§ 24. Еўрапейская навука і культура канца XVI — XVII ст.

1. Навуковая рэвалюцыя

Тэхнічныя вынаходствы XVI–XVII стст. (тэлескоп, ртутны барометр і інш.) выклікалі ўздым у развіцці прыродазнаўчых навук і медыцыны. Новыя тэхналогіі і ўдасканаленыя метады даследавання сталі характэрнымі рысамі навуковай рэвалюцыі, якая абумовіла навукова-тэхнічны прагрэс і вызначыла сучаснае развіццё свету. Сутнасцю навуковай рэвалюцыі стала грандыёзнае накапленне ведаў, змяненне каштоўнасцяў і поглядаў людзей адносна прыроды і грамадства.

Часткай навуковай рэвалюцыі стала фарміраванне новых падыходаў да вывучэння прыроды і грамадства. Англійскі філосаф і палітык Фрэнсіс Бэкан (1561–1626) сфармуляваў сутнасць новага метаду навуковага пазнання — эмпірычнага. Сярэднявечны схаластычны метад разваг (метад дэдукцыі), які ўсё яшчэ панаваў у навуцы, грунтаваўся на тым, што спачатку вылучалася палажэнне, якое патрабавала доказаў, а затым да яго падбіраліся самі доказы (разважанне ад агульнага да асобнага). Індуктыўны метад Ф. Бэкана прадугледжваў спачатку аналіз асобных фактаў, пасля чаго на іх падставе рабілася заключэнне (разважанне ад асобнага да агульнага).

Паступова быў выпрацаваны падыход, які атрымаў вядомасць як навуковы метад. Ён аб’ядноўваў назіранне і асэнсаванне. Навуковы метад уяўляе сабой паслядоўнае спалучэнне трох элементаў даследавання: спачатку грунтоўнае назіранне і эксперымент, затым тлумачэнне назіранняў і эксперыменту з дапамогай розуму. На завяршальным этапе даследавання навуковыя высновы (тэорыі) пацвярджаюцца матэматычна.

2. Фарміраванне новай карціны свету

Поспехі прыродазнаўства (адкрыццё закона сусветнага прыцягнення, будовы Сусвету, анатоміі чалавека і інш.) аказалі вялікі ўплыў на развіццё грамадскіх навук. Выкарыстоўваючы законы прыродазнаўства, найперш механікі, мысліцелі часта спрабавалі растлумачыць прыроду чалавека і законы развіцця грамадства.

Французскі філосаф Рэнэ Дэкарт на першае месца ў тлумачэнні развіцця прыроды, грамадства і чалавека паставіў розум. Ён стаў заснавальнікам кірунку ў філасофіі, які атрымаў назву рацыяналізму (ад лац. ratio — ​розум). Ідэі рацыяналізму набылі шырокае распаўсюджанне і аказалі вялікі ўплыў на еўрапейскую навуку і культуру. Згодна з Р. Дэкартам, грамадства і жывы арганізм функцыянуюць у адпаведнасці з законамі механікі. Каб наблізіцца да ісціны, лічыў вучоны, неабходныя аналіз і разважанне. Ён выказаў сваю ідэю ў сцвярджэнні: «Я мыслю, значыць, існую».

Вядомы нідэрландскі філосаф XVII ст. Бенядзікт Спіноза вывучаў законы прыроды і грамадства, грунтуючыся на законах геаметрыі. Ён лічыў, што прырода, якая і ёсць Бог, спарадзіла сама сябе.

Супраць Спінозы выступілі многія абаронцы рэлігіі. Адным з іх быў Готфрыд Лейбніц, нямецкі філосаф, гісторык, юрыст, матэматык і фізік. Г. Лейбніц лічыў, што Бог стварыў «аптымальны», дасканалы свет, і таму ён амаль не ўмешваецца ў справы людзей. Свет жа функцыянуе ў адпаведнасці са складанымі законамі, у ім усё мае сваю прычыну і вынік.

