§ 26-3. Вялікая французская рэвалюцыя

1. Падзенне феадальнай манархіі

З сярэдзіны XVIII ст. Францыя сутыкнулася з нарастаючым крызісам. Эканоміка перажывала сур'ёзныя цяжкасці. Спробы вырашыць праблемы стрымліваліся традыцыйнай палітычнай і сацыяльнай сістэмай, якую гісторыкі называюць Старым парадкам.

Цяжкі эканамічны крызіс і супраціўленне прывілеяваных саслоўяў любым рэформам пераканалі Людовіка XVI прыняць смелае рашэнне. Восенню 1788 г. ён абвясціў аб скліканні Генеральных штатаў. Кароль не падазраваў, да якіх сацыяльных узрушэнняў прывядзе гэты крок.

Калі адкрылася пасяджэанне Генеральных штатаў, дэпутаты трэцяга саслоўя запатрабавалі, каб прадстаўнікі ўсіх саслоўяў засядалі разам, а не паасобку, і галасаванне адбывалася пайменна, а не пасаслоўна.

Кароль адхіліў гэтую прапанову, настойваючы на раздзельных пасяджэннях. Тады дэпутаты трэцяга саслоўя 17 чэрвеня 1789 г. абвясцілі сябе Нацыянальным сходам і заявілі пра сваё права на стварэнне канстытуцыі. Людовік XVI і на гэты раз не саступіў, забараніўшы ім збірацца ў Версальскім палацы.

Радыкальна настроеныя прыхільнікі рэформ патрабавалі роўнасці ўсіх сацыяльных класаў перад законам, скасавання тытулаў і ўсіх феадальных павіннасцяў. Яны імкнуліся пазбавіць караля ўлады.

9 ліпеня Нацыянальны сход абвясціў сябе Устаноўчым. Такім чынам дэпутаты падкрэслівалі сваё права на ўстанаўленне новага палітычнага ладу на аснове канстытуцыі. Тады кароль загадаў сцягнуць да Парыжа войскі. Абураныя парыжане выйшлі на вуліцы горада.

14 ліпеня 1789 г. вялізны натоўп паўстанцаў захапіў арсенал, разабраўшы дзясяткі тысяч стрэльбаў, а затым рушыў да Бастыліі — магутнай крэпасці-турмы, якую ахоўваў невялікі ваенны гарнізон. Бастылія лічылася сімвалам несправядлівасці і дэспатызму Старога парадку. Штурм быў непрацяглым, гарнізон амаль не супраціўляўся, і крэпасць здалася.

Неўзабаве беспарадкі перакінуліся ў вёску. Сяляне нападалі на дваранскія сядзібы, захоплівалі збожжасховішчы і знішчалі падатковыя запісы, кляліся больш ніколі не выконваць феадальныя павіннасці.

Рэвалюцыйныя падзеі ў Парыжы і «сялянская рэвалюцыя» ў вёсцы прымусілі Устаноўчы сход дзейнічаць неадкладна. Адно з самых працяглых паседжанняў, у ноч на 4 жніўня, адрознівалася асаблівым напалам. «Ноч цудаў» — так яе сталі называць у гісторыі — у рэшце рэшт завяршылася прыняццем рашэння аб скасаванні большасці феадальных прывілеяў і павіннасцяў. Былі ліквідаваныя рэшткі прыгону, а дваран абавязалі плаціць падаткі. З гэтага часу ўсім грамадзянам мужчынскага полу дазвалялася займаць урадавыя і царкоўныя пасады.

26 жніўня Устаноўчы сход прыняў «Дэкларацыю правоў чалавека і грамадзяніна». Гэты найважнейшы дакумент Вялікай французскай рэвалюцыі абвяшчаў дэмакратычныя прынцыпы, якія пасля былі пакладзены ў аснову канстытуцыі Францыі: свабода кожнай асобы, свабода слова, веравызнання, палітычных перакананняў, права на ўласнасць, на бяспеку і на супраціўленне прыгнёту.

Пакуль юрысты спрачаліся аб канстытуцыі ў палацы, за акном бушаваў парыжскі натоўп. У кастрычніку велізарная калона пратэстуючых, якая складалася з рабочых, крамнікаў і рамеснікаў, рушыла на Версаль. Яны патрабавалі, каб кароль з сям'ёй вярнуўся ў Парыж і знаходзіўся пад іх кантролем. Услед за дэманстрантамі ў Версаль прыбыла Нацыянальная гвардыя Парыжа пад камандаваннем маркіза Лафаета. Народ уварваўся ў палац, і 6 кастрычніка Людовік XVI вымушаны быў пагадзіцца на пераезд каралеўскага двара і Устаноўчага сходу ў Парыж. Пасля гэтых падзей усё часцей адбывалася ўцёкі дваран за мяжу.

