 2000 г. суверэнітэтам валодала ўжо больш за 190 краін.

У свеце ўсё ўзаемазвязана.  Прывядзіце прыклады з мастацкай літаратуры, якія адлюстроўваюць падзеі на палітычнай карце свету («Аповесць мінулых гадоў», «Слова пра паход Ігараў»).

Свет і Беларусь. Вызначыце, да якіх падзей на палітычнай карце свету адносяцца радкі Янкі Купалы: Ты з Заходняй, я з Усходняй Нашай Беларусі, Больш з табою ўжо ніколі Я не разлучуся... Матэрыялы якіх вучэбных прадметаў вам неабходна ведаць пры вывучэнні тэмы? Адказ абгрунтуйце, канкрэтызуйце прыкладамі.

На палітычнай карце свету існуюць несамакіравальныя (залежныя) тэрыторыі. Яны ўяўляюць з сябе частку зямной паверхні з пэўнымі межамі, якой кіруе іншая дзяржава. Такая тэрыторыя не валодае палітычнай незалежнасцю, хоць можа карыстацца аўтаноміяй. Колькасць залежных тэрыторый у свеце скарачаецца. У цяперашні час іх налічваецца каля 30, з якіх 17 афіцыйна ўключаны ў спіс ААН.

Папрацуем з атласам. Знайдзіце на карце залежныя тэрыторыі. Якая з залежных тэрыторый знаходзіцца бліжэй за ўсё да Рэспублікі Беларусь?

Напрыклад, у Азіяцка-Ціхаакіянскім рэгіёне — гэта Новая Каледонія і Французская Палінезія, якія належаць Францыі; Гуам (ЗША); Піткэрн (Вялікабрытанія). Астатнія ўяўляюць заморскія тэрыторыі, дэпартаменты, асацыіраваныя дзяржавы (гл. мал. 8). Самая вялікая па колькасці насельніцтва залежная тэрыторыя — Пуэрта-Рыка, а самая вялікая па плошчы — Грэнландыя.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Прыкладамі залежных краін або калоній могуць таксама служыць Гібралтар, Бермудскія і Фалклендскія астравы, востраў Святой Алены (Вялікабрытанія), Гвіяна, Марцініка, Рэюньён (Францыя), Усходняе Самоа (ЗША), Аруба і Кюрасао (Нідэрланды) і інш.

Сярод несамакіравальных вылучаюцца тэрыторыі асаблівага эканамічнага статусу — афшорныя зоны. Афшорную зону адрозніваюць наступныя прыкметы: падатковыя льготы (нізкія падатковыя стаўкі); ананімнасць ажыццяўлення бізнесу; адсутнасць валютнага кантролю; магчымасць вядзення аперацый у любой валюце і інш.

Па класіфікацыі міжнароднай Арганізацыі эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця (АЭСР), краіны, дзе рэгіструюць афшорныя кампаніі, падраздзяляюць на дзве групы (мал. 8-2).

У краінах першай групы дзяржава не прад'яўляе ніякіх патрабаванняў да справаздачнасці, акрамя ўнясення штогадовага фіксаванага збору ў казну. Звычайна ў такіх краінах не вядзецца рэестр акцыянераў і дырэктараў, канфідэнцыяльнасць валодання кампаніяй вельмі высокая.

У краінах другой групы пры захаванні падатковых ільгот патрабуюць фінансавую справаздачнасць. З боку ўрада гэтых дзяржаў кантроль больш жорсткі, чым у краінах першай групы. У гэтых краінах вядзецца рэестр дырэктараў і акцыянераў, але і прэстыж кампаній значна вышэйшы.

Для невялікіх астраўных тэрыторый гэтая дзейнасць з'яўляецца сур'ёзнай крыніцай даходу.

Самаабвешчаныя дзяржавы. З-за канфліктаў на сучаснай палітычнай карце свету, звязаных з імкненнем аддзяліцца і атрымаць суверэнітэт, узнікаюць самаабвешчаныя дзяржавы. Яны валодаюць усімі прыкметамі дзяржаўнасці (насельніцтва, тэрыторыя, урад, суверэнітэт), але ў той жа час не маюць поўнага або частковага міжнароднага прызнання. Сярод самаабвешчаных дзяржаў вылучаюць непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы.

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы карты атласа, назавіце самаабвешчаныя дзяржавы на тэрыторыі краін — суседзей Рэспублікі Беларусь, а таксама дзяржаў — членаў СНД.