У канцы XVI ст. у Даніі была пабудавана абсерваторыя, дзе астраном Ціхо Браге вывучаў планеты і зоркі. Ён скрупулёзна запісваў усё ўбачанае. Назіранні Ц. Браге, зробленыя простым вокам, былі самымі падрабязнымі ў той час. Пасля яго смерці нямецкі астраном і матэматык Іаган Кеплер выкарыстаў гэтыя даследаванні для пацвярджэння тэорыі М. Каперніка. Больш за тое, ён даказаў, што планеты верцяцца вакол Сонца не па ідэальнай акружнасці, як лічыў М. Капернік, а па іншым тыпе арбіты — ​эліпсе. Італьянскі астраном Галілеа Галілей інструментальна — ​з дапамогай тэлескопа — ​даказаў, што планеты сапраўды верцяцца вакол Сонца.

Адкрыты англійскім матэматыкам Ісаакам Ньютанам закон сусветнага прыцягнення быў пакладзены ў аснову новага нерэлігійнага апісання Сусвету. Вучоны разглядаў Сусвет як велізарную, добра наладжаную машыну, якая працуе ў адпаведнасці з пэўнымі законамі прыроды.

Адкрыцці ў галіне медыцыны таксама нанеслі моцны ўдар па рэлігійнай карціне свету. Поспехі прыродазнаўчых навук былі дасягнутыя ў вострай барацьбе супраць царквы, якая спрабавала захаваць манаполію на тлумачэнне ўсяго, што адбываецца ў свеце. Каталіцкая царква прызнала погляды Галілеа Галілея ерэтычнымі і забараніла яго кнігі. Рэлігійныя ганенні зведалі Рэнэ Дэкарт і Іаган Кеплер. Аднак вучоныя яшчэ доўга імкнуліся сумясціць навуковыя погляды і боскае тлумачэнне многіх з’яў. Ньютан, напрыклад, прызнаваў, што нябесныя целы былі прыведзены ў рух «першапачатковым боскім штуршком». Тым не менш развіццё прыродазнаўства садзейнічала абмежаванню рэлігійнага ўплыву ў тлумачэнні карціны свету. Навука сканцэнтравала ўвагу на разуменні «бліжэйшых» прычын таго, што адбываецца ў свеце, царква — ​на канчатковых, «боскіх» прычынах.

Вынікам навуковай рэвалюцыі XVII ст., выкарыстання новага метаду навуковага даследавання стала стварэнне новай навуковай карціны свету.

3. Ідэі сацыяльнай роўнасці і народнага суверэнітэту

Перад мысліцелямі XVII ст. асабліва востра паўстала пытанне аб ролі індывіда ў грамадстве. У гэты перыяд пачала фарміравацца тэорыя натуральнага права народа і дагаворнага паходжання дзяржавы, а таксама вучэнне аб народным суверэнітэце. Людзі, на думку Спінозы, валодаюць дараванымі прыродай «натуральнымі неадчужальнымі правамі», да ліку якіх ён адносіў свабоду і ўласнасць. Дзяржава павінна забяспечваць сваім грамадзянам гэтыя правы.

У той жа час атрымала развіццё канцэпцыя падзелу ўлады, прызнавалася важнасць прынцыпу вяршэнства закону ў дзяржаве.

Мысліцелі заняліся распрацоўкай прынцыпаў арганізацыі канстытуцыйнай дзяржавы. Згодна з іх поглядамі, яна павінна грунтавацца на народным ­суверэнітэце — ​вяршэнстве правоў народа, вытокам якіх з’яўляюцца «натуральныя» правы. Была сфармулявана канцэпцыя суверэннай улады правіцеля.

Вялікі ўклад у тэорыю суверэнітэту ўнёс англійскі філосаф Томас Гобс. Згодна з Т. Гобсам, каб пазбегнуць хаосу натуральнага стану, людзі дамовіліся перадаць сваю волю правіцелю. Правіцель павінен гарантаваць мір і парадак. Лепшы ўрад, паводле Т. Гобса, той, у якім правіцель мае абсалютную ўладу. Філосаф сцвярджаў, што, заключыўшы такі кантракт, людзі ўжо не могуць паўставаць, нават калі лічаць правіцеля тыранам. Такім чынам, ідэі Т. Гобса абгрунтоўвалі кіраванне абсалютных манархаў.