У самім Устаноўчым сходзе працягвалася барацьба паміж дзвюма асноўнымі палітычнымі групоўкамі. Найбольш уплывовымі былі памяркоўныя прыхільнікі канстытуцыйнай манархіі, на чале якіх стаялі граф Мірабо, абат Сіес, маркіз Лафает. Самая рэвалюцыйная група складалася з радыкалаў. Сярод іх вылучаўся паслядоўнік ідэй Русо малады адвакат Максімільян Рабесп'ер.

Барацьбу адлюстравалі розныя палітычныя клубы, якія сталі фарміравацца ў гэты перыяд. У ходзе рэвалюцыі ўзнік «Саюз сяброў канстытуцыі», які атрымаў назву якабінскага клуба (ад назвы бібліятэкі манастыра Св. Якава, дзе праходзілі яго пасяджэнні). Затым быў заснаваны клуб кардэльеры («Саюз сяброў правоў чалавека і грамадзяніна»). Яго актыўнымі дзеячамі былі адвакат Жорж Дантон і журналіст Каміль Дземулен. Вялікай папулярнасцю карысталася газета «Сябар народа», якую выдаваў лекар і журналіст Жан Поль Марат.

Рэвалюцыйная Францыя знішчыла старыя звычаі і прывілеі. Устаноўчы сход абвясціў свабоду сумлення, адмяніў асобыя прывілеі каталіцкай царквы і пачаў прадаваць царкоўныя зямлі. Гэтыя дзеянні прымусілі многіх католікаў, якія да гэтага часу падтрымлівалі рэвалюцыю, асудзіць яе.

3 верасня 1791 г. Устаноўчы сход прыняў першую канстытуцыю Францыі. У краіне ўстанаўлівалася канстытуцыйная манархія і ўводзіўся прынцып падзелу ўладаў. Кароль меў права адтэрмінаваць любы закон, але заканадаўцы маглі адмяніць каралеўскае вета.

Былі ліквідаваныя ўсе адрозненні паміж саслоўямі. Канстытуцыя гарантавала ўсім грамадзянам роўныя правы перад законам. Яна ўрачыста абвяшчала: «Феадальная сістэма ў Францыі адменена назаўсёды». Аднак выбарчае права было абмежавана высокім маёмасным цэнзам і двухступенчатай сістэмай выбараў.

Усталяванне канстытуцыйнай манархіі не магло супакоіць незадаволеных простых людзей: рэвалюцыя не дала ім таго, чаго ад яе чакалі. Радыкальныя рэвалюцыянеры хацелі ўстанаўлення рэспублікі, а большасці дваран прыняцце канстытуцыі 1791 г. здавалася занадта рашучым крокам.

Людовік XVI з сям'ёй вырашыў бегчы з краіны, але на мяжы быў затрыманы і дастаўлены ў Парыж. Будучы палонным Устаноўчага сходу, кароль падпісаў канстытуцыю.

2. Устанаўленне Рэспублікі

У кастрычніку 1791 г. Заканадаўчы сход, абраны паводле канстытуцыі, сабраўся на першае пасяджэнне. Найбольш рэвалюцыйная група — якабінцы — патрабавала ўстанаўлення дэмакратыі, пры якой усе грамадзяне мелі б права голасу. Па меры развіцця Вялікай французскай рэвалюцыі якабінцы і іх лідар Максімільян Рабесп'ер узялі верх у палітычнай барацьбе.

Уварванне аўстра-прускіх войскаў прымусіла Заканадаўчы сход 11 ліпеня 1792 г. прыняць дэкрэт «Айчына ў небяспецы». Тысячы валанцёраў з усіх канцоў Францыі рушылі да Парыжу. У гэтыя ліпеньскія дні парыжане пачулі баявую песню марсельскага батальёна, якая атрымала назву «Марсельеза» і стала гімнам усіх патрыятычных сіл Францыі. У пачатку жніўня 48 секцый (адміністрацыйных раёнаў) Парыжа запатрабавалі звяржэння караля і склікання Нацыянальнага Канвента. Неўзабаве яны абвясцілі сябе рэвалюцыйнай камунай Парыжа, а 10 жніўня ўзначалілі народнае паўстанне. Батальёны Нацыянальнай гвардыі з рабочых прадмесцяў узялі штурмам палац Цюільры — рэзідэнцыю караля. Кароль і каралева апынуліся ў турме.