Усяго на палітычнай карце свету існуе каля 120 непрызнаных дзяржаў. У Азіі іх налічваецца каля 40, у Еўропе — 30. Непрызнанымі лічацца дзяржавы, якія не прызнала ні адна дзяржава — член ААН. Гэта, напрыклад, Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка, Нагорна-Карабахская Рэспубліка, Данецкая Народная Рэспубліка, Ісламская дзяржава, заходні Курдыстан. Дзяржавы, якія не маюць магчымасці ўступлення ў ААН, але прызнаныя ў якасці дзяржаў некаторымі дзяржавамі — членамі ААН, атрымалі назву часткова прызнаных.

Да іх адносяцца, напрыклад, Турэцкая Рэспубліка Паўночнага Кіпра, Рэспубліка Косава, Рэспубліка Абхазія і Рэспубліка Паўднёвая Асеція, Дзяржава Палестына.

Вялікая колькасць непрызнаных дзяржаў рознага статусу на палітычнай карце свету прывяла да з’яўлення іх абагульненай назвы.

Квазідзяржава — гэта палітыка-тэрытарыяльнае ўтварэнне, якое, валодаючы асноўнымі прыкметамі дзяржавы, пазбаўлена міжнароднага прызнання, з прычыны чаго не валодае суверэнітэтам.

Адным з важных аб'ектаў палітычнай карты свету з'яўляюцца міжнародныя тэрыторыі. Яны знаходзяцца за дзяржаўнымі межамі і маюць асаблівы статус. Ён заключаецца ў тым, што права іх выкарыстання належыць міжнароднай супольнасці. Як правіла, міжнародныя тэрыторыі з’яўляюцца пляцоўкай для навуковых даследаванняў.

Антарктыка — гэта самы вялікі ў свеце некрануты прыродны запаведнік плошчай амаль 14 млн км². Прававое становішча Антарктыкі як міжнароднай тэрыторыі вызначае Дагавор аб Антарктыцы. Ён быў падпісаны ў 1959 г. у Вашынгтоне 12 дзяржавамі, якія вялі ў Антарктыцы навуковыя даследаванні (Аргенціна, Аўстралія, Бельгія, Чылі, Францыя, Японія, Новая Зеландыя, Нарвегія, Паўднёва-Афрыканскі Саюз, СССР, Вялікабрытанія і ЗША). У дагаворы адзначаецца, што выкарыстанне Антарктыкі магчыма толькі ў мірных мэтах, і ўсталёўваецца свабода навуковых даследаванняў. У цяперашні час яго ўдзельнікамі з'яўляюцца 48 дзяржаў. У ліку кансультатыўных бакоў — ЗША, Вялікабрытанія, Францыя, Кітай і Расія. Кожныя 1–2 гады ў сталіцах краін — удзельніц Дагавора праходзяць Кансультатыўныя нарады. Штаб-кватэра пастаяннага Сакратарыята знаходзіцца ў Буэнас-Айрэсе (Аргенціна).

Адкрытае мора ўключае марскую паверхню, якая не адносіцца да дзяржаўнай тэрыторыі. Яна выкарыстоўваецца для свабоднага пралёта, суднаходства, рыбалоўства, пракладкі падводных кабеляў і трубаправодаў, для навуковых даследаванняў усімі дзяржавамі з уваходам і без выхаду да яго.

Дно мораў і акіянаў за межамі нацыянальнай юрысдыкцыі — гэта таксама міжнародная тэрыторыя, таму яно не можа быць прысвоена якой-небудзь дзяржавай.

Касмічная прастора як міжнародная тэрыторыя выкарыстоўваецца выключна ў мірных мэтах для даследаванняў і не можа быць прысвоена дзяржавамі.

Да міжнародных тэрыторый адносяцца таксама міжнародныя рэкі, пралівы, каналы. Яны забяспечваюць выхад кантынентальных дзяржаў да мораў. Суднаходства ў іх з'яўляецца свабодным. Напрыклад, міжнароднымі рэкамі прызнаныя Рэйн, Вісла, Дунай, Нігер, Конга і інш. Прыкладамі міжнародных праліваў з'яўляюцца Баб-эль-Мандэбскі, Гібралтарскі, Дрэйка, Карэйскі, Ла-Манш, Магеланаў, Па-дэ-Кале, Сінгапурскі, Басфор і Дарданелы.

Роля ААН у фарміраванні палітычнай карты свету. З моманту стварэння ў 1945 г. Арганізацыя Аб’яднаных Нацый (ААН) садзейнічае ўмацаванню міру і спрыяе аднаўленню міру пры ўзнікненні ўзброеных канфліктаў. Аперацыі ААН па падтрыманні міру з’яўляюцца адным з найбольш эфектыўных інструментаў для забеспячэння міру і бяспекі.

Свет і Беларусь. З якога года Рэспубліка Беларусь з’яўляецца членам ААН?

Міратворчая дзейнасць ААН знаходзіць шырокае прымяненне ў сітуацыях, звязаных з унутрыдзяржаўнымі канфліктамі і грамадзянскімі войнамі. З моманту заснавання ААН ажыццявіла 71 аперацыю па падтрыманні міру (мал. 9).