Усё больш мысліцеляў XVII ст. звярталася да ідэі сацыяльнай роўнасці, што сведчыла пра глыбокія змены ў еўрапейскім грамадстве. Сама ідэя роўнасці людзей была не новая. Гуманісты тлумачылі яе агульнай чалавечай прыродай, а прадстаўнікі Рэфармацыі — ​прыналежнасцю да адной веры. Папулярызацыі ідэі роўнасці таксама садзейнічалі капіталістычныя адносіны, якія патрабавалі недатыкальнасці прыватнай уласнасці незалежна ад таго, хто ёю валодаў — ​знатны чалавек або просты гараджанін.

Еўрапейскія мысліцелі XVII ст. прапанавалі свае мадэлі грамадскай арганізацыі, у якіх паспрабавалі рэалізаваць прынцыпы сацыяльнай роўнасці і народнага суверэнітэту. Сярод іх можна вылучыць два кірункі: ліберальны і сацыяльна-­ўтапічны.

Прадстаўнікі ліберальнага кірунку на першае месца ставілі свабоду чалавека. Менавіта свабода, на іх думку, з’яўляецца неабходнай умовай для развіцця грамадства і ўсталявання ў ім адоснай роўнасці. Лібералы адстойвалі непахіснасць прыватнай уласнасці. Яны лічылі, што людзі самі могуць дамовіцца паміж сабой, таму законаў у разумна ўладкаваным грамадстве павінна быць няшмат.

Такіх поглядаў прытрымліваўся знакаміты англійскі філосаф Джон Лок. У 1690 г. ён апублікаваў «Два трактаты аб кіраванні». Дж. Лок пагаджаўся з Т. Гобсам у тым, што мэтай урада з’яўляецца забеспячэнне парадку ў грамадстве. Ён таксама разглядаў урад як вынік грамадскага дагавору паміж правіцелем і падначаленымі. Аднак у астатнім ідэі Дж. Лока кардынальна адрозніваліся ад вучэння Т. Гобса.

Джон Лок глядзеў на чалавечую прыроду больш аптымістычна. Ён верыў у сілу чалавечага розуму, лічыў, што людзі здольныя супрацоўнічаць адзін з адным. Больш за тое, ён сцвярджаў, што калі правіцель з’яўляецца тыранам, значыць, ён парушае дагавор. Такім чынам, народ мае права на паўстанне.

Дж. Лок развіваў і іншыя ідэі, якія мелі значэнне для фарміравання еўрапейскай дэмакратыі. Ён лічыў, што людзі маюць натуральныя правы, уключаючы права на жыццё, свабоду і ўласнасць. Урад прызначаны толькі абараняць гэтыя правы, таму яго ўлада павінна быць абмежаваная.

Іншае бачанне сацыяльных адносін і ідэі роўнасці прапанавалі сацыялісты-­ўтапісты. Раннім прадстаўніком сацыялістычнага ўтапізму быў англічанін Джон Белерс, эканаміст і сацыяльны рэфарматар. Ён выступаў за пабудову справядлівага грамадства праз укараненне працоўнага выхавання і лічыў, што дабрабыт грамадства непасрэдна залежыць ад далучанасці народа да працоўнай дзейнасці. Дж. Белерс выступіў пад лозунгам «Хто не працуе, няхай не есць!». Арганізацыя працоўных каледжаў, у якіх будуць навучацца і багатыя і бедныя, згодна з Дж. Белерсам, з’яўлялася неабходнай умовай пачатку грамадскіх змен.

Ідэі роўнасці людзей перад законам і народнага суверэнітэту прывялі ў шэрагу еўрапейскіх дзяржаў да рэвалюцый, якія садзейнічалі зацвярджэнню сістэмы рэспубліканскага кіравання, і стварэння выбарных парламентаў.

4. Літаратура і мастацтва

Новыя з’явы ў жыцці еўрапейскага грамадства яскрава адбіліся ў культуры XVII ст., якая зведала на сабе ўплыў трох стыляў: маньерызму, барока і класіцызму.

Яшчэ з другой паловы XVI ст. у выяўленчым мастацтве, архітэктуры і літаратуры ўсталяваўся новы стыль — ​маньерызм (ад італ. maniera — ​манера, стыль). Зарадзіўшыся ў Італіі ў 1520-я гг., ён дамінаваў у Еўропе да 1620-х гг. Маньерызм стаў сімвалам крушэння гарманічнага, ідэальнага свету эпохі Адраджэння, у якім чалавек выяўляўся ў ідэальных вобразах. Маньерызм звярнуў увагу на адмоўны бок жыцця — ​на пакуты чалавека і супярэчлівасць яго натуры, у якой маглі ўжывацца і высакародныя і ганебныя жаданні. Маньерызм паказваў уяўнасць магутнасці чалавека ў часта варожым для яго свеце.