Заканадаўчы сход прыняў дэкрэты аб адрачэнні караля ад улады і скліканні на падставе выбараў Нацыянальнага Канвента.

Першым актам Канвента стаў дэкрэт аб знішчэнні каралеўскай улады. 22 верасня 1792 г. Францыя была абвешчана рэспублікай. Радыкальна настроеныя якабінцы патрабавалі судзіць караля. Умераныя рэвалюцыянеры прапаноўвалі пакінуць яго ў турме да канца вайны.

У лістападзе Канвент абвясціў, што выяўленыя пісьмы, якія сведчаць пра здраду караля. Гэта вырашыла лёс былога манарха. Большасцю галасоў Канвент выказаўся за смяротнае пакаранне. 21 студзеня 1793 г. кароль узышоў на эшафот. «Людзі, я паміраю невінаватым!» — такімі былі апошнія словы Людовіка XVI, звернутыя да натоўпу.

3. Рэвалюцыйны тэрор

Уварванне еўрапейскіх армій у Францыю выклікала голад і эканамічныя цяжкасці. У многіх рэгіёнах дзяржавы сталі ўзмацняцца контррэвалюцыйныя настроі. Пачаліся паўстанні супраць рэвалюцыі, у якіх загінула каля 600 тыс. чалавек.

У гэты ж час узмацнілася прапаганда ідэй аб ураўнаванні. Абаронцы беднаты, або, як іх празвалі, «шалёныя», абгрунтоўвалі ідэю ўсеагульнага роўнага перадзелу зямель.

31 мая — 2 чэрвеня 1793 г. у Парыжы ўспыхнула паўстанне, і да палітычнага кіраўніцтва ў рэспубліцы прыйшлі якабінцы.

Апынуўшыся перад тварам унутраных і знешніх пагроз, Нацыянальны Канвент пайшоў на рашучыя меры. Спачатку быў прыняты закон аб продажы дробнымі ўчасткамі ўладанняў збеглай з краіны арыстакратыі, а 24 чэрвеня 1793 г. Францыя здабыла новую канстытуцыю, якой замацоўвалася ўсеагульнае выбарчае права. Яна абвяшчала магчымасць супраціўлення прыгнёту, паўстанняў, «калі ўрад парушае правы народа».

Рабесп'ер узначаліў Камітэт грамадскага выратавання, які атрымаў амаль дыктатарскія паўнамоцтвы. Ён развязаў кампанію, што адрознівалася асаблівай жорсткасцю, супраць тых, каго лічыў ворагамі Францыі. Гэтая кампанія, вядомая як якабінская дыктатура, або «царства тэрору», працягвалася з ліпеня 1793 г. па ліпень 1794 г. Прыняцце канстытуцыі 1793 г. адкладвалася. Канвент заставаўся цэнтрам заканадаўчай улады. Ён жа ажыццяўляў і выканаўчую ўладу праз камітэты і камісараў — членаў Канвента, надзеленых найшырокімі паўнамоцтвамі.

М. Рабесп'ер імкнуўся стварыць «рэспубліку дабрачыннасці», у якой «краіна забяспечвае дабрабыт кожнага чалавека, і дзе кожны чалавек атрымлівае асалоду ад славы і росквіту сваёй краіны». Вельмі сумленны і адданы сваім ідэалам, ён адрозніваўся выключнай шчырасцю і адсутнасцю дыпламатычнага такту. Ён лічыў, што дзяржава павінна быць бязлітаснай да сваіх ворагаў.

Камітэт грамадскага выратавання накіроўваў прадстаўнікоў у самыя аддаленыя куткі краіны, каб раскрываць здраднікаў. Быў прыняты спецыяльны закон аб падазроных. Ён абвяшчаў, што французаў, якія падазраюцца ў антырэвалюцыйнай дзейнасці, можна арыштоўваць за «іх паводзіны, іх сувязі, іх словы і змест іх пісьмаў». Такі неканкрэтны закон дазваляў рэвалюцыйным судам падвяргаць людзей арышту па найменшым падазрэнні.