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. У канцы 1990-х гг. міратворчыя аперацыі былі праведзены ў ДР Конга, ЦАР, Сьера-Леонэ і Косава. У пачатку ХХІ ст. міратворцы ААН выконвалі свае задачы ў Ліберыі, Кот-д’Івуары, Паўднёвым Судане, Гаіці і Малі. У цяперашні час ажыццяўляецца 14 міратворчых аперацый (мал. 10).

ААН непасрэдна не ўплывае на фарміраванне палітычнай карты свету. Аднак членства ў ААН у сучаснай сістэме міжнародных адносін стала найважнейшым сімвалам усеагульнага прызнання дзяржаўнасці, свайго роду «залатым стандартам» міжнароднай законнасці.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Цікава, што асноўным і адзіным міжнародным дакументам, у якім пералічваюцца прыкметы дзяржаўнасці з пазіцыі міжнароднага права, з’яўляецца Канвенцыя Монтавідэа, падпісаная ў 1933 г. У ёй замацаваны чатыры асноўныя прыкметы дзяржавы: пастаяннае насельніцтва, пэўная тэрыторыя, уласны ўрад, здольнасць да ўступлення ў адносіны з іншымі дзяржавамі.

*Роля сталіц ва ўпраўленні дзяржаўнай тэрыторыяй, віды сталіц. Палітычныя функцыі сталіц вызначаюць эфектыўнасць кіравання і кантролю над усёй дзяржаўнай тэрыторыяй.

Вылучаюць тры групы сталіц:

1) сталіца пастаянная, якую называюць таксама гістарычнай сталіцай. Яна выконвае функцыі галоўнага адміністрацыйнага, гаспадарчага і культурнага цэнтра краіны на працягу некалькіх стагоддзяў, размешчана ў гістарычным ядры дзяржавы. Гэта, напрыклад, Парыж, Рым, Афіны і інш.;

2) сталіца прызначаная, якая ўсталявана на аснове прынятых рашэнняў заканадаўчай улады ў новы час. Такі тып характэрны для некаторых краін перасяленчага капіталізму (напрыклад, у Аўстраліі на ролю сталіцы канкурыравалі Мельбурн і Сіднэй, але было прынята рашэнне: будаўніцтва новай сталіцы Канберы, роўнааддаленай ад гэтых цэнтраў);

3) сталіца падзеленая функцыянуе ў дзяржавах, дзе функцыі кіравання не сканцэнтраваны ў адным цэнтры, а падзелены паміж некалькімі гарадамі. Напрыклад, у Нідэрландах парламент размяшчаецца ў Гаазе, а каралеўская рэзідэнцыя ў афіцыйнай сталіцы — Амстэрдаме.

Свет і Беларусь. Да якой групы сталіц адносіцца сталіца Рэспублікі Беларусь г. Мінск? Свой адказ аргументуйце.

Прасторавыя формы дзяржаў. Дзяржаўная тэрыторыя ў межах дзяржаўных рубяжоў ахоплівае: 1) частку паверхні зямной сушы; 2) унутраныя і тэрытарыяльныя воды; 3) паветраную прастору, якая распасціраецца над сушай і водамі. Важным параметрам дзяржаўнай тэрыторыі з’яўляецца канфігурацыя і форма тэрыторыі краіны.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Напрыклад, кампактная форма будзе спрыяць роўнааддаленай даступнасці асобных рэгіёнаў і меншай расцягнутасці камунікацый. У дзяржавах выцягнутай або няправільнай формы або тэрытарыяльна раз’яднаных (размешчаных на архіпелагах) цяжэй забяспечыць раўнамернае эканамічнае развіццё, арганізаваць ахову дзяржаўнай мяжы; у аддаленых раёнах з этнічнымі меншасцямі можа развівацца сепаратызм.

На аснове канфігурацыі дзяржаўнай тэрыторыі вылучаюць некалькі прасторавых форм дзяржаў:

1) Дзяржавы выцягнутай або няправільнай формы (напр., Чылі, Нарвегія, В’етнам, Італія, Гамбія). Тэрыторыя гэтых краін працягнулася ўздоўж марскога ўзбярэжжа або даліны буйных рэк на многія сотні кіламетраў (мал. 11).

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Напрыклад, размешчаная ў цэнтры сталіца Чылі — Сант’яга — мае слабыя эканамічныя сувязі з пустыннымі раёнамі паўночных меж з Перу і Балівіяй, а таксама палярнымі марскімі раёнамі Вогненнай Зямлі. Вялікая працягласць Італіі з поўначы на поўдзень з’яўляецца адной з прычын эканамічных адрозненняў краіны.