Цікавасць да антычнай класікі змянілася захапленнем эліністычнай філасофіяй, якая паказвала залежнасць чалавека ад боскіх сіл. Акцэнт рабіўся на містычным, нерацыянальным успрыманні свету, пагрозлівага і непрыязнага да чалавека.

У літаратуры маньерызм праявіўся ва ўскладненай структуры твора, вытанчанасці стылю, кантраснасці вобразаў і выкарыстанні алегорый.

У жывапісе гэты стыль праявіўся ў імкненні мастакоў перадаць унутраны вобраз, а не як мага дакладней адлюстраваць знешнюю рэальнасць. Візуальна гэта праявілася ў ламанасці контураў, змеепадобных лініях, свядомым скажэнні прапорцый чалавечага цела, рэзкіх колеравых дысанансах. У архітэктуры назіралася перавага складаных паркавых кантрасных кампазіцый. Незвычайныя прасторавыя эфекты ўзмацняліся спалучэннем розных матэрыялаў (прыродны камень, бронза, мармур). Выкарыстанне лесвіц, дэкаратыўнасць, арнаментальнасць, пластыка, а таксама манументальная скульптура сталі характэрнымі рысамі маньерызму.

Маньерызм стаў пераходным стылем ад Адраджэння да барока (ад італ. barocco — ​мудрагелісты, дзіўны), які панаваў у Еўропе на працягу практычна ўсяго XVII ст. Некаторыя даследчыкі разглядаюць маньерызм не як асобны стыль, а як частку барока. Сапраўды, абодва стылі вельмі падобныя. Тым не менш прадстаўнікі барока асудзілі маньерызм з-за адыходу ад рэальнасці. Для барока былі характэрныя рэлігійнасць, узвышанасць, цэласнасць і заканамернасць пабудовы сюжэта або формы. У стылі барока ўпершыню ў гісторыі злучыліся класічныя формы Рэнесансу і рамантычнае бачанне рэальнасці. Рэлігійнае каталіцкае светаўспрыманне набыло тут містычнае адценне. Невыпадкова барока называюць «стылем каталіцызму». Гэтая асаблівасць мастацтва барока спачатку праявілася ў Італіі, крыху пазней — ​у Іспаніі, Рэчы Паспалітай. Шырокае распаўсюджанне барока атрымала ў ВКЛ, ператварыўшыся тут у стыль віленскага барока.

Барока ў першую чаргу ўвасобіла памкненні каталіцкай Контррэфармацыі. Асаблівага росквіту яно дасягнула ў Мадрыдзе, Празе, Вене і Бруселі. Крыху пазней стыль барока распаўсюдзіўся па ўсёй Еўропе і трапіў у Лацінскую Амерыку. Першая барочная царква Іль Джэзу была пабудавана ў Рыме ў 1584 г. Яе фасад стаў узорам для будаўніцтва многіх цэркваў як у Італіі, так і далёка за яе межамі (Парыж, Гродна, Львоў і інш.). Першы ў Рэчы Паспалітай барочны архітэктурны помнік — ​Фарны касцёл у Нясвіжы — ​быў пабудаваны ўжо ў 1593 г. італьянскім майстрам Джавані Бернардоні на ўзор Іль Джэзу.

Буйнейшым італьянскім архітэктарам барока, які працаваў у XVII ст., быў Джавані Ларэнца Берніні. Усяму свету вядомая плошча Святога Пятра ў Рыме, створаная па яго праекце. Раскошная каланада ўтварае штучную перспектыву і зрокава павялічвае памеры сабора. Менавіта Берніні завяршыў пачатае Мі­ке­лан­джэла Буанароці будаўніцтва базілікі Св. Пятра ў Рыме. Рух, эмацыянальнасць і драматычныя эфекты вызначаюць інтэр’ер базілікі, асабліва выкананы архітэктарам трон Св. Пятра.