У сувязі з пагрозай вонкавага ўварвання Камітэт грамадскага выратавання ўзмоцнена рыхтаваўся да вайны. Былі створаны, падрыхтаваны і навучаны новыя вайсковыя падраздзяленні. Закон аб вайсковым прызыве абавязваў кожнага французскага мужчыну, незалежна ад узросту і роду заняткаў, служыць у войску.

Камітэт жорстка лімітаваў цэны і выплаты, нормы выдачы прадуктаў харчавання, забараніў выкарыстанне дэфіцытнай белай мукі. Для выпечкі «хлеба роўнасці» грамадзянам дазвалялася выкарыстоўваць толькі муку з кармавой пшаніцы.

Да вясны 1794 г. гэтыя намаганні прынеслі свой плён. Французскія войскі зноў пачалі перамагаць. Але нават прыхільнікі рэвалюцыі сталі сумнявацца ў неабходнасці пастаянных пакаранняў смерцю і жорсткай дыктатуры. Нястрымны тэрор якабінцаў выклікáў пратэст ва ўсіх пластоў грамадства.

4. Устанаўленне дыктатуры Напалеона Банапарта ў Францыі

9 тэрмідора другога года рэспублікі па рэвалюцыйным календары, ці 27 ліпеня 1794 г., Камітэт грамадскага выратавання арыштаваў М. Рабесп'ера. Ён і яго прыхільнікі былі пакараныя па абвінавачванні ў спробе ўстанаўлення тыраніі. Уладу ў Канвенце захапіла буржуазія, або, як яе называлі, новыя багацеі. Пасля перавароту 9 тэрмідора рэвалюцыя пайшла на спад.

У жніўні 1795 г. Канвент прыняў новую канстытуцыю, якая замацавала ўсе асноўныя антыфеадальныя заваяванні рэвалюцыі, і перш за ўсё рэспубліканскі лад. Аднак яна адмяняла ўсеагульнае выбарчае права, аднаўляла двухступенчатыя выбары і маёмасны цэнз. Выканаўчую ўладу атрымала Дырэкторыя. Яна складалася з 5 членаў, якія прызначаліся адной з палат парламента — Саветам старэйшын.

9 лістапада 1799 г. генерал Напалеон Банапарт здзейсніў дзяржаўны пераварот і ліквідаваў рэжым Дырэкторыі. Рэвалюцыя ў Францыі скончылася.

Улада перайшла да трох консулаў, першым з якіх з'яўляўся Банапарт. Новая канстытуцыя, прынятая ў снежні 1799 г., надзяляла першага консула — Напалеона Банапарта — найбольшымі паўнамоцтвамі: правам публікаваць законы, прызначаць міністраў і афіцэраў арміі і флоту, членаў мясцовай адміністрацыі і г. д. Праз тры гады Напалеон стаў пажыццёвым першым консулам, а ў 1804 г. быў абвешчаны «імператарам французаў». Але яшчэ будучы першым консулам, ён прыступіў да стварэння сваёй імперыі, што прывяло да кровапралітных войн у Еўропе.

5. Рэвалюцыйная Францыя і Еўропа

Рэвалюцыйныя падзеі ў Францыі не на жарт устрывожылі еўрапейскіх манархаў, занепакоеных захаваннем парадку ва ўласных уладаннях. У жніўні 1791 г. аўстрыйскі імператар і прускі кароль падпісалі дэкларацыю аб гатоўнасці іх краін да сумесных дзеянняў з мэтай аднаўлення ўлады французскага караля. Англія і Расія падштурхоўвалі Аўстрыю і Прусію, якія яшчэ нядаўна варагавалі паміж сабой, да хутчэйшага ўварвання ў Францыю. З гэтага часу знешняя пагроза стала найважнейшым фактарам у развіцці Вялікай французскай рэвалюцыі.

Для барацьбы з рэвалюцыйнай Францыяй еўрапейскія дзяржавы стваралі часовыя ваенна-палітычныя саюзы, вядомыя як «антыфранцузскія кааліцыі». З 1792 па 1802 г. у Еўропе разгарнулася серыя войн, накіраваных супраць Францыі. Сярод яе праціўнікаў асабліва вылучаліся Аўстрыя, Прусія, Англія і Расія.