2) Дзяржавы з кампактнай тэрыторыяй, якія маюць форму, блізкую да квадрата або круга (напр., Францыя, Іспанія, Польшча, Венгрыя і інш.) (мал. 12). Пры такой форме назіраецца роўная аддаленасць усіх прыгранічных раёнаў ад цэнтра краіны.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Аднак пры адносна спрыяльнай знешняй форме на тэрыторыі краіны могуць знаходзіцца буйныя прыродныя бар’еры і цяжкадаступныя раёны. Гэтыя натуральныя перашкоды робяць цяжкім функцыянаванне дзяржавы. Напрыклад, Перу падзелена на дзве часткі высокімі хрыбтамі Анд, а пустынныя раёны Егіпта слаба заселены і часткова ізаляваны ад галоўнай паласы рассялення па даліне і дэльце Ніла.

3) Фрагментаваныя дзяржавы, якія складаюцца з некалькіх частак, падзеленых тэрыторыяй іншых краін або міжнароднымі водамі (напр., дзяржавы-архіпелагі — Інданезія і Філіпіны, «падвоеная» Малайзія (мал. 13), размешчаная на паўвостраве Малака і востраве Калімантан).

4) Дзяржавы, якія маюць у сваім складзе анклавы/эксклавы — невялікія раёны, адрэзаныя ад асноўнай тэрыторыі дзяржавы землямі іншых краін або размешчаныя ўнутры тэрыторыі іншых дзяржаў (напр., анклаўнае становішча займаюць Калінінградская вобласць Расіі, Нахічавань у Азербайджане, аддзеленая ад яго тэрыторыяй Арменіі (мал. 14)).

Папрацуем з атласам. Выкарыстоўваючы карты атласа, прапануйце свае варыянты канфігурацыі дзяржаў на аснове іх прасторавай формы.

Клуб знаўцаў-эканомікагеографаў. Паняцці «анклаў» і «эксклаў» шырока прымяняюцца ў геаграфіі і геапалітыцы для характарыстыкі своеасаблівага становішча адасобленых частак асобных дзяржаў свету. Згодна з вызначэннем Э. Б. Алаева, паняцце «анклаў» выкарыстоўваецца, калі гавораць аб тэрыторыі чужой дзяржавы. Тая ж тэрыторыя, але ў адносінах да сваёй дзяржавы будзе называцца «эксклавам». Таму розніца паняццяў ляжыць толькі ў прававой плоскасці. З пункту гледжання геаграфіі, гэта адзін і той жа ўчастак.

Падвядзём вынікі. Аб’ектамі палітычнай карты свету з’яўляюцца ... . На палітычнай карце налічваецца ... незалежных дзяржаў і ... залежных тэрыторый. Колькасць залежных тэрыторый пастаянна скарачаецца. Асноўная роля ААН у фарміраванні сучаснай палітычнай карты свету заключаецца ў забеспячэнні калектыўнай бяспекі краін-удзельніц, прадухіленні развіцця палітычных канфліктаў.

Праверым свае веды. 1. Назавіце асноўныя аб’екты палітычнай карты свету. 2. Назавіце асноўныя прасторавыя формы дзяржаў. 3. Якія тэндэнцыі характэрныя для сучаснай палітычнай карты свету?

Ад простага да складанага. 1. Пра якія бягучыя аперацыі ААН вы чулі з інфармацыйных крыніц на працягу апошняга месяца? 2. Падрыхтуйце паведамленне пра служачых міратворчай місіі ААН.

	Падарожжа па Глабальнай сетцы. Афіцыйны сайт ААН.
	Афіцыйны сайт ААН у Беларусі.

Калі глыбей зацікавіцца палітычнай картай свету і паразважаць, чаму тыя або іншыя дзяржавы адрозніваюцца розным палітычным уплывам у свеце, то іх можна падзяліць на транскантынентальныя (напр., Расія), субкантынентальныя (напр., Кітай, Бразілія, Індыя), макрарэгіянальныя (напр., Іран, Мексіка, Алжыр, Судан, Сірыя), мезарэгіянальныя (напр., Францыя, Егіпет, ПАР, Венесуэла). Асаблівую групу ўтвараюць краіны-экстрэмумы, так званыя мінідзяржавы (напр., Ліхтэнштэйн, Манака, Сан-Марына, Ватыкан), міжнародны прэстыж і суверэнітэт якіх павінны паважаць усе дзяржавы.

Анклавы/эксклавы часта адыгрываюць ролю стратэгічных фарпостаў (Калінінградская вобласць — заходні фарпост Расіі), важных эканамічных баз (Кабінда — галоўны вытворца ангольскай нафты). Аднак яны становяцца ўразлівымі з ваеннага пункту гледжання — эканамічныя сувязі могуць быць перакрытыя або абцяжараныя суседнімі дзяржавамі.