З другой паловы XVII ст. культурным цэнтрам Еўропы стала Францыя. Менавіта там адбылося вяртанне да класічных формаў эпохі Адраджэння і станаўленне новага стылю. Класіцызму (ад лац. classicus — ​узорны) былі ўласцівыя выразнасць, прастата і прапарцыянальнасць.

Выразнікам новых павеваў у жывапісе стаў французскі жывапісец Нікала Пусен. Яго сюжэтны зварот да Грэцыі і Рыма, ціхамірнасць пейзажаў, перанятыя з антычнасці позы выяўленых людзей і выкарыстанне карычневых тонаў сталі неад’емнымі рысамі стылю класіцызму.

У літаратуры станаўленне класічных формаў было звязана з французскім паэтам Франсуа Малербам. Сваімі вершамі ён рэфармаваў французскую мову і фактычна ўкараніў новыя паэтычныя каноны:

І вось прыйшоў Малерб, і даў французам першы
Памеру, рытму падначаленыя вершы…
Магутнасць слоў, парадкам злучаных, адкрыў
І музу правілам няўхільным пакарыў.

Н. Буало. «Паэтычнае мастацтва», 1674 г. (пераклад Н. Кучмель)

Прадстаўнікі класіцызму зыходзілі з таго, што існуюць вечныя законы творчасці, якія чалавек павінен вывучаць з пазіцыі розуму і якімі павінен кіравацца. Не дзіва, што класіцысты імкнуліся адлюстраваць не рэальнае жыццё, а ідэальнае. Толькі ў адрозненне ад канцэпцый маньерыстаў і прадстаўнікоў барока іх ідэал высакароднай асобы быў спароджаны не фантазіямі і пачуццямі, а розумам і быў прызначаны ўдасканальваць грамадства. Асаблівую ўвагу класіцысты надавалі тэатральнаму мастацтву, якое было самым папулярным у XVII ст. У эпоху класіцызму адбыўся росквіт драматургіі. Творы П’ера Карнэля, Жана Расіна і Мальера сталі прыкладам класічных драматычных твораў XVII ст.

Навука і культура канца XVI — XVII ст. па-свой­му адлюстравалі змяненні, якія перажывала еўрапейскае грамадства. Навука ўсё далей адыходзіла ад царкоўных догмаў, знайшоўшы апору ў рацыянальным спасціжэнні рэчаіснасці. Культура ж эмацыянальна адлюстравала шырокую палітру чалавечых перажыванняў той эпохі. Вера ў магутнасць чалавечай прыроды, уласцівая Рэнесансу, хутка змянілася няўпэўненасцю і ўцёкамі ад рэальнасці ў маньерызме. Афарбаванае рэлігійнасцю барока стала спробай прымірыць рэалізм першага і рамантызм другога стыляў. Класіцызм жа адлюстраваў імкненне людзей, стомленых ад вой­наў і разрухі, да парадку і прастаты, якія стваралі ў грамадстве ілюзію абароненасці.

Пытанні

1. Назавіце характэрныя рысы навуковай рэвалюцыі XVII ст. Прывядзіце прыклады, якія іх ілюструюць.

2. Складзіце ў сшытку параўнальную табліцу «Еўрапейская навука ў XVI–XVIII стст.», ахарактарызаваўшы ў ёй навуку ў эпоху Адраджэння, навуковую рэвалюцыю XVII ст. і навуку ў XVIII ст. Зрабіце высновы.

3. Які метад, на думку Ф. Бэкана, мае першачарговае значэнне для даследчыка? Чым адрозніваліся пазіцыі Ф. Бэкана і Р. Дэкарта?

4. Якія ідэі сацыяльнай роўнасці і народнага суверэнітэту сфарміраваліся ў XVII ст.? Да чаго прывяло іх з’яўленне і пашырэнне ў грамадстве?

5. Якія змены адбыліся ў еўрапейскай культуры канца XVI — XVII ст.? Што паўплывала на развіццё культуры гэтага перыяду?

6. Ахарактарызуйце мастацкія стылі, якія з’явіліся ў XVII ст. Параўнайце іх.

7. Падрыхтуйце прэзентацыю (буклет, лэпбук) з прыкладамі, прысвечаную архітэктуры (жывапісу) аднаго са стыляў XVII ст.