У красавіку 1792 г. Францыя абвясціла вайну Аўстрыі. Апошнюю падтрымала Прусія. Нагодай для вайны паслужыў канфлікт паміж Францыяй і нямецкімі князямі, якіх рэвалюцыя пазбавіла зямельнай уласнасці ў Эльзасе. Спачатку баявыя дзеянні развіваліся не на карысць французаў. Французская армія была дрэнна арганізаваная, не мела належнага забеспячэння. Многія афіцэры і генералы паўставалі на шлях здрады. Праблемы стварала і рэвалюцыйная дэмакратыя. Справа даходзіла часам да кур'ёзаў. Так, адзін рэвалюцыйна настроены полк запатрабаваў правесці галасаванне з нагоды таго, атакаваць непрыяцеля ці не.

У жніўні 1792 г. аўстра-прускія войскі перайшлі мяжу Францыі і пачалі прасоўвацца да Парыжу. На пагрозу захопу сталіцы французскі народ адказаў патрыятычным уздымам.

Паведамленне пра пакаранне смерцю Людовіка XVI выклікала перапалох у еўрапейскіх сталіцах. Манархі былі занепакоеныя і прасоўваннем рэвалюцыйных войскаў. Да 1793 г. французская армія дабілася пэўных поспехаў. Яна захапіла Брусэль і пагражала Галандыі і Прусіі. Больш за тое, Канвент выдаў пракламацыю, што абяцала дапамогу «ўсім народам, якія жадаюць атрымаць свабоду».

У сакавіку 1793 г. Вялікабрытанія, Галандыя і Іспанія далучыліся да Аўстрыі і Прусіі ў іх барацьбе супраць Францыі. Немцы і галандцы адцяснілі французаў за Рэйн, Іспанія даслала войскі ў Паўднёвую Францыю, а англічане захапілі порт Тулон.

Сітуацыя змянілася ў 1796 г., калі французскую армію ўзначаліў Напалеон Банапарт. Яго поспехі ў Італіі прадвызначылі перамогу Францыі ў Першай рэвалюцыйнай вайне, якая скончылася падпісаннем у 1797 г. Аўстрыйскага міру. На наступны год Англія і Аўстрыя пры падтрымцы Расіі сфарміравалі другую антыфранцузскую кааліцыю. Вайна другой кааліцыі завяршылася падпісаннем у 1802 г. міру паміж Францыяй і Англіяй. Французы дасягнулі пэўных палітычных поспехаў у Еўропе. У той жа час Англія атрымала найбольшы выйгрыш, набыўшы багатыя ўладанні Галандыі і Францыі.

Вялікая французская рэвалюцыя азнаменавала крах феадальных адносін і станаўленне новага буржуазнага грамадства. Акрамя таго, рэвалюцыйная Францыя паставіла манархічныя рэжымы Еўропы перад тварам буйнамаштабнага ваеннага канфлікту. У Францыі былі абвешчаныя асноўныя свабоды чалавека, замацаваныя ў канстытуцыі, другой у Еўропе. Дзень узяцця народам Бастыліі — 14 чэрвеня — цяпер адзначаецца французамі як галоўнае нацыянальнае свята, а «Марсельеза» стала гімнам сучаснай Францыі.

Пытанні

1. Назавіце і ахарактарызуйце прычыны Вялікай французскай рэвалюцыі. Вылучыце агульнае і адметнае ў прычынах рэвалюцый, якія адбыліся ў Францыі і ў Англіі.

2. Складзіце табліцу «Падзеі Вялікай французскай рэвалюцыі», уключыўшы ў яе наступныя слупкі: дата, падзея, значэнне.

3. Ахарактарызуйце палітыку якабінцаў. Растлумачце, чаму перыяд, у які яны кіравалі краінай, атрымаў назву «якабінскі тэрор». Як вы думаеце, чаму ён не быў доўгім?

4. Назавіце змены, якія адбыліся ў жыцці французаў пасля рэвалюцыі.

5. Як Еўропа адрэагавала на Вялікую французскую рэвалюцыю?

6. Вызначце вынікі Вялікай французскай рэвалюцыі.

7. Зрабіце выснову пра тое, да лепшага ці да горшага змяніла чалавецтва Вялікая французская рэвалюцыя.

8. Уявіце, што вы — чалавек, які жыве ў Францыі ў XVIII ст. Апішыце род сваіх заняткаў, сацыяльнае становішча, месца жыхарства, а таксама раскажыце пра свой лёс у рэвалюцыйны час.

  9. Пры дапамозе дадатковых крыніц інфармацыі падбярыце звесткі аб адным з дзеячаў рэвалюцыі. Падрыхтуйце інфаграфіку (плакат, флаер, лэпбук) аб ім або складзіце электронны біяграфічны слоўнік вядомых сучаснікаў Вялікай французскай рэвалюцыі.